Pul hám bankler oqıw qollanba

9 Bap. Pul reformaları
9.1. Pul reformaları
9.2. Pul sistemasınıń turaqlılıǵı hám milliy
valyutanıń konvertlengenligin támiyinlew jollari
9.1. Pul reformaları
Bazar qatnasıǵı shárayatında mámleket ekonomikasıniń turaqlı ekonomikalıq ósimine erisiw ushın mámlekettiń pul sistemasın bekkemlep turıwi zárúrli bolıp tabıladı. Pul aylanısın turaqlastırıw hám inflyasiyaǵa qarsti siyasatti Oraylıq Bank pul-kredit hám siyasatı arqalı ámelge asıradı. Pul sisteması elementlerin ózgertiw pul reformaları menen baylanıslı.
pul reformaları - milliy valyutanı bekkemlew, pul birligin turaqlastırıw hám pul aylanısın tártipke salıw maqsetinde mámleket tárepinen mámleket pul sistemasın tolıq yamasa bir bólegin qayta shólkemlestiriw.
Pul reformaları qaǵaz pul belgileriniń hámmesi yaki bir bólegi qádirsizlengende hám olardıń kólemi kóbeyip, tazasi (qaǵaz yaki metall) menen almastırıw lazım bolǵanda, puldıń qunı yaki valyuta kursı ózgergende, pul sistemasıne ózgeris kiritiw zárúr bolǵanda ótkiziledi .
pul reformaları mámlekettegi ekonomikalıq jaǵdayǵa, puldıń qádirsizleniw dárejesine hám mámlekettiń siyasatına baylanıslı túrli usıllarda ótkiziledi. Olardan:
Artıksha qaǵaz pullardı jok kiliw jolı menen pul kólemin kemeytiw (deflyatsiya);
Eski pul belgilerin jok qılıp, taza qaǵaz pul belgilerin zárúr muǵdarda shıǵarıw (nullıfikatsiya);
Eski pul belgilerin irirek taza pul belgilerine almastırıw (denominaciya);
Pul birligi yaki qaǵaz pul birligi kursıniń metal qunı hám shet el valyutasına salıstırǵanda kursın páseytiriw (devalvatsiya);
Pul birligindegi metal qunı yaki qaǵaz pul kursın shet mámleketler valyutasına salıstırganda asırıw (revalvatsiya) hám baska formalarda ámelge asırıladı.
Burınǵı Soyuz (Rossiya)da 1922—23 jıllarda eski 1 mln. rubl taza 1 rublge, Germaniyada 1-jáhán urısı hám onnan sońǵı dáwirlerinde puldıń hádden tısqarı qádirsizleniwi nátiyjesinde 1924-jıldaǵı pul.reformaları dáwrinde taza 1 marka eski 1 trln. markaǵa, Gretsiyada 1944- jılı noyabrde 50 mlrd. draxma taza 1 draxmaga almastırılǵan edi . Ekinshi jáhán urısı tamamlaniw túsinda hám onnan keyin bir qatar shet mámleketlerde pul reformaları. (Belgiya —1944-jılı, Fransiya, Daniya, Gollandiya hám Norvegiya —1945-jılı, Yaponıya —1946-jılı, Avstriya —1947-jılı) ámelge asırıldı.
Házirgi Oraylıq Aziya aymaqlarinda áhmiyetli pul reformaları Amir Temur húkimdarliq qılǵan dáwirden baslanǵan. Onıń baslamasi menen sol dáwirgeshe aylanısta bolǵan mayda mis teńgeler ornıńa sapası hám kólemi tárepinen bir neshe márte artıq bolǵan, iri qunǵa iye bolǵan altın hám gúmis teńgeler shıǵarıla baslaǵan. Amir Temur qaramaǵında bir neshe zergerler bolǵanliǵı hám olar shıǵarǵan teńgeler evropada hám belgili bolǵanliǵı haqqında kóp maǵlıwmatlar bar. Birǵana Arka Iran hám Azerbayjanda Amir Temurdiń ati jazılǵan 120 túrden artıq altın hám gúmis teńgeler aylanısqa shıǵarılǵan
Pul reformaları Mirzo uluǵbek tárepinen 1428-jılı ámelge asırılǵan. Pul reformaları aldın shıǵarılǵan mis teńgelerdiń aylanısta bolıwın sheklegen. Bir qatar qalalarda —Buxara, Samarqand, Tashkent, shohruxiya, Andijan, Qarshi hám Termizde taza teńgeler shıǵarıla baslaǵan. Eski teńgelerdi taza teńgelerge almastırıw tawsılǵannan keyin, tek ǵana Buxoradaǵı zergerler ustaxanasi is –háreketi saklap qalınip, qalǵanlari jabılǵan.
Shaybaniler dáwirinde hám teńgeler shıǵarıwda jańaliq kiritilgen. Aldınǵı xúkimdarlar tárepinen shıǵarılǵan teńgelerdegi jazıwlar taza tamǵalar shıǵarılıp, aylanısqa shıǵarılǵan. Bul dáwirde, ásirese, dinar ati menen júritilgen júdá kóp muǵdardaǵı mis teńgeler salmaǵı 3 g bolǵan gúmis teńgeler aylanısta bolǵan.
19-ásirdiń baslarınan Buxara amirliginde salmaǵı 4,5 g liq "tilla" ataması (altın) menen teńgeler shıǵarılǵan. Gúmisten islengen teńge dep atalıwshı pul birlikleri 1920-jılǵa shekem aylanısta júrgen. Buxora amirliginde 1918-jıldan baslap aynalisqa nominali 20, 60, 100, 200, 300, 500, 1000, 2000, 3000, 5000 hám 10000 teńgelik qaǵaz pullar shıǵarılǵan. 1921-jılda Buxara xalıq banki aylanısqa taza, nominali rublde kórsetilgen qaǵaz pullardı shıǵara basladı. Bul pullar 3000, 10000 hám 20000 rubl nominalına iye bolǵan. 1922-jılda Buxara xalq banki tárepinen denominaciya ámelge asırılıp, puldıń nominali júzlep mártebe kemeytirilgen hám 1, 5, 10, 25, 100 rubllik taza pullar aynalisqa shıǵarıldı. Lekin kóp ótpesten, kúshli inflyasiya nátijesinde pás nominaldaǵı pul belgileri bazar talapların qandıra almadı hám 1000, 2500, 5000 rubllik pullar basıp shıǵarıldı. 1920—21-jıllarda xarezm Sovet xalq Respublikası (XSXR) tárepinen aylanısqa 250, 500, 750, 1000, 2000, 5000 hám 10000 rubl nominalında jipekten qolda toqılǵan arnawli pul belgileri shıǵarılǵan. Usı pullar xSXR toqtatılǵanǵa shekem, yaǵniy 1924-jılǵa shekem aylanısta bolǵan. Joqarı inflyasiya natijesinde 1922 —23 jıllarda xSXR tárepinen denominaciya ámelge asırılıp, eski pullardıń ústine olardıń taza nominalın kórsetiwshi tamǵalar basılǵan. 1921—22 hám onnan keyingi jıllarda pul reformaların ótkiziwge qaratılǵan bir qatar ilajlar Turkistan ASSRda áselge asırıldı. 1923—24 jıllarda Buxara hám xarezm xalq Respublikalarıniń pul belgileri RSFSR pul belgileri (rubl chervon) menen almastırılǵan.
Puqaralar urısı dáwirinde Turkistan frontlar yarım sheńberi ishinde qalǵanda Tashkentte Turkistan ASSRsiniń pulı —turkbonlar shıǵarılǵan. Keyinrek 1921-jıly. 1-yanvardan baslap Turkistanda 3 ay dawamında pul reformaları ótkizilip, turkbon RSFSR pul birligine 10:1 qatnasta almastırıldi.
1947-jılda burınǵı SSSR da pul reformaları ótkiziledi, ónimlerdi bólistiriwde kartochka sisteması toqtatıldı hám mámleket kooperativ usaqlap sawdasi narxinda birden-bir tártip ornatıldı. Aylanıstıǵı hámme pul belgileri 10:1 qatnasta taza pul belgilerine almastırıladı. 1950-jılǵa kelip altın tovar zapasınıń kóbeyiwi, shet el valyutasına salıstırǵanda pul kursıniń asıwı, bahalar masshtabı ózgerisi 1961-jılda aylanıstaǵı pul belgilerin 10:1 qatnasta taza pul belgilarine almastırılıwına alıp keldi.
Ózbekistan ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Rossiya óz milliy valyutasın shıǵarǵanǵa shekem basqa Burınǵı Awqam respublikaları sıyaqlı waqtınsha rubl zonasında qaldı hám mámlekette ámelde bolǵan ekonomikalıq shár-shárayatlardi esapqa alıp, óz milliy valyutasın aylanısqa kiritiwdi eki basqıshda ámelge asıradı. Birinshi basqısh: 1993-jıldıń 15-noyabrden is haqı, napaqa, stipendiya, napaqa hám xalıq dáramatlarınıń óz waqtında tóleniwin, respublika ishki tutınıw bazarın támiyinlew maqsetinde Ózbekistan Respublikası aymaǵında tólew quralvi sıpatında 1961—92 jıllardaǵı rubl banknotlari hám Rossiya bankiniń 1993-jıldaǵı rubli menen parallel ráwishte 1:1 qatnasta aralıq valyuta sıpatında "swmkupon" aylanısqa kiritildi. Ózbekistan Respublikası Oraylıq Banki aylanısqa qunı 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 swmkupon qaǵaz pullardı shıǵardı. Ekinshi basqısh: 1994-jılı 1-iyulinan baslap Ózbekistan Respublikasınıń milliy valyutası swm 1swm = 1000 swmkupon qatnası menen aylanısqa kiritildi. Oraylıq Bank aylanısqa qunı 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 swm bolǵan bank qaǵaz pulları (banknotlar) hám 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyin bolǵan metal teńgeler shıǵarıldı.
Ózbekistan Respublikası óz milliy valyutasın aylanısqa kiritiwi, eki basqıshli bank sisteması hám ǵárezsiz pul sistemasınıń shólkemlestiriliwi pul-kredit siyasatın erkin júrgiziw imkániń berdi. Esap-kitaplardı jeńillestiriw maqsetinda 1997-jıldan baslap aylanısqa 200 swmliq, 1999-jıldan 500 swmliq hám 2001-jıldan 1000 swmliq, 2013-jıldan 5000 swmliq, 2017-jıldan 10 000 swmliq hám 50 000 swmliq, 2018-жıлдаn 100 000 сомлıқ, 2021- жıлдаn 20 000 сомлıқ ҳәм таза дизаиnдеги 10 000, 5 000, 2 000 сомлıқ qaǵaz pulları (banknotlar) aylanısqa shıǵarıldı.