Pul hám bankler oqıw qollanba

5-Bap. pul massası hám pul agregatları
5.1.Pul aylanısı hám pul aylanısı tezligi
5.2.Pul massası hám pul agregatları
5.1. Pul aylanısı hám pul aylanısı tezligi
Hámmemizge belgili, puldıń háreketi bazar ekonomikasınıń finanslıq tiykarlarınan biri bolıp, onıń tensalmaqlılıǵı pul sisteması, dáramatlar hám ǵárejetler aylanısına turmıslıq kórinis beredi, pútkil ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinlep beredi, óndiris quwatlarınan tolıq paydalanıwǵa imkán jaratadı hám tolıq bántlilikke erisiwdi támiyinleydi. Hám de, kerisinshe, tensalmaqlılıq buzılǵan jaǵdayda háreket etiwshi pul sisteması óndiris, bántlilik hám baha dárejesiniń keskin terbeliske ushırawına tiykarǵı sebepshi bolıp, ekonomikalıq rawajlanıwǵa tosıq bolıwı múmkin.
Ózbekistanda pul aylanısın jetilistiriw boyınsha házirgi waqıtta birneshe párman hám qararlar qabıl etilmekte. Mısalı 2017-jıl 15-fevralda Ózbekistan Respublikası prezidentiniń pQ-2777-sanlı “Pul aylanısın jáne de jetilistiriw hám bank plastık kartochkalarınan paydalanǵan halda esap-kitaplardı rawajlandırıw is-ilájları haqqında”ǵı qararı qabıl etildi. Onda mámleket aymaǵındaǵı pul aylanısın ele de tártipke salıw hám plastık kartaların esap-kitaplarda ele de keńnen paydalanıw sıyaqlı áhmiyetli máseleler ayqın sheshimin taptı.
Sonı da aytıp ótiw kerek, bazar ekonomikası shárayatında pul ǵárejetleri toqtawsız hárekette boladı, tovarlar hám xızmetler almasıw procesinde resurslar ushın tólemlerdi ámelge asırıwda, xızmet haqı hám de basqa májbúriyatlardı tólewde pul qoldan-qolǵa ótip, aylanıp turadı. Puldıń wazıypaların orınlaw procesindegi bul toqtawsız háreketi pul aylanısı delinedi.
Yaǵnıy basqasha aytqanda, pul aylanısı–puldıń orınlanǵan jumıs, kórsetilgen xızmetler, satıp alınǵan tovarlar haqın tólew, esap-kitaplar hám tólemlerdi ámelge asırıw, napaqalar beriw, qarızlardı qaytarıw quralı sıpatında paydalanıw procesindegi úzliksiz háreketi. Pul aylanısı naq hám naq bolmaǵan aylanıslarǵa bólinedi. Naq pul bankten shıqqanınan soń, kárxana, shólkemler kassasına hám xalıq qolına ótedi. Aldı-sattı hám tólem háreketleri orınlanǵannan soń, jáne bankke qaytadı. Naq bolmaǵan pul aylanısına firma, kárxana, shólemlerdiń banktegi schotında turǵan puldıń háreketi kiredi hám bunday aylanıs chek, kredit kartochkası, veksel, obligaciya, sertifikat hám basqa qurallar háreketi formasında alıp barıladı. Olardıń hámmesi pul agregatları dep júritiledi. Aylanıstaǵı bar bolǵan pul massası olardı (naq hám kredit pullardı) qosıw arqalı anıqlanadı.
Pul aylanısı proceslerinde qatnasıwshı pullar 2 ge bólinedi:
- aktiv pullar;
- passiv pullar.
Jáhán de tarıyxtan qáliplesken hám de bir mámleket tárepinen nızamlı túrde bekkemlenip turılatuǵın pul aylanıslarınıń túrli sistemaları háreket etedi. Mámleket pul sistemasınıń áhmiyetli strukturalıq bólekleri tómendegilerden ibarat bolıp esaplanadı:
1) Milliy pul birligi (ol retinde sum, dollar, iena, funt sterling, marka yamasa basqa da pul birlikleri bolıwı múmkin);
2) Naq pul aylanısında nızamlı tólem quralı sıpatında háreket etiwshi qaǵaz, teńge hám kredit pullar sisteması;
3) Pul emissiyası, yaǵnıy belgilengen nızamlı túrde puldı aylanısqa shıǵarıw sisteması;
4) Pul aylanısın tártipke salıwshı mámleketlik mekemeler.
Pul aylanısı mikroekonomikalıq dárejede individual kapitaldıń aylanısına xızmet etedi hám onıń quramlıq bólegi bolıp esaplanadı. Bunday aylanıstı orınlaw arqalı, pullar individual kapitaldıń keńeytirilgen qosımsha óndirisin ámelge asırıwdı támiyinleydi. Óndiriske avans etilgen pullar óziniń baslanǵısh ornıńa úlken summada qaytıp keledi. Bul jerde “avans etiw” sózi tiykarınan francuz tilinde “júritiw”, “aldınnan beriw” degen mánilerdi beredi hám latın tilinde “abántiare” yamasa “abánte” sózleri “aldında”, “alǵa” mánilerin beredi, yaǵnıy puldı aldınnan kiritiw degen mánisinde qabıl etemiz.
Puldıń mikroekonomikalıq dárejesinde háreket etiwiniń xarakterli belgileri:
• háreket etiw liniyasınıń jabıq bolıwı;
• baslanǵısh orınǵa qaytıwında pul summasınıń kóbeyiwi.
Makroekonomikalıq dárejede pul aylanısı ulıwma jámiyetlik kapitaldıń aylanısına xızmet etip, onıń quramlıq bólegi sıpatında xarakterlenedi. Jalpı pul aylanısı tek ǵana mikroekonomikalıq dárejedegidey puldıń úlken masshtablarda aylanısın qaytalamaydı. Al, bálkim, onda jańa element–pul bazarın ózinde jámleydi hám ol pul aylanısınıń baslanǵısh punktı sıpatında xızmet etedi.
Pul aylanısı ózine tán nızamlarǵa tiykarlanǵan halda ámelge asırıladı. Onıń nızamlarınan eń áhmiyetlisi aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw hám soǵan muwapıq aylanısqa pul shıǵarıw. Qun nızamı hám onıń aylanıs sheńberinde júzege shıǵıw forması - pul aylanısı nızamı tovar-pul qatnasıǵı bar bolǵan barlıq sociallıq formaciyalarǵa tán bolıp esaplanadı. Qun formaları hám pul aylanısınıń rawajlanıw jolın analiz qıla otırıp, K. Marks pul aylanısınıń nızamın ashtı. Bul nızamǵa tiykarlanǵan halda, aylanıs quralı funkciyasın asırıw ushın kerek bolǵan pul muǵdarı anıqlanadı.
Metal pul aylanısında aylanıstaǵı pul muǵdarı stixiyalıq tárizde, pullardıń baylıq funkciyası (baylıq toplaw) járdeminde tártipke salıp turılǵan: eger pulǵa talap kemeyse, artıqsha pullar (altın teńge) aylanıstan ǵaznaǵa aǵıp ótiwi gúzetilgen hám kerisinshe. Solay etip, aylanıstaǵı pul muǵdarı kerekli dárejede uslap turılǵan. Keyinshe, aylanısqa banknotalar shıǵarılıwı hám olardıń metallar (altın yaki gúmis) ǵa erkin almasıwı da aylanıstaǵı puldıń artıqsha muǵdarınıń bolıwın biykar etti.
Eger aylanısta altınǵa almaspaytuǵın banknotalar yamasa qaǵaz pullar (ǵaziyne biletleri) háreket etse, ol jaǵdayda naq pul aylanısı pul aylanısı nızamına tiykarlanǵan halda ámelge asadı.
Qaǵaz pullar muǵdarı aylanıs ushın kerek bolǵan altın pullardıń teoriyalıq muǵdarına teń bolǵanda pul aylanısında hesh qanday unamsız procesler júz bermeydi. Joqarıda kórsetilgen talap puldıń tensalmaqlılıǵın támiyinleydi, sonday-aq, pul aylanısı bar bolǵan barlıq sociallıq formaciyalarda óz kúshine iye boladı.
Pul aylanısı nızamı aylanıstaǵı tovarlar massası, olardıń baha dárejesin hám pul aylanısı tezligi arasındaǵı ekonomikalıq baylanıslılıqtı sáwlelendiredi. Bul nızamǵa tiykarlanǵan halda aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın tómendegi formula arqalı kórsetiw múmkin:

Realizaciya qılınıwshı tovarlar bahalarınıń summası	-	Kreditke satılǵan tovarlar bahalarınıń summası	+	Májbúriyatlar boyınsha tólemler s umması	-	Bir-birin qaplawshı tólemler summası
Puldıń aylanıs hám tólem quralı sıpatında ortasha aylanıw tezligi

Solay etip, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına óndiris rawajlanıwı hám shárt-shárayatlarına baylanıslı bolǵan túrli faktorlar tásir kórsetedi. Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına tásir kórsetiwshi tiykarǵı faktor–bul tovarlar hám xızmetler bahası bolıp esaplanadı. Pul muǵdarı tovarlar hám xızmetler bahasına tuwrı proporcional, yaǵnıy tovarlar hám xızmetler bahasınıń ósiwi aylanısqa kóp pul shıǵarıwdı talap etedi. Pul muǵdarına tásir etiwshi ekinshi faktor–bul puldıń aylanıw tezligi esaplanadı. Bul faktor pul muǵdarına keri tásir kórsetedi. Ádette, pul qanshelli tez aylansa, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı sonshelli kem talap qılınadı hám kerisinshe. Bunı bizler fisher teńlemesinde de kóriwimizge boladı, yaǵnıy:

Bul jerde: M–pul muǵdarı, V–puldıń aylanıw tezligi, p–bahalar dárejesi, Q–tovarlar kólemi.
Eger bul formulanı sál ózgeritsek:

Demek, pul muǵdarına bahalar dárejesi (P) hám tovarlar kólemi (Q) tuwrı proporcional, al, puldıń aylanıs tezligi (V) keri proporcional eken.
Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın basqarıwda usı áhmiyetli faktorlarǵa ayrıqsha itibar beriw zárúr.
Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın kemeytiriw ushın tómendegi is-ilájlardı ámelge asırıw áhmiyetli bolıp esaplanadı. Bular:
• tutınıw kreditin rawajlandırıw;
• kreditke qánshelli kóp tovar satılsa, sonsha kem muǵdarda pul aylanısta kerek boladı;
• naq pulsız esap-kitaplardıń rawajlanıwı;
• pullardıń aylanıs tezligin ósiriwge erisiw hám basqalar.
Kóbinese tovarlar qarızǵa (kreditke) satıladı hám olardıń haqı kelisimge muwapıq keyingi dáwirlerde tólenedi. Demek, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul kredit muǵdarına muwapıq kemirek boladı. Ekinshi tárepinen, bul dáwirde aldıńǵı kreditke satılǵan tovarlar haqın tólew waqtı baslanadı. Bul pul muǵdarına mútájlikti kóbeytedi. Onnan tısqarı, házirgi waqıtta kópshilik aldı-sattı procesleri naq pulsız, bir-birine bank arqalı pul ótkeriw jolı menen ámelge asırıladı. Biz olardı óz-ara esap-kitaplar dep ataymız.
Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı pul aylanısı nızamın muǵdarlıq tárepten xarakterleydi. Sebebi aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına qaraǵanda aylanısqa kem pul shıǵarılsa, kóp ǵana xojalıqlarda pul jetispewshiligi, normal jaǵdayda xojalıq júritip bolmay qalıw jaǵdayı júzege keledi. Yamasa, kerisinshe, aylanısta bolǵan pul muǵdarı satılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler summasına qaraǵanda artıp ketiwi hám onıń nátiyjesinde tovarlar menen támiyinlenbegen puldıń payda bolıwı yaki inflyaciyanı bildiredi.
Pul muǵdarına tásir etiwshi faktorlardı esapqa alıp, pul aylanısı nızamına tómendegishe táriyp beriw múmkin: basqa shárayatlar ózgermey qalǵanda, usı dáwirde aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı satıwǵa shıǵarılatuǵın tovarlar bahası summasına tuwrı proporcional, puldıń aylanıw tezligine keri proporcional.
Sonı da aytıw kerek, puldıń hámme sistemaları ushın pul aylanısı nızamı ulıwmalıq bolıp, usınıń menen birge altın hám qaǵaz pul aylanısı nızamlarınıń ózine tán ózgeshelikleri hám bir-birinen parqları bar:
Mısalı, 1) altın pul aylanısta bolǵanda:
a) artıqsha altın pul ǵaznaǵa jiberiledi hám hár qıylı bezewler ushın paydalanıwǵa shıǵarıladı;
b) tovarlar kólemi kóbeyip, aylanıs ushın qosımsha pul zárúr bolǵanda ǵaznadaǵı altın pullar aylanısqa kiritiledi. Usı jol arqalı aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı óz-ózinen tártiplenedi.
2) Aylanıs ushın zárúr bolǵan altın pul muǵdarı tovarlar qunınıń muǵdarına keri proporcionallıqta, altınnıń óz qunına qarata tuwrı proporcionallıqta ózgeredi:
a) altın pul qunı hám tovarlar kólemi ózgermegen jaǵdayda tovarlar qunı qanshelli pás bolsa, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı da sonsha kem boladı. Eger tovarlar qunı ózgermese, puldıń muǵdarı tovarlar kóleminiń artıwına qarap oǵan qatnaslı tárizde kóbeyedi;
b) eger tovarlar kólemi hám qunı ózgermeydi, dep oylasaq, aylanıstaǵı altın pul muǵdarı altınnıń óz qunına qarap ózgeredi, yaǵnıy onıń qunı ósse, pul muǵdarı kemeyedi, qunı tússe, pul muǵdarı kóbeyedi.
Qaǵaz pul aylanısı nızamları altın pul aylanısınan parq qılıp, onı tómendegishe táriyplewge boladı:
- qaǵaz pul qansha muǵdarda shıǵarılsa da, onda belgilengen qun muǵdarı aylanıs ushın zárúr bolǵan altın pul muǵdarınıń qunına teń boladı;
- qaǵaz puldıń hár birliginde belgilengen qun muǵdarı aylanıs ushın zárúr bolǵan altın pul qunınıń aylanısqa shıǵarılǵan qaǵaz pul muǵdarı qatnasına sáykes keledi.
Qaǵaz pul sisteması ámel etip turǵan dáwirden baslap ótken real ekonomikalıq turmıs sonı kórsetti, altın pul aylanıstan shıǵarılǵan hám qaǵaz pullardıń altın pul menen baylanısın joǵaltıwǵa rásmiy tárepten urınıp kórilgen bolsa da, onıń nominal qun belgisi sıpatındaǵı háreketinde altın pul menen bolǵan baylanısı házirge shekem obyektiv tárizde saqlanıp qalǵan. Bıraq ol modifikaciyalanıp, quramalasıp barmaqta, nátiyjede onı logikalıq oylaw arqalı túsiniw qıyınlasıp ketti. Sonıń ushın da, qaǵaz pullar hár bir mámlekettiń arnawlı nızamı menen aylanısqa shıǵarıladı. Bul nızamda puldıń belgisi, birlikleri, kólemleri hám shet el valyutaları menen rásmiy almasıw tártibi ornatıladı. Bıraq onıń qun belgisi sıpatında qansha qunǵa iye ekenligi hesh qanday mámleket nızamı menen ornatıp bolmaydı, onı tek ǵana obyektiv ekonomikalıq nızam–pul aylanısı nızamı tiykarında ornatıladı hám ámel qıladı.
Hár bir jámiyet pul aylanısı nızamı talapların esapqa alǵan halda is júritiwi zárúr. Sebebi pul aylanısı nızamınıń buzılıwı pul tensalmaqlılıǵına keri tásirin tiygizedi. Bul jaǵdayda aylanısqa shıǵarılǵan pul muǵdarı aylanıstaǵı tovarlar bahasınan artıp ketiwi, yaǵnıy inflyaciya bolıwına, yaki pul jetispewshiligine alıp keliwi múmkin.
Pul aylanısın bir qálipte buslap turıw ushın shárt-shárayatları hám nızamlıqları eki faktordıń óz-ara tásiri menen, yaǵnıy:
- xojalıqtıń pulǵa bolǵan talabı;
- pullardıń aylanısqa barıp túsiwi menen belgilenedi.
Ámelde kóbirek ushırasatuǵın jaǵday bul aylanısta xojalıqqa kerek bolǵanıńan kóbirek puldıń bolıwı bolıp esaplanadı. Bul, álbette, puldıń qádirsizleniwine–pul birliginiń satıp alıw imkániyatınıń túsiwine alıp keledi.
pul aylanısı tezligi mámleket ekonomikasın rawajlandırıwda, xalıqtıń turmıs dárejesin ósiriwde áhmiyetli kórsetkish. Sonday-aq, pul aylanısı tezligi kórsetkishi kishi biznes subyektleriniń is-háreketin jetilistiriwde de tiykarǵı faktorlardıń biri bolıp tabıladı. Qansha pul aylanısı tez bolsa, sonsha xojalıq júritiwshi subyekttiń finanslıq jaǵdayı unamlı bolıp, bul subyekttiń bunnan bılayda óz biznesin rawajlandırıwǵa, islewshilerdiń dáramatlarınıń ósiwine yaǵnıy turmıs dárejesiniń abadanlasıwına múmkinshilik tuwdıradı. Sonlıqtanda, biznes plan dúziwde pul aylanısı hám tovar aylanısı kórsetkishlerine ayrıqsha itibar beriledi. Bunıń ushın pul aylanısı kórsetkishiniń mazmunın hám esaplaw usılların úyreniwimiz kerek. pul aylanısın ólshewdiń áhmiyetli kórsetkishi pul aylanısı tezligi bolıp tabıladı. Pul aylanısı tezligi onıń háreketinen kelip shıǵadı. Pul qarjıların dáramatlar aǵımı sheńberinde qayta-qayta qollanıw múmkin. Anıqlanǵan dáwir aralıǵında pul qarjıları qansha tez qollanılsa, sonsha pul aylanısı tezligi jıyı bolıp, sol waqıttaǵı baha dárejesindegi haqıyqıy dáramat kólemi ushın talap etilgen pul massası kólemi sonsxalıq az boladı. pul aylanısı tezligi anıqlanǵan waqıt dawamında operaciyalardı ámelge asırıwda qollanılǵan milliy valyuta birliginiń aylanısın xarakterlewshi kórsetkish. Pul aylanısı tezligi tiykarınan is haqı tóleminiń qabıllanǵan dástúrinen baylanıslı boladı. Mısalı, adamlar is haqısın ayına eki mártebe aladı. Is haqı alıw jıyıligi adamlardaǵı pul muǵlarına tásir etedi. Adamlardıń ortasha pul jámlewleri, eger, is haqı alıw jıyıligi tezlesse, onda pul jámlewleri azayadı hám kerisinshe. Bul ortasha pul jámlewleri hám is haqı alıw jıyıligi arasındaǵı óz-ara baylanıs xojalıqtıń basqa dáramatları hám isbilermenlik subyektleri ushında durıs bolıp tabıladı. Solay etip, hár túrli xojalıq júritiwshi subyektlerdiń ortasha pul jámlewleri qansha az bolsa, sonsha pul aylanısı tezligi tez boladı.
pul aylanısı tezligin durıs analizlew ushın finans sferasınıń ayrım ózgeshelielerine itibar beriwimiz kerek. Pul aylanısı tezliginiń tezlesiwi shıǵınlardıń óskenligin hám bazar aktivliginiń óskenligin kórsetedi. Naq emes pul aylanısı tezliginiń ósiwi naq pulǵa bolǵan talapqa tásir etip, naq pul emissiyasın qısqartıwǵa tásir etedi. Pul aylanısı tezliginiń tezlesiwiniń mámleket ekonomikasınıń rawajlanıwına unamlı tásir etiwi menen bir qatarda keri tásir tásir etiwshi itibarǵa alıwımız kerek. Mısalı, milliy valyutaǵa isenimsizlik hám bazar qatnasıwshı subyektleriniń olardan tezirek qutılıwǵa háreket etiwi.
pul aylanısı tezliginiń páseyiwi milliy ónimniń jaylasıw koefficientiniń páseygenligin kórsetedi. Ekinshi tárepten bul bazar qatnasıwshılarınıń pulların uzaq múddetli bank amanatlarına qoyǵan bolıwı múmkin. Bul–demek, milliy valyutanıń qunına isenimniń óskenligin kórsetedi.
pul massası sanı pul aylanısı tezligine keri proporcional bolıp tabıladı. Ekonomikalıq progresstiń rawajlanıwı menen elektron tólewleri járdeminde pul aylanısı tezligi aytarlıqtay turaqlastı. Pul aylanısı tezliginiń tarıyxına názer taslasaq, burınları tovar pulǵa baylanǵan bolıp, sawda jollarınıń aralıǵı salıstırmalı anıqlanǵan bolǵan. Mısalı, sawda kárwanları hawa rayı jaqsı bolǵan waqıtlarda bir-eki ayda aylanıp kelse, ayrım jaǵdaylarda jıllarǵa sozılıp ketken. Urıslar, talawshılıqlar bolǵanda yamasa hawa rayı qolaysız bolǵan jaǵdaylarda pul aylanısı úziliske túsken waqıtlarıda kóplep ushırasqan.
p