Pul hám bankler oqıw qollanba

1.3. Puldıń róli
puldıń róli jámiyettiń rawajlanıwında hám ondaǵı ekonomikalıq proceslerge tásirinde, taǵı da onıń qolanılıwında xarakterlenedi. Puldıń keńnen hám onıń mámlekettiń rawajlanıwına tásiri kárxanalardıń ózleriniń ónimlerin ózleri ushın emes, al basqa qarıydarlar ushın shıǵarıp, olardı pulǵa satıwına tiykarlanadı. Basqasha aytqanda, óndirilgen ónim tovar formasında islep shıǵarıw procesiniń qatnasıwshıları arasında hám tovarlardı satıp alıwshılar arasında tovar-pul qatnasıqları qáliplesedi.
puldıń róli ásirese tovarǵa baha belgilegende kórinedi. Bazar qatnasıqlarında bul summa tovar qunınan kelip shıǵadı. Tovar bahasına talap hám usınıs, konkurenciya, onıń sapası h.t.b. kóplegen faktorlar tásir etedi.
Sonday-aq, pul aylanısı proceside úlken áhmiyetke iye. Bunda pul óziniń aylanıs quralı hám tólew quralı funkciyasın atqaradı.
Puldıń róli ekonomikanıń rawajlanıw shárayatlarınıń ózgeriwi menen ózgerip baradı. Bazar ekonomikasına ótiwde onıń róli kúsheyip baradı. Inflyaciya procesinde puldıń róli azayıp qaladı.
Pul kárxanalardıń xojalıq háreketinde, mámleketlik organlardıń wazıypalarında, adamlardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıwda, óndiris nátiyjeliligin asırıwda, resurslardı tejemli qollanıwda áhmiyetli ról oynaydı.
Basqa mámleketler menen ekonomikalıq qatnasıqlarda pul áhmiyetli ról oynaydı. Bunda pul eksport hám import operaciyaların bahalaw ushın hám bul operaciyalardan paydanı anıqlaw ushın hám pul esabı ushın qollanıladı.
Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp, ekonomikanıń rawajlanıw nátiyjeliligin asırıw ushın puldıń rólin kúsheytiw ilajları ótkeriliwi kerek. Bul maqsette inflyaciyanı bir qáliplestiriw, puldıń qollanıw sferasın keńeyittiriw, pul massasınıń talap aylanısı menen baylanısın kúsheyttiriw ilajları kóriledi.
puldıń satıp alıw uqıplılıǵında kórinetuǵın pul birliginiń turaqlılıǵına erisiw kerek. Tólewdiń pul aylanısı menen támiynleniwi hám oǵan bolǵan talap bir-birine sáykes bolıwı kerek.
Puldıń payda bolıwı, onıń túrleriniń ózgerisi hám ekonomikadaǵı róliniń kúsheyiwi onıń mazmunınıń hám qollanıw múmkinshiliginiń ózgeriwine alıp keldi. Aylanıstaǵı pul sanınıń kóbeyiwi pul óziniń funkciyasın durıs atqarǵan waqıtta baha dárejesi ózgerisine tásir etpeydi. Sebebi artıq pul ǵáziynege ketip zárúr waqtında aylanısqa qaytqan. Al, pul óziniń funkciyasın durıs orınlamasa kerisinshe bolǵan.

M - aylanıstaǵı pul sanı
V - pul aylanısı tezligi
P - tovarlardıń ortasha bahası
Q - tovarlar sanı
Formulada V hám Q bir qálipte bolıp, al M ózgerisi menen p ózgeredi yaǵnıy aylanıstaǵı pul massasınıń ózgeriwi baha dárejesin belgilegen.
Anglichan ekonomisti fillips baha ózgerisi xalıqtıń jumıs penen támiynleniwinen hám buǵan sáykes is haqı dárejesinen baylanıslı dep esaplaǵan hám bul fillips iymegi dep ataladı. Bunnan bahaǵa tólewge uqıplı talap dárejesi tásir etedi degen sóz.
Pul massası teoriyası tiykarında eki aǵım keynsshilik hám monetarizm payda bolǵan.
Keynsshilik tárepdarları pul sanın kóbeyttiriw maqsetke muwapıq dep tabadı. Sebebi, bul óndiris ósiwine múmkinshilik tuwdıradı dep kórsetedi. Bıraq, bul inflyaciyaǵa alıp kelgen bolar edi.
Monetaristler pul emissiyasın shegaralaw kerek dep kórsetedi. Sebebi, bul tovarlardıń usınısın kóbeytedi dep kórsetedi. Bıraq, bul tovarlar realizaciyasın azaytırǵan bolar edi.
Bul eki aǵımdı da durıs dep tabıwǵa bolmaydı. Hár mámleket óziniń shárt-shárayatına qarap óziniń pul-kredit siyasatın islep shıǵıwı kerek.
Puldıń róli ekonomikanıń funkciyalarınıń baǵdarına baylanıslı ózgerislerge túsip otıradı. Administrativlik-komandalıq ekonomikada pul róli shegaralanǵan edi. Pulǵa tek ǵana esap-kitaptı alıp barıw ushın járdemshi rólinde qaralǵan. Bul metodta hár bir kárxanaǵa joqarıdan ónim kólemi hám assortimentine plan qoyılǵan. Ónimge baha oraylıq organlar tárepinen qoyılǵan. Bunday bahalar talap hám usınısqa qarap ózgermegen.
Bazar ekonomikasında pul róli ósedi. Bazar ekonomikasında tovar óndiriwshiler hár qıylı múlk formasına qaramastan óndiretuǵın ónimniń hám satatuǵın ónimniń kólemin hám assortimentin ózleri belgileydi.
Ekonomikanıń hár qıylı modellerinde pul ózgeshelikleri tómendegilerden turadı.
1. Xojalıq háreketin jaqsılandırıwǵa tásirinde;
2. Ónim kólemin kóbeyttiriwge ǵárejetlerdi azayttırıwǵa múmkinshilik tuwdıratuǵın tiykarlanǵan baha qáliplesiwi járdeminde óndiristi rawajlandırıwda hár qıylı xojalıq buwınlarınıń qızıǵıwshılıǵın kúsheyttiriwde;
3. Puldıń kelip túsiwinen pul shıǵınlarına baylanıslı rejim dúziwde;
4.Ónimniń sapası, kólemi hám bahasın qadaǵalawdı pul aylanısı procesinde ámelge asırıwda.
Puldıń tovar xojalıǵı shárayatında ámel qılıwınıń nátiyjeliligin asırıwǵa bir qatar faktorlar tásir etedi. Ulıwmalastırıp aytqanda, olar tómendegilerden ibarat. 1. Ekonomikanıń turaqlılıǵı, qarsılaslıqlarǵa shıdamlılıǵı
2. Oraylıq Banktiń ǵárezsizliginiń támiyinlengenligi.
3. Xalıq hám klientlerdiń bank sistemasıne iseniminiń bekkemligi.
4. Inflyaciya dárejesiniń tiyisli ólshemlerde saqlanıp turılıwı.
Puldı qollanıw nátiyjeliligi turaqlı pul birligin qollanıwda kórinedi. Sebebi bul inflyaciya procesin páseńlestiredi.
Bazar ekonomikasında puldıń túrleri rawajlanıp hám onıń róli ósip bara beredi.