Pul hám bankler oqıw qollanba

2.3. Puldıń funkciyaları
Puldıń funkciyalarına onıń stabılligi yaǵnıy bir qálipteligi hám ózgerislerge az ushırawshılıǵı xarakterli bolıp tabıladı. Sol waqıtta puldıń róli hám túrleri hár qıylı shárayatlarda ózgerip turadı.
Puldıń mazmunı onıń funkciyalarında anıq kórinedi. Pul ekonomikalıq kategoriya sıpatında neshe funkciyanı orınlanıwı ekonomist ilimpazlar, teoriyashılar hám ekonomistler ortasında júdá uzaq waqıt tartısıwlarǵa sebep bolıp kelmekte.
Ekonomikanı oraydan basqarıw shárayatında baspadan shıqqan ádebiyatlarda, pul bes yaǵnıy qun ólshemi, aylanıs quralı, tólew quralı, jamǵarma quralı hám jáhán pulı funkciyaların orınlawı kórsetiledi.
Ekonomikanı basqarıwdıń bazar qatnasıqlarına ótken mámleketlerdiń ekonomikalıq ádebiyatlarında, pul úsh yaǵnıy qun ólshewi, aylanıs quralı hám jamǵarma quralı funkciyaların orınlawı bayan etiledi.
P.Samuelson Aristoteldiń táliymatlarına tayanǵan halda pul tek ǵana eki yaǵnıy almasıw quralı, baha mashtabı birligi yaki ólshew esabı funkciyaların orınlanıwın kórsetedi¹⁰.
Angliya–amerika ekonomist ilimpazları puldıń úsh funkciyasın ( aylanıs quralı, qun ólshemi hám jamǵarma quralı) kórsetedi¹¹. Olardan, edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbelllar pul aylanıs quralı, qun ólshemi hám jamǵarma quralı funkciyaların orınlawın kórsetedi¹².
Nemis ekonomist ilimpazı K.Knis (1821–1898) puldıń tórt yaǵnıy aylanıs quralı, qun ólshemi tólew quralı hám jamǵarma quralı funkciyaların kórsetedi.
S.Fisher, R.Dornbush, R. Shmalenzilerde puldıń tórt funkciyaların orınlawın kórsetip, olardı tómendegi izbe-izlikte orınlanıwın kórsetedi: birinshisi–aylanıs quralı hám qun ólshemi, ekinshisi ólshew esabı, úshinshisi- qundı saqlaw quralı, tórtinshisi–keshiktirilgen tólewler ólshewi¹³.
K.Marks puldıń funkciyaları koncepciyasında onıń úsh funkciyası barlıǵın kórsetedi. Ol puldıń funkciyaların tómendegi izbe-izlikte keltiredi. Birinshisi–qun ólshewi, ekinshisi–aylanıs quralı, úshinshisi –finanslıq pul. K.Markstiń puldıń úshinshi funkciyası ayrım ekonomistler tárepinen jamǵarma quralı, tólew quralı hám jáhán pulı sıyaqlı wazıypalardı orınlawı múmkinligin ilgeri súriledi¹⁴.
Rossiyalıq ekonomist ilimpaz, professor o.I.Lavrushın¹⁵, professor V.A. Shegorcova¹⁶, professor V.V.Ivanov hám professor B.I.Sokolovlar¹⁷ basshılıǵında basıp shıǵarılǵan pul, kredit, Bankler oqıwlıqlarınıń bárinde pul bes funkciyanı orınlawı keltirilgen.
Ózbekistanlıq ekonomist, professor sh.Z.Abdullaeva pul tórt funkciyanı orınlawın, olar qun ólshewi, aylanıs quralı, tólew quralı hám jamǵarma quralı funkciyaları ekenligin kórsetedi¹⁸.
Professor o.Yu.Rashıdov basshılıǵında shıǵarılǵan “Pul, kredit va Bankler” oqıwlıǵında pul bes yaǵnıy qun ólshewi, aylanıs quralı, tólew quralı, jamǵarma quralı hám jáhán pulları wazıypaların orınlanıwın keltiredi¹⁹.
Kórinip turǵanińday, puldıń funkciyaları haqqında shet hám jergilikli ekonomist ilimpazlardıń pikirleri hár túrli bolıp, birinshi topar ilimpazlar puldıń bes funkciyası barlıǵın, ekinshi topar ekonomist ilimpazlar onıń tórt funkciyası barlıǵın kórsetedi. Úshinshi topar ekonomist ilimpazlar, tiykarınan anglo–amerikalıqlar onıń úsh funkciyanı orınlawın bayan etedi. Hátte, ayrım ekonomikalıq ádebiyatlarda puldıń altı funkciyanı orınlawın jazıp, altınshı funkciya sıpatında baha masshtabı ekenligin dáliylewge urınadı²⁰.
Ekonomist ilimpazlar ekonomist ilimpazlar puldıń funkciyaları haqqında hár túrli talqılawlarına tómendegiler sebep boladı. Bir topar ekonomist ilimpazlar, puldıń funkciyasın zamanagóy shárayatda onıń tuwındılarınan kelip shıǵıp bayan etedi, basqa topar ilimpazlar bolsa túrli mámleket ilimpazlarınıń puldıń funkciyaları haqqındaǵı pikirlerine tayanǵan halda onı talqılaydı. Basqa topar ekonomist ilimpazlar bolsa puldıń funkciyaların táriyiplewde onıń tariyxıy kelip shıǵıwı menen baylanıslı waqıyalıqlar hám teoriyalarǵa tayanadı.
Puldıń funkciyaları haqqında pikir júritgende onıń hásıl (haqıyqıy pul) qunına iye bolǵan hám hasıl qunına iye bolmaǵanlıǵı (orınbasar pullar) ǵa itibar qaratıw kerek. Sebebi, aylanısta hasıl qunǵa iye bolǵan pullar tólew quralı funkciyasın orınlaǵanda olarda puldıń barlıq funkciyaları kórinedi hám kerisinshe. Hasıl qunǵa iye bolǵan pullar sıpatında qımbat bahalı metallar altın hám gúmisti, kredit pulların hám 100 procent altın menen támiyinlengen pullardı kiritiw múmkin. Hasıl qunǵa iye bolmaǵan pullarǵa qaǵaz pullar, altın tiykarına iye bolmaǵan kredit pulları kiredi.
Haqıyqatında da qımbat bahalı metallar tólew quralı funkciyasın orınlaǵan waqıtta olar puldıń barlıq funkciyaların orınlaǵan. Qımbat bahalı metallar ornıń qaǵaz pullar iyelegennen keyin, qaǵaz pullardıń inflyaciyaǵa ushırawı nátiyjesinde olar puldıń barlıq funkciyaların orınlamay qoydı. Sonıń ushın bolsa kerek, joqarıda kórip shıǵılǵanıńday, waqıt ótiwi menen puldıń funkciyaları haqqında hár túrli qaraslar kelip shıǵa basladı.
Puldıń funkciyalar haqqında pikirlerge tayanıp, pul úsh yaǵnıy qun ólshemi, aylanıs quralı hám jamǵarma quralı funkciyaların orınlaydı degen pikirge keldik.
Puldıń qun ólshewi funkciyası tiykarınan tovarlar qunın baha formasında sáwlelengiziwde kórinedi. Puldıń qun ólshemi barlıq tovarlar ushın ulıwma ekvivalent quralı sıpatında olardıń qunın ólsheydi. Barlıq tovarlardıń qunı pul ólshewi quralı yaǵnıy baha masshtabı, dáslepki basqıshta húkimet tárepinen ornatıladı. Mısalı, metr ólshewi menen uzınlıqtı, kilogramm ólshewi menen awırlıqtı ólshegendey, puldıń qun ólshewi funkciyası menen barlıq tovarlardıń qunı ólshenedi.
Ózbekistanda qun ólshewi tikkeley milliy valyuta «swm», AQShta dollar, evropa awqamına aǵza mámleketlerinde evro, Ullı Britaniyada funt sterling, Yaponıyada iena qun ólshewi quralı esaplanadı.
Puldıń inflyaciya dárejesi joqarı bolǵan waqıtta onıń qun ólshemi funkciyasınıń orınlanıwı bir qansha shegaralanadı. Húkimet mámlekette pul reformaların ámelge asırıw arqalı puldıń qun ólshewin ózgertiriwi múmkin.
Puldıń aylanıs quralı bazar qatnasıwshıları ortasında tovarlardı aldı–sattısı hám xızmetlerdi kórsetiw procesinde kórinedi. Sonday-aq, Amerikalıq ilimpazlar pikirine qosıla otırıp, puldıń bul funkciyasına tólew funkciyasında kiritpekshimen. Sebebi, tovar hám xızmetlerge tólew arqalı pul aylanısta boladı. Házirgi texnika hám texnologiyalardıń rawajlanıw waqtında puldıń bul funkciyasında tek ǵana naq pullar emes al, puldıń barlıq túrleri puldıń bul funkciyasın orınlawda qatnasatuǵınlıǵın dáliylemekte.
Almasıw procesinde tovarlar bir márte qatnasıp aylanıs maydanıń ketse, pul aylanıs quralı funkciyası járdeminde bul proceske qayta–qayta kele beredi. Ekonomikada puldıń bankler arqalı aylanıs tezligi qansha joqarı bolsa, tovarlardı satıp alıw ushın aylanısqa zárúr bolǵan pul massasına talap sonsha páseyedi.
Pul óziniń aylanıs quralı funkciyasın orınlamaǵan waqıtta jamǵarma funkciyasın orınlaydı.
Puldıń jamǵarma quralı funkciyası adamlardıń waqtınsha paydalanbastan adamlar ózi menen alıp júrgen yaki úyinde saqlaǵanda, banktiń amanat esap betlerinde saqlaǵanda hám plastık kartalarındaǵı pulları, sonday-aq, barlıq túrdegi xojalıq júritiwshi subyektlerdiń naq pul kórinisinde kassada saqlanatuǵın waqtınsha bos qarjıları hám bank esap betlerinde naq emes pulsız kórinistegi pullarında kórinedi.
Puldıń jamǵarma funkciyası kredit kárxanalarında ekonomikalıq tárepinen áhmiyetli wazıypanı ámelge asıradı. Kredit kárxanaları jámiyette waqtınsha bos pul qarjıların (naq hám naq emes pul kórinisinde) belgili shártler tiykarında ózinde jámlep, sol qarjılarǵa talapı bolǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa tólewshilik, maqsetlilik hám qaytımlılıq tiykarında beriwi arqalı, mámlekette jalpı jámiyetlik ónimdi kóbeytiwde puldıń jamǵarma funkciyasınan paydalanadı.
Puldıń funkciyaları tek ǵana adamlardıń qatnasıwında orınlanadı. Adamlar ǵana puldıń múmkinshiliklerin qollanıp tovarlar bahasın anıqlaydı hám satıw, satıp alıw procesinde puldan qollanadı, taǵı da toplaw quralı sıpatında qollanadı. Demek, pul jámiyette ekonomikalıq qatnasıqlar instrumenti bolıp tabıladı.