Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi



Yüklə 384 Kb.
səhifə6/18
tarix15.12.2022
ölçüsü384 Kb.
#74951
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
eng to`gri

O`qu harfi, Bu harf uchi o`ngga qaragan burchak shakliga > ega
bo`lib, ko’rinishlariga ham ega. O`qu harfi lablangan til
orqa o va у unlilarini bidliradi. Bu harf transliteratsiyada V
belgisi bilan ifodalanadi.

  • O`ku harfi. Bu harf bir butun va ikki yarim tayoqchadan tuzilib,
    yarim tayoqchalar burchak hosil qilgan holda butun tayoqchaning o`ng
    tomoniga, yarmidan yuqorisiga quyidagi ilgaklarda birlashtiriladi:

    KUN- O`ku harfi lablangan til oldi o va V unlilarini
    bildiradi. Bu transliteratsiyada belgisi bilan ifodalanadi.
    5. Э harfi. Bu harf urxun yodgorliklarida yo`q. Buning shakli
    ayqashgan yoki yondoshgan ikki yoy yoki burchakdan iborat. Bu qarf э
    tovushini bildiradi.
    Quyidagi harflar lab undoshlarini bildiradi;
    1. Pi xarfi. Bu harf i harfidan ilgagining chap tomonga
    qaraganligi bilan farqlanadi ] va p fonemasini anglatadi. Pi
    harfi transkripsiyada ham transliteratsiyada ham, p harfi bilan
    ifodalanadi. Harf faqat muayyan bir fonemani bildirganda
    transkripsiya bilan transliteratsiya belgisi bir xil bo`ladi. P
    tovushining oldiga lablangan unli qo`shib talaffuz qilinadigan
    harf ham bor. Bu O`p harfi bo`lib Б K shakllariga ega. Bu transliteratsiyada n harfi bilan beriladi.
    2. Ab harfi. Bu harfning asosiy ko`rinishi shaklida bo’lib, enisey yodnomalarida tik va yopiq shakllariga ega. Ab harfi б fonemasining qalin variantini bildiradi. Undoshlarning qalip variantini bildirunchi harflarga esa ikki raqami qo`yib ifodalanadi. Shuning uchun ab harfi б fonemasining ingichka variantini anglatadi. Chap tomondagi birinchi shakl enisey yodnomalarida э unlisini, urxun yodnomalarida esa faqat mazkur undoshni ifodalaydi. Enisey yodnomalarida эb harfining yana ko’rinishlari bor. Эb harfi transliteratsiyada б bilan beriladi.
    4. Mi harfi. Bu harf m fonemasini anglatadi. Transkripsiyada ham, transliteratsiyada ham m harfi bilan ifodalanadi.
    Urxun yodnomalarida quyidagi harflar til oldi-tish undoshlarini bildiradi:
    1.At harfi. Bu harf m fonemasining qalin variantini
    bildiradi. At harfi transliteratsiyada t harfi bilan ko`rsatiladi.
    2 Et harfi. Bu harf t fonemasining ingichka variantini
    anglatadi va h h shakllariga ega. Agar bu harfni yon tomonga
    aylantirilsa aq harfi, yuqorisi pastga ag`darilsa o`qu harfi hosil
    bo’ladi. Et harfi t fonemasining ingichka variantini bildiradi.
    Transliteratsiyada t harfi bilan ko`rsatiladi.
    3. Ad harfi. Bu harf d fonemasining qalin variantini
    bildiradi va shakliga ega. Enisey yodnomalarida shakliga
    ham ega. Transliteratsiyada d bilan beriladi.
    4. Ed harfi. Bu harf d fonemasining ingichka variantini
    anglatadi va X shakliga ega. Enisey yodnomalarda shakli ham bor.
    Transliteratsiyada d bilan ko`rsatiladi.
    5. As harfi, Bu harf s fonemasining qalin variantini, ba`zan
    sh ni bildiradi va shakllarga ega. Transliteratsiyada s
    bilan beriladi.
    6. Es harfi. Bu harf asosan s fonemasining ingichka variantini anglatadi va shakli tik tayoqchadan (|) iborat. Es harfi traisliteratsiyada s bilan beriladi.
    7. Zi harfi. Bu harf z fonemasini bildiradi va
    shakllarga ega. Transkripciyada ham, transliteratsiyada ham z bilan
    beriladi.

    1. An harfi. Bu harf n fonemasining qalin variantini
      anglatadi va )...] shakliga ega. Enisey yodnomalarida o`nga ochilgan
      ko’rinishi xam bor. Transliteratsiyada n bilan ko`rsatiladi.

    2. En harfi. Bu harf n fonemasining ingichka variantini
      bildiradi va shakllarga ega. Transliteratsiyada n
      harfi bilan ifodalanadi.

    10. Ar harfi. Bu harf r fonemasining qalin variantini
    ifodlaydi va shakllarga ega. Ar harfi yon tomonga ag`darilsa
    O`ku harfi, ost-ust holida aq arfi hosil bo`ladi. Ar harfi
    transliteratsiyada p bilan yoziladi.
    Uyg’ur yozuvi.
    Hozir uyg’ ur yozuvi nomi bilan mashhur bo’lgan yozuvni Maxmud Qoshg’ariy turk yozuvi deb atab, uning alifbosini quyidagicha tafsif qiladi:
    Turk tillarida ishlatiladigan harflarning hammasi o`n sakkizta asosiy (o`zak) harfdan lboratdir. Undan tashqari ettita tarmoq harf bo`lib, ular yozuvda aks etmagan, biroq (ba`zi) so`zlar ulardaan holi bo`lmaydi. Bular jarangsiz bo(p) va boshqalar..."
    Uyg’ur yozuvi, so’g’d yozuvi va so’g’d yozuvi oromiy yozuvidan paydo bo`lganligi uchun, u urxun yozuviga nisbatan turkiy tillarning fonetik xususiyatini o`zida yaxshi aks ettirmagan. Uyg’ur yozuvi o`ngdan chapga va harflar bir-biriga ikki yoki bir yondan qo’shib yoziladi. Shuning uchun har bir harf uch elementdan iborat. Birinchisi asosiy element bo`lib, bu harflarning hamma ko’rinishlarida saqlanadi va tovushni shu element ifodalaydi. Ikkinchisi, ulag`ich chiziqchalardan iborat bo`lib, bular harflarni harflarga qo’shish paytida paydo bo’ladi. Uchinchisi, tugaallovchi chiziq, bo`lib, bu harfning alohida yoki oxirgi ko’rinishida o`zak, negiz va qo`shimchalar oxirida paydo bo`ladi.
    Uyg`ur harflarining shakli va ko`rinishlari quyidagicha:
    1. Alif harfi. Bu harfning asosiy elementi shakldan
    iborat bo`lib, alohida yozilganda va so`z oxirida unga yo gorizontal
    yoki yuqoriga qaytarilgan yoxud, pastga qaragan tugallovchi element ulanadi va a; e tovushlarini bildiradi. So`z
    boshida a ni ifodalash uchun ketma-ket alif yoziladi.
    Transliteratsiyada alif a harfi bilan belgilanadi.
    2. Yo harfi. Bu harfning asosiy elementi shakliga ega bo`lib, tugallagichi ko`pincha gorizontal holatda bo`ladi hamda y undoshini va i, ы, э unlilarini bildiradi. So`z boshida mazkur unli tovushlarni ifodapganda oldim alif, so`ngra yo yoziladi. Transliteratsiyada yo harfi nuqtali y bilan ifodalanadi.

    Yüklə 384 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
    rəhbərliyinə müraciət

    gir | qeydiyyatdan keç
        Ana səhifə


    yükləyin