Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi
Yüklə 384 Kb.
|
|
Sifatlarning yasalishi.
–lыg`, -lig, -lug`, -lug. Bu qo`shimchalar otdan sifat yasaydi va egalik hamda nisbatni bildiradi. ekin(ekin) - ekish1ig(ekinli). -sыz, -siz, -suz, -suz. Bu qo`shimcha otdan egasizlik va yo`qlik bildiruvchi sifat yasaydi. Bilig (bilim) – biligsiz (bilimsiz). -saq, -sәk. Bu istak bildiruvchi fe`l yasovchi -sa, -sә hamda fe’ldan sifat va ot yasovchi -q, -k qo`shimchasining birlashuvidan hosil bo`lgan. Bag`ыr (jigar) - bag`i|rsaq (ko`ngilchan). -sыg`, -sig. Bu qo`ishimcha otdan sifat yasaydi va o`xshashlik ma`nosini bildiradi. Qul (qul) - qulsыg`(qulsimon); beg (bek) - begsig (beksimon). 5. -q`ы, -ki; (-g`i, -gi). Bu qo`shimcha ot, ravish va olmoshdan nisbiy sifat yasaydi. Jarangsiz undosh bilan tugagan qalin negizga -qы, ingichkasiga -ki; jarangli undosh bidan tugagan qalin negizga -g`i, ingichka negizga -gi qo`shiladi. Ay (oy) - ayq`ы (oyga oid); yay(yoz) - yayg`ы (yozgi); ichrә (ichda) -ichrәki (ichidagi). 6. -z qo`shimchasi. Bu qo`shimcha fe’ldan sifat yasaydi. u- (qila bil) – o`z (mohir). 7. -l qo`shimchasi. Bu qo`shimcha yashыl (yashil), qыzыl), tukәl (tugal) singari so`zlar tarkibida uchraydi. -raq formasi. Bu davr yodgomalarida hozigi o`zbek adabiy tilidagi -roq qalin (-raq) va ingichka (-rәk) variantlariga ega va u sifatning orttirma darajasini bildiradi. Yig (yaxshi) - yigrәk (eng yaxshi) Artuq (ortiq) – artuqraq (eng ortiq) Son Yodnomalarda sanoqqa oid bir xususiyat bor bo`lib, u o`ndan yuqori birligi bor ikki xonali sonlarga taalluqlidir. Bunda birlik oldin aytilib, undan so`ng shu songa oid o`nlik emas, undan keyingi o `nlik aytiladi. Bes yigirmi (o`n besh), altы yigirmi (o`n olti), yeti yigirmi (o`n yetti), bir otuz (yigirma bir), uch otuz (yigirma uch), altы otuz (yigirma olti) O`nlik oldin aytilganda esa undan so`ng birlikdan oldin artuqi so'zi orttiriladi: otuz artuqы to`rt yashыma (o`ttiz to`rt yoshimda). Hozirgi ikkilangan undoshli sonlarda qadimgi turkiy tilda bir undosh bo`lgan: iki (ikki), yeti (etti), sekiz (sakkiz), toquz (to`qqiz), otuz (o`ttiz), elig (ellik). Yigirma soni yigirmi, sakson sekiz on, to`qson toquz on, ming bing shakliga ham ega. O`n ming tuman soni orqali ham ifodalanadi. Tartib son qo`shimchasi fonetik variantlarga ega va hozirgi oxiridagi i unlisi yo`q: uchunch (uchinchi), tortunch (to`rtinchi), besinch (beshinchi). Birinchi o`rnida bashtыnqы yoki ilki va ikkinchi o`rnida iknti ishlatiladi. Jamlovchi son qo`shimchasi -ag`u, әgu shakliga ega; altы (olti) -altag`u (oltov); uch (uch) - uchәgu (uchov). Taqsim son formasi -(r)-ar, -(r), -әr qo`chimchasi bilan yasaladi: bir(bir) - birәr (bittadan) uch (uch) - uchәr (uchtadan) altы (oltы) – altыrar (oltitadan) iki (ikki) - ikirәr (ikkitadan). Olmosh Qadimgi turkiy tildagi olmoshlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. O`zlik olmoshi. Өz dan tashqari, kentu (kәndu) so`zi bilan ham ifodalanadi. Өz aslida ot bo`lib, u "nafs" va "jon" ma`’nolarida ham ishlatilgan. Өz olmoshi aniqlovchi vazifasida kelib, aniqlanayotgan predmetning ma`lum shaxsga qarashliligini, xosligini ta’kidlab ko`rsatadi. Masalan, Uusuf kөz`igә baqdы, өz yuzini kөrdi. 2. Kishilik olmoshi. Kishilik olmoshlari qadimgi turkiy tilda quyidagicha ko`rinishda bo`ladi: Birlik I shaxs - men II shaxs - sen III shaxs - ul Ko`plik I shaxs - biz, bizlar II shaxs sыz Sыz formasi ba’zan II shaxs birlik ma’nosida qo`llanib tinglovchiga nisbatan hurmat bildiradi. III shaxs ko`pligi - ular, alar, anlar. XIII - X1V asrlarda, asosan ular, anlar formalari qo`llangan. XV asr va undan keyingi davrda alar formasi qo`llangan. 3. Ko`rsatish olmoshlari. Qadimgi turkiy tilda ko`rsatish olmoshlarining bu, ul, u, ushbu, oshul, oshal, shul kabi formalari keng qo`llanilgan bo`lib, ayrim yodgorliklarda ush, shu, osha, oshu, әnә, mәnә, hamul,. hamin kabi formalari ham uchraydi. Bu formalar etimologik jihatdan ham ma`no va funksiyasi jihatdan ham bir- birlari bilan o`zaro bog`liq va bir-birlarini to`ldiradi. 4. So`roq olmoshi. Qadimgi turkiy tilda qo`llangan so`roq, olmoshlari katta guruhni tashkil etib, tuzilishi jihatdan tub va tarkibli so`zlardan iborat. So`roq olmoshi nima o`rnida nә, qaysi o`rnida qan(y)u, qayu va qanday o`rnida nәluk ishlatiladi. 5. Birgalik olmoshlari. Qadimgi turkiy tilda birgalik olmoshlarining barcha, barы, ba`zi formalari keng qo`llanilgan. Hamma birgalik olmoshi o`rnida qamug` va alqu iste`mol qilinadi. Belgilash olmoshlari. Qadimgi turkiy tilda ham, hozirgi o`zbek tilidagi kabi belgilash olmoshlarining sodda va murakkab formalari is`temolda bo’lgan. Sodda formasi har, murakkab formalari esa har so`ziga so`roq olmoshlaridan birini qo`yish yo`li bilan hosil qilingan. Har kim, har nimә, har qaysы, har qachon, har nәgә, har nechuk, har qayan har belgilash olmoshi o`rnida sayu ishilatiladi. Qop-qop yag`ы ermish - hamma dushman edi. Gumon olmoshi. Qadimgi turkiy tilda gumon olmoshlarining quyidagi formalari qo`llangan: kimsә, nimәrsә, nәrsә, birәv, birәgu. Bu olmoshlar qadimgi yodgorliklar tili uchun xarakterli emas. Kimsә, nimәrsә, birәv, birәgu shaxsga nisbatan, nimәrsә, nәrsә predmetlarga, jonivorlart nisbatan, falan har ikkala holda ham ishlatiladi. 8. Bo`lishsizlik olmoshi. Qadimgi turkiy tilda ham bo`lishsizlik olmoshlari hozirgi o`zbek tilidagi kabi sodda va murakkab formalarga ega.Sodda formasi hech. Murakkab formalari esa hech so`ziga so`roq olmoshlaridai yoki gumon olmoshlaridan birinini, narsa so`zini qo`shish yo`li bilan hosil bo`ladi: hich kim, qech kimsә, hech kim әrsә, hech nimәrsә, hech nәrsә, hech qaysы kabi. Inkor olmoshi hech o`rnida nәng iste`mol qilinadi. Ravish Qadimgi turkiy tilda hozirgi o`zbek adabiy tilida yo`q bo`lgan ravishlar bor. Masa1an otru (so`ngra), kisrә (keyin), kәru (orqaga), oңre (oldinga, oldinda) kabi ravishlar shular jumlasidandir. Ba’zi ranishlar shaklan va mazmunan o`zgargan. Masalan, qadimiy qop (butunlay) hozir xo`p shaklida va ma`nosi ham bir oz toraygan. Endi emti shakliga, quyi qudы shakliga ega. Qadimgi turkiy tilda ravishlar boshqa so`z turkumlariga nisbatan ko`p emas. Shunday bo`lsa-da, bir qator ravishlarni uchratish mumkin. Manjud ravishlarni ham tub va yasama negizlarga ajratish mumkin. Tub negizlarga teg (o`xshash), oq (erta), yana (yana), emti (endi), ashnu (avval) kabi ravishlarni kiritish mumkin. Yasama ravishlar quyidagi affikslar orqali hosil qilinadi: 1. -dы; -di; -tы; -ti qo`shimchasi. qatыg` (qattiq) – qatыg`dы (qattiq qilib) edgu (yaxshi) - әdguti (yaxshilab) 2. -la; -lә qo`shimchasi. - t unlә (tunda) 3. -cha; -chә qo`shimchasi. Azraq (juda oz) – azraqcha (juda oz holda) Turk (turk) - turkchә (turkchasiga) 4. -ra; -rә qo`shimchasi. as (ost) – isra (ostda) ich (ich) - ichrә (ichda) Bu qo`shimchalarning ham yuqorilardagidek qaysi variantlarda qo`llanlshi negizning ingichkaligi va lablangan -lablanmaganligiga bog`liq. Bu kelishik qo`shimchasi -qaru; -kәru dan vujudga kelgan. Bundan tashqari qadimgi turkiy tilda, xuddi hozirgi turkiy tillarda bo`lgani singari, zamon va makon hamda vosita kelishigi qo`shimchalari ravish yasashi mumkin. Ravishlarning quyidagi ma`no turlari qayd qilinadi: I. Payt ravishlari. Bukun, kuntuz, emti, kuntәmәk (har kuni) 2. O`rin ravishlari. Tashtыrti (tashqari), isrә (ichida), birayә (o`ngda), yыraya (chapda). holat ravishlari. Yashuruqы (yashirish), arыtы (to`la), yaqыn timin (asta-sekin) Daraja-miqdor ravishi. Muncha, ancha. Fe’l Fe’l yasovchilar. Qadimgi turkiy tillarda quyidagi fe’l yasovchi qo`shimchalar bor: 1. -a; -ә qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe’l yasaydi. at (ot) – ata (ata) tuz (to`g`ri) - tuzә (to`g`irlamoq) 2. -la; -lә qo`shimchasi. Otdan fe’l yasaydi. Yay (yoz) – yayla (yozni o`tkaz) su (lashkar) - sulә (lashkar tort) -lan; -lәn qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe’l yasaydi. Qan (xon) Yüklə 384 Kb. Dostları ilə paylaş:
|