Bog`lovchisiz gipotaksis konstruksiylar
Gipotaksis konstruksiyalarni tashkil etgan qismlar o`zaro grammatik bog`lovchilarsiz intonatsiya vositasida birikadi. Ammo qismlarni bir-biriga bog`lash uchun ba`zi leksik elementlar ham xizmat qiladi.
1. Sabab-natija. Ozi yangыlti, qag`anы oltы, bоdunы kung qul boltы - o`zi adashdi, xoqoni o`ldi, xalqi cho`ri, qul bo`ldi.
2. Sabab ….angarkor biling, turk amsh bodun bәgәlar, bәglәr yangыl-tachыsыz (Ton,11) unga qarab bilinglar, turk xalqi beklari, bekdar engilishga moyilsizlar-ku.
3.Payt. Bars beg erti, qag`an at bunta biz bertimiz (Kt,20)—Vars bek edi, o`shanda xoqon deb biz nom bsrdnk.
4. Izohlash. Biror bo`lakning mazmunini izohlaydi, aniqlaydi yoki to`ldiradi: Sabug` qana keltirlurung tәyin temis (To`n 33-34) — so`zini yana keltirdi - o`tiringlar debdi.
Bog`lovchili gipotaksis konstrukciyalar
Gipotaksis konstruksiyaning birinchi qismi ikkinchisiga bog`lovchi yoki bog`lovchi vazifasidagi vositalar-sifatdosh, ravishdosh. Shart fe`li, kelishik formalari, nisbiy olmoshlar orqali bog`lanishi mumkin. Shuning uchun bu xil konstruksiyalar hozirgi ergash gapli konstruksiyalarga o`xshasa ham, mazmuni bog`lovchi va bog`lovchi vazifasidagi vositalarning o`ziga xosligiga ko`ra, bunday konstruksiyalardan farq qiladi.
1. Sifatdosh orqali. 2. Shart fe’li orqali. 3.Nisbiy olmoshlar yordami bilan. 4. Ravishdosh orqali. 5. Bog`lovchilar orqali. 6. uchun ko `makchisi orqali.
Ergash gapli qo`shma gaplarning tiplari.
I. Maqsad ergash gapli koistruksiya. Maqsad ergash gap gipotaksis konstruksiyalarni tashkil etgan qismlarning biri ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro`y berishini ifodalaydi. Maqsad ergash gap bosh gapdan oldii keladi.
2. Payt ergash gapyai konstruksiya. Payt ergash gap bosh gashgai an]lashilgan mazmunning ro`y berish vaqgini ifodalaydi va bosh gapga urin-payt-chiqish kelishigi formasi orqali bokpanadi. Kun tog`uru sungusdim (Moyun chur, 13) — Kun chiqishi bilan jangga kirdim.
3. Sabab ergash gapli konstruksya. Sabab ergash gapni tashkil etgan gap bosh gapdan anglashilgan harakat-holatning ro`y berish sababini ifodalaydi, ergash
gapni bosh gapga bog`lashda uchun ko`makchisi xizmat qiladi. Bu holatda ergash gap kesimi sifatdosh ski ot, sifat va bor so`zi orqali ifodalanadi.
4. Shart ergash gapli konstruksiya. Shart ergash gap bosh gapdan anglashilgan mazmun qanday shart-sharoitlarda ro`y berishini ko`rsatadi va kesimi shart fe`li yoki ot bilan ifodalanadi. Kul tegin yoq erser, qop oltechi artigiz (Kt,50(10) — Kul tegin bo`lmasa, butunday o`lar edingiz.
Dostları ilə paylaş: |
