Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi

3-ma`ruza
QADIMGI TURKIY TILNING GRAFIKASI (2 soat)

Dars rejasi:

1. 
   Qadimiy turkiy til grafikasi xususiyatlari.
   
2. 
   Turkiy bitiglarda qo’llangan qadimgi yozuvlar. Urxun, uyg`ur,
   sug’diy, moniy, biraxmiy yozuvlari va ularning o’ziga xos jihatlari.
   

Adabayotlar:
1. G`. Abdurahmonov, A.Rustamov. Qadimgi turkiy til. T.:
O`qituvchi. 1982y. 12-23 betlar.
2. . I.Azimov, M.Rahmatov. Qadimgi turkiy til. Toshkent, 2005-yil.
3. U.Uvatov. Ibn Arabshax i ego sochinenie "Adjaib al-maxzur fi
Navoiy Timur", AKD, Tashkent, 1974.
4. I.V.Karmushin. K osnovnim ponyatiyam tyurkskoy runicheskoy poleografii. Sovetskaya tyurkologiya, 1975, N2.
Ma`ruzaning to`la mazmuni
Tekishirish savollari.
1. Grafika nima?
2. Qadimgi turkiy yozuvlari haqida ma`lumot bering.
3. O`rxun va uyg`ur yozuvlaridagi harflar, ularning shakllari, tovush mazmuni va qo`llanishi haqida tushuntiring.
Tayanch tushunchalar.
So`g`d yozuvini (hozirgi tojiklarning avlodlari) so`g`dlar qo`llagan.
Monaviy yozuvini bobillik Moniy (217-273 melod) asos solgan moniy diniga mansub kohinlar qo`llagan.
Birahmiy - hind yozuvlari.
O`rxun va uyg’ur yozuvlari turkiy xalqlarga mansub.
O`rxun yozuvi.
O`rxun yozuvi turkshunoslikka va yozuv tarixiga oid asarlarda "O`rxun-Enisey yozuvi", "Enisey-Urxun yozuvi", "Sibir yozuvi", ko`proq "turkiy Run(a) yozuvi" deb yuritiladi. Bunga o`rxun harflarining qadimgi german xalqlariga mansub Kin(e) deb ataluvchi yozuvga tashqi jihatdan bir oz o`xshashligi sabab bo’lgan. Bu yozuvning Sharqda "Dulbarchin" nomi bilan yuritilgani haqida mashhur filolog ibn Arabshoh (1389-1450) o`zining "Ajoyib-ul-maqdur fi navoyibi Taymur" (Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari) nomli asarida ma`lumot beradi.
"Xitoyda ularning (turklarning - A.R.) "dulbarjin" deb ataladigan yozuvi bor. Ko’rdim, harf qirq bitta. Ko`pligining sababi shundaki, ular [tovushlarning] qalin va ingichkalarini, shuningdek, ayirgichlarni harf hisoblaydilar, natijada qo`shimchalar va qo`shimcha harflar paydo bo`ladi" (Qohira xalq kutubxonasidagi 3543-qo`lyozma, var.286a). Ammo ibn Arabshoh kitobida alifboni keltirmagan.
Hamma yozuvlarda bo`lganidek, dulbarchin (o`rxun-enisey) yozuvi ham zamoni va makoni bilan bog`liq bo`lgan ayrim shakliy farqlar tufayli o`rxun, turfan va enisey variantlariga ega. Bularning eng qadimiysi o`rxun variantidir.
O`rxun yozuvida unli tovushlarni bildiradigan to`rtta, enisey bitiklarida esa beshta harf bor.
1. A harfi. Bu harf ikki uchi ilgakli tayoqchadan iborat. Ilgakning biri o`ngga, biri chapga qaragan. Qaysi birining o’ngga qaragan bo’lishining ahamiyati yo`q. Shuning uchun bu harf ikki , ko’rinishga, ega. Biroq ustki ilgak o`ngga, pastki ilgak chapga qaragan bo`lib, bu o`rxun yodnomalariga xos. Ikkinchisida aksincha - ustki ilgak chapga va pastki ilgak o`ngga qaragan. Enisey bitiglarida har ikkala ko’rinishi ham bor. Bu harf til oldi ә va til orqa a tovushini bildiradi. A yoki ә ekanligini undosh tovusharni ifodalovchi harflardan bilish mumkin. A harflari so’z boshida ishlatilmaydi. Masalan, ata so`zida ikki harf bo`lib, birinchi harf t tovushini, ikkinchisi a tovushini bildiruvchi harf bo`ladi.
Boshqa yozuvdagi yodnomalarni ilmiy ravishda o’qishni ta`minlash maqsadida transliteratsiya va transkripsiyadan foydalaniladi. Transliteratsiya (harf ag`darish)da bitigdagi harflar, transkripsiyada esa tovush yoki fonemalar maxsus belgilar bilan aniq beriladi. Demak, transliteratsiya yozuvni aniq aks ettirsa, transkripsiya talaffuzni aniq aks ettiradi.
A harfining transliteratsiyasi uchun ъ belgisi qabul qilinadi.
2. I harfi. Bu harf bir ilgakli tayoqchadan iborat bo`lib, ilgak
yuqoriga va o`ng tomonga qaragan: Agar ilgak chapga qaragan bo`lib
yuqorida bo’lsa, 1, p ni bildirunchi harf, pastda bo`lsa, qalin l
tovushini anglatuvchi harf bo`ladi. I harfi til oldi i va til orqa
ы tovushini bildiradi va a harfidan farq qilib, so`z boshida ham
ishlatiladi. Bu harf transliteratsiyada b belgisi bilan
ifodalanadi.
Lablanmagan unlilar uchun qo`llanadigan bu ikki harf tovushlarning qatordagi farqini aks ettirmaydi, faqat tor-kengligini ko`rsatadi. Ikki ilgakli a harfi keng unlilarni va bir ilgakli и harfi tor unlilarini anglatadi.

3.