Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

Ermənilər    Qarabağın    onlara  aid  olduğunu  müdafiə  etmək  üçün  əvvəl  sınanmıĢ 
metodlardan  istifadə  etməyə  çalıĢmıĢdılar:  müxtəlif  ölkə  mətbuatında  bəyanlarda 
bulunaraq, kitablar yazaraq,  onları digər dillərə çevirərək,  nəĢr edərək  və b.  
Ermənilər Qarabağ təxribatına 20-ci illərdə baĢlamıĢdılar. Amma bu illərdə on-
lar  yalnızca  onu  edə  bildilər  ki,  rus  və  digər  ölkələrdəki  oxucular  ―bildilər  ki, 
Dağlıq  Qarabağ  erməni  yurdudur‖  (M.  ġaginyan),  Dağlıq  Qarabağ  Ermənistanın 
kübar  vilayətidir‖,  ―Artsax  –  qədim  erməni  yurdu‖dur  və  s.  Bundan  o  yana  gedə 
bilmirdilər. Sovet rejiminin qoyduğu qadağalar erməniləri bir qədər ―səbr etməyə‖ 
sövq  etdi.  Böyük  Vətən  Müharibəsi  illərində  ölkənin  baĢı  qarıĢan  kimi  yenidən 
DQ-ın    Ermənistana  verilməsi  təxribatını  gündəmə  gətirdilər.  1945-ci  ilin 
noyabrında  Ermənistan  KP  MK-nin  katibi  Q.    Harutyunov  Ġ.Stalinə  müraciət 
ünvanladı,  DQMV-ın  Ermənistanın  tərkibinə  verilməsini  istədi.  Həmin  müraciət 
Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi Mircəfər Bağırova göndərildi. Bağırovun ca-
vab  olaraq  Moskvaya  yazdığı  məktubda  ermənilərin  bu  fikrinin  təxribatçı, 
aranturist və heç bir əsası olmayan sərsəm düĢüncələrdən ibarət olduğu bildirilir və 
kəskin  etiraz  olunur.  Həmin  məktubun  mətnindən  bəzi  hissələr  bizim  məqsə-
dimizlə  üst-üstə  düĢdüyündən  onu  olduğu  kimi  verməyi  məqsədəuyğun  hesab 
edirik:  

 
188 
 
 
“Ermənistan  Kommunist  (bolşeviklər)  Partiyası  MK-nın  katibi  Arutyunov 
yoldaşın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-nin tərkibinə daxil 
edilməsi  haqqında  təklifi  ilə  əlaqədar  Sizin  teleqramınıza  cavab  olaraq  məlumat 
verirəm:  
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi qədim zamanlardan, mərkəzi 1747-
ci ildə Qarabağı Pənah xan tərəfindən qala kimi tikdirilmiş Pənahabad şəhəri olan 
Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur.  
1826-cı  ildə  Qarabağ  çar  Rusiyasına  birləşdirilmişdir.  Sonralar  indiki  Dağlıq 
Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  ərazisi  Yelizavetpol  quberniyasının  Şuşa,  Cavanşir, 
Qaryagin və Qubadlı qəzalarının tərkibində olmuşdur.  
1918-1920-ci 
illərdə 
müsavatçıların 
Azərbaycanda 
və 
daşnakların 
Ermənistanda ağalığı dövründə müsavat hökuməti tərəfindən mərkəzi Şuşa (keçmiş 
Pənahabad) şəhəri olan general - qubernatorluq təşkil edilmişdir. 
Müsavatçılar və daşnaklar tərəfindən təşkil olunmuş millətlərarası qırğının nəti-
cəsində  Azərbaycanın  və  Ermənistanın  bir  çox şəhərləri  kimi, Şuşa  da  dağıdılmış 
və xarabalığa çevrilmişdir.  
1920-ci  ildə  Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  ilk  dövrlərdə 
bütün  Qarabağın  təsərrüfat  -  siyasi  həyatına  rəhbərlik  vahid  Vilayət  İnqilab 
Komitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. 
1923-cü ildə Qarabağın əsasən ermənilərin məskunlaşdığı dağlıq hissəsinin Er-
mənistan SSR-yə birləşdirilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin bu ərazinin Ermənistan 
SSR ilə ümumi sərhədlərinin olmaması və Ermənistandan yalnız azərbaycanlıların 
yaşadığı Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər və Dəstəfur rayonları ilə ayrılması səbəbindən, 
partiya  orqanlarının göstərişi  əsasında  Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin 
7  iyul  1923-cü  il  tarixli  dekreti  ilə  mərkəzi  Xankəndi,  indi  Stepanakert  adlanan 
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldı.  
Beləliklə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ərazi cəhətdən heç vaxt Ermənistan 
SSR-də bitişik olmamışdır və hazırda da bitişik deyildir. 

 
189 
 
Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  illərində  Dağlıq  Qarabağda  vilayətin 
təsərrüfat-  siyasi  və  mədəni  inkişafı  sahəsində  böyük  işlər  görülmüşdür.  Bu 
inkişafın  ən  parlaq  nümunələrdən  biri  –  DQMV-nin  hazırki  mərkəzi  Stepanakert 
şəhərinin  başlı-başına  buraxılmış  və  dağıdılmış  bir  kənddən  Azərbaycanın  ən 
gözəl, abad və mədəni şəhərlərindən birinə çevrilməsidir.  
Azərbaycan  SSR-nin  bütün  ali  təhsil  məktəbləri  və  texnikumları  tələbələrinin 
20,5%-ni,  əksəriyyəti  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətindən  olan  ermənilər  təşkil 
edir. 
Respublikanın partiya, sovet, təsərrüfat rəhbərləri – Azərbaycan K (b) P MK - 
nın  katibləri,  müavinləri,  xalq  komissarları  müavinləri  və  s.  arasında  Dağlıq 
Qarabağdan olan yoldaşlar da az deyildir. 
Bununla  belə  biz  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  Ermənistan  SSR-nin 
tərkibinə  qatılmasına  etiraz  etmirik,  lakin  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin 
tərkibində  olmasına  baxmayaraq,  hazırda  da  əsasən  azərbaycanlıların  yaşadığı 
Şuşa rayonunun Ermənistan SSR-yə verilməsinə razı deyilik. 
Şuşa şəhəri bina edildiyi gündən Qarabağın inzibati - siyasi və mədəni mərkəzi 
olmaqla  yanaşı,  həm  də  Azərbaycan  xalqının  öz  müstəqilliyi  uğrunda  İran 
işğalçıları ilə apardığı mübarizədə müstəsna rol oynamışdır.  
Ən  qaniçən  fatehlərdən  biri,  Zaqafqaziya  xalqlarının  cəlladı  Ağa  Məhəmməd 
şah Qacar məhz Şuşada öldürülmüşdür. 
Azərbaycan  xalqının  zəngin  musiqi  mədəniyyəti  bu  şəhərdə  formalaşmışdır. 
İbrahim  xan,    Vaqif,  Natəvan  və  digər  bu  kimi  görkəmli  siyasət  və  mədəniyyət 
xadimlərinin adları onunla bağlıdır.  
Eyni  zamanda,  ÜİK  (b)P  MK-nin  nəzərinə  çatdırmağı  zəruri  hesab  edirik  ki, 
DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi məsələsinə baxılarkən, Er-
mənistan  SSR-in  Azərbaycan  respublikasına  bitişik  olan  və  əsasən 
azərbaycanlıların  yaşadığı  Əzizbəyov,  Vedi  və  Qarabağlar  rayonlarının 
Azərbaycan SSR-nin tərkibinə daxil edilməsi məsələsinə də baxılmalıdır. 

 
190 
 
Bu rayonların mədəni və iqtisadi cəhətdən son dərəcədə geridə qalmasını nəzərə 
almaqla,  bunların  Azərbaycana  verilməsi  əhalinin  maddi-məişət  şəraitini  və  ona 
mədəni –siyasi xidmət işini yaxşılaşdırmağa imkan yaradardı.  
ÜİK (b)P MK-dən yuxarıda göstərilənlərdən əlavə aşağıdakı məsələlərə baxıl-
masını xahiş edirik: 
Gürcüstanlı  yoldaşlar  Azərbaycan  SSR-nin  Balakən,  Zaqatala  və  Qax 
rayonlarının Gürcüstan SSR-nin tərkibinə daxil edilməsi məsələsini qoyurlar. 
Göstərilən  rayonlarda  əhalinin  ümumi  sayı  79.000  nəfər  olduğu  halda,  9.000 
gürcü-  ingiloyun  yaşamasına  baxmayaraq,  biz  bu  məsələyə  baxılmasına  etiraz 
etmirik,  lakin  bu  məsələ  ilə  bir  zamanda,  Gürcüstan  SSR-nin,  demək  olar,  yalnız 
azərbaycanlıların  yaşadığı  və  bilavasitə  Azərbaycan  SSR-yə  bitişik  olan  Borçalı 
rayonunun  Azərbaycan  SSR-nin  tərkibinə  daxil  edilməsi  məsələsinə  də 
baxılmalıdır.  
Və nəhayət biz, Dağıstan SSR-nin keçmişdə Azərbaycanın bir hissəsi kimi  Bakı 
quberniyasının  tərkibinə  daxil    olan  və  hazırda  Azərbaycan  SSR-yə  bitişik  olan 
Dərbənd  və  Qasımkənd  rayonları  ərazilərinin  Azərbaycan  SSR-  nin  tərkibinə 
qatılması məsələsini nəzərdən keçirmənizi xahiş edirik. Bu rayonların əhlisi əsasən 
azərbaycanlılardan ibarətdir, özü də maldarlıqla məşğul olan bu əhalinin yarıdan 
çoxu ilin doqquz ayını Azərbaycan ərazisində keçirir. 
Qaldırılmış bütün məsələlər üzrə təkliflərin hazırlanması üçün tərkibinə marağı 
olan  hər  bir  respublikadan  nümayəndələr  daxil  edilməklə  ÜİK  (B)P  MK 
komissiyasının yaradılmasını məqsədəuyğun hesab edirik. 
10 
dekabr 
1945-ci 
il 
No. 
1330. 
Bakı 
şəhəri. 
 
(22) 
 Dağlıq  Qarabağ  o  zaman  Ermənistana  verilmədi,  fəqət  ermənilər  digər 
Azərbaycan  yurdundan  buranın  yerli  sakinlərini  köçürmək  qərarının  verilməsinə 
nail  oldular.  Ġkinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  Sovetlər  Birliyinin  Türkiyəyə 
qarĢı  torpaq  iddiaları  və  bu  müddətdə  ermənilərin  fəal  iĢtirakı  nəticədə 
azərbaycanlıların  taleyində  faciəli  hadisələrə  səbəb  oldu.1945-ci  ilin  noyabrında 
ÜĠK  (b)  P  MK  siyasi  bürosu  xaricdə  yaĢayan  ermənilərin  Sovet  Ermenistanına 
dönməsi  (repatriasiyasına)  icazə  verdi  və  2  dekabrda  SSRĠ  Xalq  Komissarları 

 
191 
 
Sovyetinin müvafiq qərarı mətbuatda dərc olundu. Belə addım, Sovet rəhbərliyinin 
Türkiyəyə  qarĢı  torpaq  iddialarını  əsaslandırmağa  çalıĢması  ilə  əlaqədar  idi. 
Ġ.Stalin Ermənistana təxminən 300-400 min erməni köçürərək sonra bütün dünyaya 
bəyan  etmək  istəyirdi  ki,  baxın  ermənilər  öz  vətənlərinə  dönmüĢlər,  lakin  onların 
yaĢaması  üçün  yer  yoxdur.  Türkiyə  ġərq  vilayətlərini  də  verməlidir.  SSRĠ-nin 
Türkiyənin  ġərqi  Anadolu    vilayətlərinə  iddiaları  V.Molotov  tərəfindən  Türkiyə 
səfiri  S.Sarperle  7  və  18  iyun  1945-ci  il  tarixli  danıĢıqlarında  səslənmiĢdi.  Təcili 
olaraq  SSRĠ-nin  Türkiyədən  qoparmağa  hazırlaĢdığı  ərazilərin  sahələri ölçülməyə 
baĢlandı,  əlaqədar  xəritələr  tərtib  edildi,  bu  torpaqların  Ermənistan  və  Gürcüstan 
arasında  bölünməsi  çalıĢmalarına  baĢlanıldı.  SSRĠ  Xarici  ĠĢlər  Komissarlığında 
1945-ci  ilin  avqust  ayında  hazırlanmıĢ  sənədə  uyğun  olaraq  Türkiyədən  ümumi 
sahəsi  26  min  kv.  kilometr  olan  torpaq  kopartmalı  idilər.  Onun  20,5  min  km 
Ermənistanın, 5,5 min km-si isə Gürcüstanın payına düĢürdü.  Müharibədən zəfərlə 
çıxmıĢ  Sovet  Ġttifaqı  Türkiyədən  Qars  və  Ərdahan torpaqlarını  ilhaq  edəcəyinə o 
qədər  əmin  idi  ki,  Siyasi  Büro  hətta    A.Koçinyan  adlı  birini  Ermənistan 
Kommunist  Partiyasının  Qars  Ġl  Komitəsi  katibi  vəzifəsinə  təyin  etmiĢdi.  (17) 
Lakin  Türkiyənin  öz  torpaqlarının  müdafiə  məsələsində  qətiyyəti  Sovetlərin 
planlarını  pozdu.  Bundan  baĢqa  Sovetlər  Birliyi  Ermənistana  lazımi  sayda  xarici 
ölkədə  yaĢayan  erməni  köç  etdirə  bilmədi.  Bununla  belə  Azərbaycan  türklərinin 
Ermənistandan Azərbaycana köçürülməsinə qərar verildi. 
Azərbaycan  türklərinin  1948-1953-cü  illərdə  Ermənistan  SSR-dən 
deportasiyasının  səbəbləri  barədə  də  müxtəlif  fikirlər  mövcuddur.  Erməni 
tarixçilərinə 
gəlincə 
isə 
onlar 
Ermənistandan 
Azərbaycan 
türklərinin 
deportasiyasının  əsas  səbəbini  Azərbaycan  K(b)MK-nın  I  katibi  M.C.Bağırovun 
Ġ.V.Stalinə  ünvanladığı  xahiĢ  məktubunda  görürlər.  Onlar  belə  hesab  edirlər  ki, 
azərbaycanlıların  köçürülməsi  iqtisadi  səbəblə  bağlı  olmuĢ,  onlar  Kür-Araz 
ovalığının inkiĢaf etdirilməsi ilə əlaqədar köçürülmüĢlər (11, s. 57). Bu da növbəti 
erməni yalanından baĢqa bir Ģey deyil və tarixi həqiqətdən çox-çox uzaqdır. Tarixi 
saxtalaĢdıran  erməni  tarixçilərinə  belə  bir  sual  vermək  olar?  Əgər  köçürülmə 

 
192 
 
iqtisadi  səbəblə  bağlı  idisə,  nə  üçün  köçürülmə  ilə  bağlı  ən  mühüm  qərar  və 
sərəncamlar  məxfi  qrifi  altında  aparılır  və  ictimaiyyətdən  gizli  saxlanılırdı. 
Məcburi  köçürülmə  əgər  siyasi  səbəblə  bağlı  deyildisə,  nə  üçün  o  dövrün  istər 
mərkəzi, istərsə  də  yerli  qəzetləri  öz  səhifələrində  bu  barədə  bir  kəlmə  olsa  da  iz 
buraxmamıĢdır? Fikrimizcə, Ermənistan SSR-dən Azərbaycan türklərinin məcburi 
köçürülməsi  Ġkinci  dünya  müharibəsi  illəri  və  sonrakı  illərdə  Sovet-Türkiyə 
münasibətləri  kontekstində  rəsmi  Kreml  tərəfindən  siyasi  gündəmə  çıxarılmıĢ 
―erməni  məsələsi‖  ilə  qırılmaz  surətdə  bağlıdır.  Sovet  Ġttifaqının  Türkiyəyə  qarĢı 
ərazi  tələbləri,  Ermənistanın  Azərbaycana  qarĢı  ərazi  iddiaları  və  Azərbaycan 
türklərinin  tarixi-etnik  torpaqlarından  kütləvi  deportasiyası  bir-biri  ilə  sıx  bağlı 
məsələlər  olduğundan,  onların  kompleks  Ģəkildə  tədqiqini  məqsədəuyğun  hesab 
edirik. 
SSRĠ NS-nin ―Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və baĢqa azərbaycanlı əhalinin 
Azərbaycan  SSR-nin  Kür-Araz  ovalığına  köçürülməsi  haqqında‖  1947-ci  il  23 
dekabr  tarixli  qərarından  öncəki  illərdə  ölkə  daxili  və  ölkə  xaricində  baĢ  vermiĢ 
siyasi  hadisələrin  və  proseslərin  öyrənilməsi  və  tədqid  edilməsi  1948-1953-cü 
illərdə soydaĢlarımıza qarĢı həyata keçirilmiĢ deportasiyanın hansı siyasətdən irəli 
gəlməsi  və  onun  səbəbləri  barədə  əsl  həqiqətlərin  üzə  çıxarılmasına  imkan 
verir.Azərbaycan 
türklərinin 
köçürülməsi 
səbəbləri 
bunlardır: 
          - birincisi, cənub sərhədlərin təhlükəsizliyi; 
- ikincisi, ermənilərdən ibarət etibarlı sərhəd zolağının möhkəmləndirilməsi; 
-  üçüncüsü,  Türkiyə  ilə  ola  biləcək  müharibə  ehtimalı  və  Azərbaycan 
türklərinə etibar edilməsi; 
-dördüncüsü, 
sovet 
tələbləri 
ciddiliyinin 
nümayiĢi; 
         -  beşincisi,  Türkiyə  əleyhinə  siyasətdə  ermənilərin  iĢtirakı  müqabilində 
onlara verilmiĢ vədin qismən yerinə yetirilməsi;         
 - altıncısı, Cənubi Qafqazda türk nüfuzunun zəiflədilməsi.
 

 
193 
 
 1947-ci  ildə  müxtəlif  ölkələrdən  Sovet  Ermənistanın  köçürülmüĢ 
(repatriasiya  edilmiĢ)  ermənilərin  sayı  yalnız  60  min  adam  meydana  gətirirdi. 
Onlar da, buradakı vəziyyəti görüb geri dönməyə çalıĢırdılar. ĠĢ o yerə çatmıĢdı ki, 
yüzlərlə 
erməni 
dövlət 
sərhədlərini 
pozaraq 
Türkiyəyə 
qaçdılar. 
(1) 
Bu vəziyyətdə, köçürülmüĢ (repatriantların) mənzil-ev problemini yaxĢılaĢdırmaq, 
onlara  torpaq  vermək  məqsədilə  23  dekabr  1947-ci  ildə  azərbaycanlıları 
Ermənistandan Azərbaycana göçürmek (sərhəd xarici etmək) mövzusunda məlum 
qərar  verildi.  Bu  zaman  göçürülenlerin  evlərini,  mal-mülklərini  əllərindən  zorla 
alırdılar. Sibirə və Qazaxıstana sürgün edilənlər kimi, onlara da özü ilə ilk zərurət 
Ģeyləri götürməyə icazə verirdilər.
  
Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Soveti  1950-ci  ildə  3419  ailənin  (13361  nəfər) 
köçürülməsi  haqqında  qərar  qəbul  etsə  də,  faktiki  olaraq,  rəsmi  və  qeyri-rəsmi 
köçürülmələrin  sayı  nəzərdə  tutulduğundan  xeyli  artıq  olmuĢdu,  1950-ci  ildə 
köçürülənlər üçün 3500 ev tikmək planlaĢdırılmıĢ, faktiki isə 470 ev tikilmiĢ, 1488 
köçkün ailəsi həyətyanı təsərrüfat sahəsi ilə təmin edilməmiĢdi. Azərbaycanlıların 
öz  tarixi-etnik  torpaqlarından  mümkün  qədər  sürətlə  çıxarılmasını  təmin  etmək 
üçün  Ermənistan  hökumətinin  ən  qəddar  üsullara  əl  atdığını  həmin  dövrün  rəsmi 
sənədlərindən  də  görmək  olar.  Ermənistandan  azərbaycanlıların  köçürülmə 
məsələləri  üzrə  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Sovetinin  nümayəndəsi  Əliyevin 
Ermənistan  SSR  Nazirlər  Soveti  yanında  Köçürülmə  Ġdarəsinin  rəisi  Karapetyana 
və  Nazirlər  Soveti  sədrinin  müavini  Piruzyana  ünvanlanmıĢ  28  noyabr  1949-cu il 
tarixli  məktubunda  qeyd  edilirdi:  "Son  zamanlar  Amasiya,  Spitak  və  Vedi 
rayonlarının 
ayrı-ayrı 
təĢkilatları 
köçürülmə 
barədə 
sənədlərin 
tam 
rəsmiləĢdirilməsini,  kolxozçuların  köçürülməyə  razılıq  vermələrini  gözləmədən, 
təsərrüfatları  köçürmək  üçün  sürətli  hazırlıq  iĢləri  aparırlar.  Həmin  təĢkilatlar  bu 
təsərrüfatların əmlakını bölüĢdürür, kolxozları məcbur edirlər ki, yemi satsınlar və 
hətta  nə  vaxt  yola  düĢəcəklərini  göstərsinlər.  Onlar  kolxozçuların  bu  və  ya  digər 
rayona  köçürülmək  arzusunda  olub-olmaması  ilə  hesablaĢmırlar,  halbuki 
hökumətin  köçürülmə  barədə  qərarına  əsasən,  kolxozçuların  nümayəndələri 

 
194 
 
köçürüləcəkləri  yerləri  qabaqcadan  görüb  baxmalı  və  öz  istəklərinə  uyğun  yerlər 
seçməlidirlər.  Köçürülmə  qaydalarının  bu  cür  pozulması  isə  kolxozçuları  məcbur 
edir  ki,  onlar  yuxarı  təĢkilatlara  Ģikayət  etsinlər,  onların  köçmək  istəmədikləri 
rayonlara 
köçürülmələrindən 
narazı 
olduqlarını 
bildirsinlər".
 
3  Mart  1948  tarixində  Ermənistanın  SSR  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  hazırladığı  və 
nazir  Grigoryan'ın  imzaladığı  Ermənistan  azərbaycanlı  əhalisi  arasında 
"Azərbaycan  SSR-ə  göçürülme  ilə  əlaqədar  vəziyyət  haqqında"  hesabatında 
azərbaycanlıların bu böyük faciəyə reaksiyaları daha dəqiq əks etdirir. Bu sənədin 
detallarına diqqət edək: 
 
                                                                                                         TAMAMİLƏ 
MƏXFİDİR                   
 
                                                                 ARAYIŞ  
Ermənistanın  azərbaycanlı  əhalisi  arasında  Azərbaycan  SSR-ə  qarşısındakı 
köçürülmə ilə əlaqədar əhval-ruhiyyə haqqında.  
Azərbaycanlıların  Ermənistandan  Azərbaycan  SSR-ə  köçürülməsi  haqqında 
hökümətin  qərarının  rəsmi  elan  edilməsinə  hələ  çox  qalmıĢ  Ermənistan  SSR-in 
əhalisi  arasında  bu  barədə səslər  dolaĢmağa  baĢladı və  bu tədbirin  məqsədlərinin 
hər cür düzgün olmayan Ģərhləri törəyirdi.  
Bizim  tərəfimizdən  azərbaycanlıların  yeni  yaĢayıĢ  yerinə  köçmək  istəmədikləri 
barədə  çoxsaylı  mülahizələri,  onların  bəzilərinin  qəbiristanlıqlara  gedərək  orada 
doğmalarının qəbirləri üstündə ağlamaları və köçürülməmələri üçün dua etmələri 
faktları müəyyən edilmiĢdir.  

 
195 
 
Habelə kolxozçuların tarla iĢlərinə çıxmaması, öz meyvə bağlarını qırması, yaĢayıĢ 
evlərini və yardımçı tikililərini dağıtması faktları da qeyd olunmuĢdur.  
O  barədə  də  məlumatlar  daxil  olmuĢdur  ki,  düĢmən  elementlər  bu  mənfi  əhval-
ruhiyyədən istifadə edir, antisovet təĢviqatı aparır və köçürülməni SSRĠ ilə Türkiyə 
arasında  müharibə  olan  halda  Sovet  hakimiyyətinin  azərbaycanlılara  inanmaması 
hərəkəti kimi Ģərh edirlər.  
Hökümətin  əhalinin  azərbaycanlı  hissəsinin  Ermənistandan  Azərbaycan  SSR-ə 
köçürülməsi  haqqında  qərarı  rəsmi  elan  ediləndən  və  sovet-partiya  təĢkilatları 
tərəfindən  həmin  tədbirlərin  məqsədləri  aydınlaĢdırılandan  sonra  vəziyyət  xeyli 
yaxĢılaĢlaĢmıĢdır,  xüsusən,  ovalıqda  yerləĢən  Vedi  və  Zəngibasar  rayonlarında 
azərbaycanlıların  mümkün  qədər  tez  Azərbaycan  SSR-ə  köçmək  arzulamaları 
müĢahidə edilir.  
Lakin bizə daxil olan xüsusi qaydalı məlumatlardan bəlli olur ki, Ermənistan SSR-
in  əhalisinin  azərbaycanlı  hissəsi  arasında  mənfi  əhval-ruhiyyə  davam  edir,  bu 
xüsusilə  respublikanın  izahat  iĢləri  qeyri-qənaətbəxĢ  aparılmıĢ  dağ  rayonlarında: 
Basarkeçərdə, Amasiyada, Sisyanda və digərlərində müĢahidə olunur.  
Sərhədin  arxasında  qohumluq  əlaqələri  olan  bəzi  antisovet  əhval-ruhiyyəli 
elementlər köçürülməyə öz narazılığını bildirərək qeyri-qanuni Türkiyəyə keçmək 
niyyətlərini söyləyirlər.  
Səciyyəvidir ki, qarĢıdakı köçürülmə barədə elan edilən və bu tədbirin məqsədləri 
aydınlaĢdırılan  zaman  kolxozçuların  yığıncaqlarında  iĢtirak  edənlərin  hamısı 
hökümətin  bu  qərarını  yekdilliklə  alqıĢlamıĢlar  və  özlərinin  köçməyə  hazır 
olduqlarını bəyan etmiĢdilər, sonra isə Ģəxsi söhbətlərdə çoxları öz əhatəsində bu 
tədbirə narazılığını bildirmiĢdir.  
Bu  əhval-ruhiyyə,  bir  tərəfdən,  qeyri-qənaətbəxĢ  izahat  iĢləri  nəticəsində  davam 
etməkdədir və digər tərəfdən ona görə ki, Ermənistanın yüksək dağlıq rayonlarında 

 
196 
 
yaĢayan azərbaycanlılar Azərbaycan SSR-in ovalıq rayonlarına köçmək istəmir ki, 
guya orada iqlim Ģəraiti onlar üçün əlveriĢsiz olacaqdır.  
Bundan  əlavə, köçürülməsi  nəzərdə  tutulan  azərbaycanlıların  daĢınmaz  əmlakının 
dəyərinin ödənilməsi yaxud onlara həmin əmlakı fərdi qaydada satmaq üçün icazə 
verilməsi məsələsi indiyə kimi həll edilməmiĢdir.  
Bu  və  bir  sıra  digər  məsələlərin  həll  edilməsi  üçün  çoxları  rayonlardan  Yerevana 
gəlirlər,  lakin  cavab  ala  bilmirlər,  çünki  Azərbaycan  SSR  Nazirlər  Sovetinin 
nümayəndəsi Məmmədov yoldaĢın xəstəliyilə əlaqədar olaraq Ermənistan SSR-də 
Köçürmə Ġdarəsinin iĢi demək olar ki, özbaĢına getmiĢdir.  
AĢağıda  azərbaycanlıların  qarĢıdakı  köçürülmələrilə  əlaqədar  söylədikləri  narazı 
fikirlərin  və  həmin  tədbirə  əhalinin  erməni  hissəsi  tərəfindən  münasibətin  bəzi 
səciyyəvi faktlar göstərirlər:  
1. Amasiya rayonu üzrə  
Amasiya  MTS  traktoristi  Hüseynov  Məmməd  Ələsgər  oğlu  traktoristlər 
Məmmədov Abbasa, Əmirov MeĢədiyə və Təmrahov Mövsümə tapĢırmıĢdı ki, bu 
il  yaz  əkinini  keyfiyyətsiz  aparsınlar,  çünki  məhsulu  ermənilər  yığmalı  olacaqlar, 
onlara isə bu məhsuldan heç nə çatmayacaq.  
Kiçik  Təpəgöy  kəndinin  sakini  Qafar  Əhməd  oğlu  öz  həmkəndlilərilə  söhbətdə 
demiĢdir:  "Bizi  -  azərbaycanlıları,  hamımızı  Ermənistandan  köçürəcəklər, 
təsərrüfatınızı isə xarici ermənilərə verəcəklər".  
Həmin  kəndin  sakini  Ġsmayılov  Yusif  Əhməd  oğlu  öz  həmkəndliləri:  Əhmədov 
Ġsmayıl,  Ġsmayılov  Qafar  və  Əhmədov  Hümbət  ilə  söhbətində  demiĢdir  ki, 
"Azərbaycanlıların  Ermənistandan  köçürülməsi  SSRĠ  ilə  Türkiyənin  qarĢısındakı 
müharibəsilə əlaqədardır, hücum edən tərəf Türkiyə olacaqdır".  

 
197 
 
Məhərdəcuq  kəndinin  sakini  Məmmədov  Mehət  Mahmud  oğlu  və  DaĢkərin 
kəndinin  sakini  Ġsmayılov  Ramazan  Ələkbər  oğlu  (keçmiĢ  hərbi  əsir)  də  öz 
həmkəndlilərilə  söhbətlərdə  azərbaycanlıların  qarĢındakı  köçürülməsini  SSRĠ  ilə 
Türkiyə arasında gözlənilən müharibə ilə izah etmiĢlər.  
Quzukənd  kəndinin  sakini  Ġsmayılov  Xan  Əhməd  oğlu  kolxozçularla  söhbətində 
demiĢdir: "Deyirlər ki, köçürülmə könüllü surətdə olacaq. Bu doğru deyil. Bizimlə 
də  Axalkalakidəki  azərbaycanlılarla  etdikləri  kimi  rəftar  edəcəklər:  dəmir  yolu 
vaqonlarına  mindirəcək  və  Qazaxıstana  göndərəcəklər.  Qəfildən  olmaması  üçün 
hazırlaĢmaq lazımdır…".  
Kiçik  Təpəgöy  kəndinin  sakini  Əhmədov  Ġsmayıl  öz  həmkəndlilərilə  söhbətdə 
demiĢdir:  "Leninakanda  deyirlər  ki,  bizi,  -  azərbaycanlıları  -  24  saat  ərzində 
Qazaxıstana sürgün etməlidirlər, lakin nə vaxt - hələ heç nə məlum deyil…".  
Çivinli  kəndinin  sakinləri:  Məmmədov  Knyaz  Məmməd  oğlu,  Əliyev  Mirzə 
Qurban oğlu və  ƏĢirov Məmməd kolxozçularla söhbətdə demiĢlər: "Tezliklə bizi 
köçürəcəklər,  lakin  nədənsə  bu  barədə  bir  dəfəyə  deməkdən  qorxurlar.  Görünür, 
düĢünürlər ki, kolxozçular Türkiyəyə gedərlər…Nə etməli, bilmirəm. Mən axmaq 
oldum,  çoxdan  Türkiyəyə  getmədim,  indi  isə  sən  istədiyin  yerə  yox,  sənə  haranı 
desələr, oraya köçməlisən".  
Adı  çəkilən  kəndin  kolxoz  idarə  heyətinin  sədri  Kərimov  Əli  kolxozçularla 
söhbətdə  demiĢdir:  "azərbaycanlıların  Ermənistandan  Azərbaycana  köçürülməsi 
barədə əbəs yerə məsələ qaldırılırdı. Kolxozçuların çoxu getmək istəmir".  
ĠbiĢ,  DaĢkərin  və  Çivinli  kəndlərində  Məmmədov  Bayram  Abdulla  oğlu, 
Allahverdiyev Əli Abdulla oğlu və Məmmədova cəər Ġrza qızı, habelə digərləri öz 
evlərini sökürlər və tikinti materiallarını satırlar.