Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

10.  “V
əsiyyə  li-Məhəmməd  əl-Hənəfiyyə”.  İmam  Əli  (ə)  bu  əsərini  oğlu 
M
əhəmməd bin əl-Hənəfiyyəyə  vəsiyyətnamə  kimi yazmışdı. Əsərdə  İmam  Əli (ə) 
bir çox 
əxlaqi məsələlərə  toxunmuş,  insanın  cəmiyyət içərisindəki vəzifələrindən 
söhb
ət  açaraq  öz  oğlunu  da  həmin borc və  vəzifələrin  icrasına  əməl etməyə 
çağırmışdı. Şübhəsiz ki, vəsiyyətnamə xarakterli olan bu kiçik əsər təkçə onun oğlu 
üçün böyük 
əhəmiyyət  daşımırdı.  Bu  əsər eyni zamanda bütün müsəlmanlar üçün 
əhəmiyyətlidir.  Çünki  burada  o,  çox  qısa  şəkildə  əqidəvi və  əxlaqi problemləri 
işıqlandırmışdı. 
11. “Kitab 
əcaibil-əhkam”. İmam Əlinin (ə) bu əsəri də böyük elmi əhəmiyyət 
k
əsb etməkdədir. Belə ki, o, bu əsərində hökmlərin daxili sirlərindən, insana məlum 
olmayan q
əribəliklərindən  danışmış  və  bununla da özünün Məhəmməd 
peyğəmbərdən (s) sonra ilahi vəhyin mahir bilicisi kimi sübut etmişdir. Həzrət (ə) bu 
əsərində  ilahi hökmlərin fəlsəfəsini  açmış  və  insanlara  qaranlıq  qalan  bir  çox 
probleml
ərin həllini vermişdir. 
Böyük İslam alimləri yuxarıda adı çəkilən əsərlərin hamısının İmam Əliyə (ə) 
aid olması barədə həmfikirdirlər. Həmçinin, İslamda ilk əsər yazan şəxsin də İmam 
Əli (ə) olması barədə heç kim ixtilaf etməmişdir. Belə ki, Cəlaləddin Süyuti özünün 
yazdığı  “Tədribür-ravi”  əsərində  yazırdı: “Səhabələr və  tabeunlar  arasında  elmin 
kiml
ər tərəfindən yazılması haqqında çoxlu ixtilaflar vardır. Amma buna baxmayaraq 
onlar iç
ərisində elmi ilk yazan şəxs İmam Əli (ə) və oğlu Həsəndir (ə). Buna kifayət 
q
ədər dəlillər var. Nübuvvət elminin yazısının qoyan İmam Əli (ə) olması heç kəsə 
gizli deyil”. 
İbn  Şəhraşub  yazırdı:  “İslamda  ilk  əsər təsnif edən  şəxs  İmam  Əlidir (ə). O, 
Allah kitabını bir yerə toplamışdır. Sonra bu işi Salman əl-Farsi, Əbuzər əl-Qiffari, 
sonra Əsbəğ bin Nübatə, sonra Abdullah bin Nafe davam etdirmişdir. Daha sonra isə 
İmam Zeynülabidin (ə) öz əsərlərini ortalığa qoymuşdur”.
101
  
Bütün bu deyil
ənlərdən əlavə mötəbər mənbələrin verdikləri məlumatlara görə, 
İmam Həsən (ə) Peyğəmbərdən (s) eşidilən və rəvayət olunan hədislərin yazılmasını 
t
əqdirəlayiq  hal  bilmişdir.
102
 Dem
əli,  Əhli-beytin  (ə) rəvayətlərindən  bir daha belə 
başa düşülür ki, Peyğəmbər (s) heç vaxt hədislərin yazılmasını qadağan etməmişdir. 
H
əmçinin, bir çox tarixi faktlar, xüsusilə də məşhur səhabələrin Həzrətdən (s) eşidib 
yazdıqları  hədis səhifələri  Müslümün  Əbu Səid Xudridən  rəvayət  etdiyi hədisin 
əsassız olduğunu isbat edir. 
Buradan m
əlum  olur  ki,  İmam  Əli  (ə) hələ  Peyğəmbər (s) dövründə  hədis 
yazmaqla m
əşğul olmuş və  hədislərin tədvin edilməsinə böyük əmək sərf etmişdir. 
İmam  Əlinin  (ə) səhifəsi bəzi qaynaqlarda “Kitabu-Əli”  adı  altında  qeyd 
edilmişdir.
103
 
101
 h
əmin mənbə, c. I, səh. 134 
102
 bax: Süyuti, Tədribür-ravi, c. II, səh. 43 
103
 Həsən əs-Sədr, Təsisüş-şiə, səh. 35 
[25] 
 
                                                 

Artıq mötəbər mənbələrin verdikləri məlumatlar yuxarıda adı çəkilən əsərlərin 
İmam Əliyə (ə) aid olmasında heç bir şəkk-şübhəyə yer buraxmır. Həqiqətən də elm 
əhlinin nəzərində  həzrət  Əlinin  (ə)  əsərləri  əvəzedilməz və  təkrarolunmaz olmaqla 
yanaşı, orijinallığı ilə də seçilir. Çünki İslam tarixində ilk dəfə olaraq İmam Əli (ə) 
əlinə qələm almış və Allahın öz Peyğəmbərinə (s) nazil etdiyi ayələr və şəri hökmlər 
bar
ədə  dolğun  və  elmi fikirlər söyləmişdir.  Məhz  Əlinin  (ə)  açdığı  elmi  inkişaf 
cığırında  ondan  sonra gələn müsəlmanlar  addımlamağa  başlamış  və  bu günümüzə 
q
ədər minlərlə, bəlkə  də  milyonlarla cildlik əsərlər meydana gətirmişlər. Onun 
q
ələmə aldığı əsərlər hesabına müsəlman ümməti Quranı və sünnnəni daha da doğru 
v
ə mufəssəl şəkildə anlamışdı.   
 
2.2.2.Fatim
ə bint Məhəmməd (s) və “Müshəf” əsəri 
H
əzrət  Fatimə  (ə)  əziz  Peyğəmbərimizin  (s) Xədicə  bint Xüveyliddən olan 
övladıdır.  Bəzi mənbələrə  görə, həzrət  Fatimə  (ə) besətdən  beş  il  sonra  Məkkə 
şəhərində  ilahi vəhyin  nazil  olduğu  və  müqərrəb mələklərin daim enib-qalxdığı 
müq
əddəs bir evdə  dünyaya  göz  açmışdır.  Onda  əvvəl  Peyğəmbərin  (s) həzrət 
X
ədicədən (ə) dörd qızı və iki oğlu olmuşdur ki, bunlardan ən böyük qızı Zeynəb, 
dig
ərləri isə  Ruqiyyə, Ummu-Gülsüm və  Fatimədir (ə).  Peyğəmbərin  (s)  övladları 
iç
ərisində ən böyüyü Qasim, ən sonuncu övladı isə İbrahimdir. Peyğəmbərin (s) bu 
q
ədər  övladının  olmasına  baxmayaraq  hamısı  onun  sağlığında  vəfat  etmiş,  yalnız 
h
əzrət Fatimə (ə) sağ qalmışdır ki, Allah da onun vasitəsi ilə Peyğəmbərin (s) nəslini 
davam etdirmişdir. 
Peyğəmbər (s) evində  böyüyüb boya-başa  çatan  Fatimə  (ə)  atasının  sevgi  və 
sayğısı  altında  öz  mənəviyyatını  və  elmini ilahi vəhy  əsasında  əldə  etmişdir. 
H
əmçinin,  onun  doğuşunu    Allah  öz  Peyğəmbərinə  (s)  vəhy yolu ilə  bildirmiş  və 
“Kövs
ər” surəsini həzrət Fatimənin (ə) adına nazil etmişdir. Buna görə də əksər təfsir 
aliml
əri  adı  keçən surədə  “H
əqiqətən biz sənə  kövsəri  əta etdik”
104
 ay
əsindəki 
“Kövs
ərin” həzrət Fatimə (ə) olduğunu qeyd edirdilər. Bu haqda Əllamə Təbatəbai 
yazırdı: “Əgər kövsər sözü ilə  Peyğəmbərin  (s) nəslinin  həzrət  Fatimə  (ə) yolu ilə 
davam etm
əsi nəzərdə  tutulmasaydı,  üçüncü ayənin mənası  olmazdı.”
105
 Bundan 
başqa  “Təfsiri-müstənəd” müəllifi bu surənin təfsirində  yazırdı: “Kövsər dedikdə 
çoxlu xeyir olan h
əzrət  Fatimə  (ə) və  onun  övladları  nəzərdə  tutulmuşdur  ki,  həm 
k
əmiyyətcə, həm də  keyfiyyətcə  böyük xeyirdir və  yer üzünün  zinətidirlər. 
Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Allah taala mənim nəslimlə yer üzünə zinət vermişdir 
v
ə mənim nəslim Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə),  Hüseyn (ə) və onların övladlarıdır.” 
B
əlkə  də  elə  bunun nəticəsidir ki, Peyğəmbər  (s)  həzrət  Fatiməyə  (ə) yüksək 
qayğı gödtərmiş və onun haqqında aşağıdakı ifadələri söyləmişdir: 
“Fatim
ə  məndən bir hissədir, hər kəs onu qəzəbləndirsə, məni 
q
əzəbləndirmişdir.” 
“Fatim
ə Cənnət qadınlarının rəhbəridir.”
106
   
104
 Kövs
ər-1 
105
 Təfsirül-mizan, c. XX, Kövsər surəsinin təfsiri 
106
 Səhihi-Buxari c. II, fəzail fəsli 
[26] 
 
                                                 

Əvvəlində  də  qeyd etdiyimiz kimi,  Peyğəmbərin  (s) dövründə  istər onun ailə 
üzvl
ərindən, istərsə də yaxın səhabələrindən bir qismi ondan eşitdiklərini yazmış və 
onu  qoruyub  saxlamağa  müvəffəq  olmuşlar.  Şübhəsiz ki, belə  şəxslərdən biri də 
Peyğəmbərin (s) sevimli qızı həzrət Fatimədir (ə). O, atasından eşitdiyi hədislərin bir 
qismini yazmış və onları özündən sonra övladlarına irs qoymuşdur. Onun yazdığı və 
İmamlar  (ə)  tərəfindən qorunaraq br-birlərinə  ötürdükləri səhifənin  adı  “Müshəfi-
Fatim
ə”dir. 
M
ənbələrin verdikləri məlumata görə,  bir gün bir nəfər həzrət Fatimənin  (s) 
yanına gəlib dedi: “Ey Peyğəmbərin (s) qızı! Peyğəmbərin (s) sənə verdiyi və hazırda 
bir yerd
ə qoruyub saxladığın bir şey varmı? Həzrət Fatimə (ə) dedi: “Ey cariyə! O 
ip
ək  bezi  (yazılı  vəsiqəni) gətir”. Cariyə  onu  axtardı,  lakin  tapa  bilmədi.  Həzrət 
Fatim
ə (ə) dedi: “vay  olsun sənə! onu axtar, çünki o mənim üçün Həsən və Hüseyn 
q
ədər qiymətlidir. Cariyə onu axtardı və nəhayət süpürüb atdığını yadına saldı. Onu  
atdığı  yerdən  tapdı.  O vəsiqənin üzərində  bunlar  yazılmışdır:  “Məhəmməd 
p
eyğəmbər (s) dedi: öz  qonşusunu himayə  etməyən və qonşusu ondan əmin olmayan 
şəxs  mömin  sayılmaz. Allaha və  axirət gününə  inanan kimsə  qonşusuna  əziyyət 
verm
əz. Allah və  axirət gününə  inanan  şəxs  ya  xeyir  danışsın,  yaxudda    sussun. 
Çünki Allah xeyiri sevir. Allah h
əlimdir, çirkinlikdən  uzaqdır.  Həyasızlıqdan, 
üzsüzlük edib ist
əməkdən,  israrla dilənməkdən  xoşu  gəlməz. Həqiqətən həya 
imandandır. İman isə Cənnətdədir. Həyasızlıq isə alçaqlıqdan qaynaqlanır. Alçaqlıq 
da C
əhənnəmdədir.”
107
  
Buradan bel
ə  məlum olur ki, həzrət  Fatimə  (ə)  öz  atasından  eşidib  dinlədiyi 
h
ədislərin bir hissəsini yazmış  və onun qorunub saxlanması üçün böyük  əmək sərf 
etmişdir. Hətta rəvayətdən belə başa düşülür ki, bu vəsiqənin Fatimənin (ə) yanında 
çox böyük 
əhəmiyyəti  olmuş  və  onu  atasından  qalan  müqəddəs kəlmələr hesab 
etdiyin
ə görə iki əziz oğludan üstün tutmuşdur. 
 
2.2.3.
Əbu Rafe əl-Qibtinin “Kitabüs-sünən vəl-əhkam vəl-qəzaya” əsəri 
H
əzrət  Peyğəmbərin  (s)  ən  yaxın  səhabələrindən biri də  Əbu  Rafe  olmuşdur. 
Onun  adı  haqqında  müsəlman alimləri müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bəziləri onun 
adının İbrahim, bəziləri isə Müslüm olduğu qənaətindədirlər.
108
 
O, 
Peyğəmbərin (s) əmisi Abbasın qulu olmuş, sonralar isə Peyğəmbərə (s) bir 
qul kimi 
bağışlanmış, daha sonradan isə Həzrətin (s) göstərişi ilə qulluğundan azad 
edilmişdir. Əbu Rafe hədis yazmaq üçün Peyğəmbərdən (s) izn istəmiş və həzrət ona 
izn vermişdir.
109
 
Əbu Rafe Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra da İmam Əlinin (ə) ən 
yaxın  tərəfdarlarından  olmuşdur.  Onun  Peyğəmbərdən  (s)  izn  alaraq  yazıb  ərsəyə 
g
ətirdiyi  kitabın  adı  “Kitabüs-sünən vəl-əhkam vəl-qəzaya”dır.  O,  bu  əsərində  ilk 
d
əfə olaraq hədisləri tədvin edib toplamışdır.
110
 Görk
əmli rical alimi Nəcaşi “Fihrist” 
əsərində  onun  haqqında  yazırdı:  “Əbu  Rafe  adı  çəkilən  əsərini fəsillərə  ayırmış, 
107
 Küleyni, Üsuli-kafi, c. I, müqəddimə fəsli 
108
 Seyid H
əsən əs-Sədr, əş-Şiə və fünunil-islam, səh. 154 
109
 M. Həmdullah, Həmmam bin Münəbbihin səhifəsi, səh. 34 
110
 Türkiyə Diyanət Vakfı İslam Ensiklopediyası, c. XV, səh. 39  
[27] 
 
                                                 

namaz, oruc, h
əcc, cihad və s. bu kimi fəsillər açaraq aidiyyatı hədisləri həmin bablar 
altında  toplamışdır.  O,  İslamı  ilk  qəbul edənlərdən və  Peyğəmbərlə  (s)  birlikdə 
M
ədinəyə hicrət edənlərdəndir. Peyğəmbəri (s) bütün ömrü boyu müşahidə edən Əbu 
Rafe onun v
əfatından  sonra  da  İmam  Əlinin (ə)  yanında  olmuşdur.”
111
 B
əzi 
m
əlumatlara görə, Əbu Rafe əl-Qibtinin yazdığı həmin kitab London kitabxanasında 
saxlanılır.
112
  
 
2.2.4.Salman 
əl-Farisi  və “Kitabi-hədisi casəlik” əsəri 
Əbu Abdullah Salman  əslən  iranlıdır  və  Peyğəmbərin  (s)  ən  yaxın 
s
əhabələrindəndir.
113
 B
əzi  rəvayətlərə  görə  onun nəsli  İsa  peyğəmbərin  (ə) 
v
əsilərindən birinə  çatır.  O,  İslamdan  əvvəl Zərdüşt dinində  olmuş,  souncu 
P
eyğəmbər (s) yaxın zamanlarda olacaqdır deyə zərdüştülük dininin ayinlərinə əməl 
etm
əmişdir. Salman bir hadisə  zamanı əsir düşmüş, mədinəli bir yolçuya satılaraq 
sonradan  azad  edilmişdir.
114
 
Peyğəmbərə  (s) rast gələn Salman onun dinini qəbul 
etmiş,  Peyğəmbər  (s)  də  ona “Əbu  Abdullah” künyəsni verərək,  ona  “Salmanül-
xeyr”, “Salmanu-M
əhəmmədi” ləqəblərini vermişdir. Peyğəmbər (s) onun  haqqında 
“Salman bizd
əndir,  əhli-beytdəndir”,  “Salman  Fars  elinin  İslamda birincisidir” 
h
ədislərini demişdir.
115
  
Tarixi m
əlumatlara görə,  İslamda baş  verən böyük müharibələrdən biri də 
X
əndək müharibəsidir. Mədinəyə həzrət Peyğəmbərin (s) üstünə böyük bir ordu ilə 
hücum ed
ən  müşriklər Salmanın  məşvərət  zamanı  irəli sürdüyü təklif nəticəsində 
m
əhv oldular. Salmanın irəli sürdüyü təklif belə idi: 
“Mühasir
ə döyüşündə ən əmin vasitə şəhərin ətrafına dəyirmi xəndəklər qazaraq 
düşmənin keçməsinə  mane  olmaqdır.  Bu  vasitə  ilə  qüvvələr hərb  meydanına 
dağıdılmadan bir yerə toplanır, içəridən müdafiə asanlaşır.” 
H
əzrət  Peyğəmbərin  (s)  yanında  böyük  nüfuz  qazanmış  Salman    o  həzrətdən 
eşitdiyi  hədisləri bir araya toplayaraq “Kitabi-hədisi casəlik”  adı  altında  bir  əsər  
meydana g
ətirmişdir.
116
  
Salman x
əlifə  Ömərin  zamanında  (634-644)  Mədainə  vali təyin  edilmiş  və 
hicr
ətin 31-ci ilində həmin yerdə vəfat etmşdir.
117
  
 
2.2.5.
Əbuzər əl-Qiffari və “Kitabül-xütbə” əsəri 
Küny
əsi  Əbuzər,  adı  isə  Cündəb bin Cünadədir. O, Qiffar qəbiləsinə  mənsub 
olub, Kinan
ə oğullarındandır. O, İslamdan əvvəl Allahın birliyinə inanmış və ibadətlə 
m
əşğul  olmuşdur.  Peyğəmbər  (s)  onun  haqqında  buyurmuşdur:  “Allah mənə  dörd 
111
 N
əcaşi, Ricali-Nəcaşi, c. I, səh. 62 
112
 S. S. Rəşadi, Hədis elmi, səh. 21  
113
 
Salmani  Farsın  həyatı  haqqında  Tusinin  Rical,  səh. 20, Fihrist, 142; Tehraninin Məalimül-üləma, səh.  57;  İbn 
Davudun Rical, s
əh. 105; Xoinin Möcəmi-rical, c. IX, səh. 194; Xətib  Bağdadinin  Tarixül-Bağdad,  c.  I, səh. 163; 
Möhsün Əminin Əyanüş-şiə, c. VII, səh. 279; İbn Həcərin Təhzib, c. IV, səh. 121 və s. qaynaqlara baxa bilərsiniz. 
114
 Nəhcül-bəlağə, Tehran, 1995, səh. 287  
115
 həmin mənbə, səh. 287  
116
 
Şeyx Tusi, əl-Fihrist, səh. 142; Şəhr Aşub, Məalimül-üləma, səh. 57, rəqəm-382 
117
 Nəhcül-bəlağə, Tehran-1995, səh. 288 
[28] 
 
                                                 

adamı  sevməyi  əmr  etmişdir  və  onları  sevdiyini mənə  bildirmişdir.  Onlardan  biri 
Əlidir. Qalanları isə Əbuzər, Miqdad və Salmandır.” 
Əbuzər  də  Peyğəmbərdən  (s)  eşitdikləri hədisləri  yazmış  və  kitab  halına 
salmışdır. Onun əsərinin adı “Kitabül-xütbə”dir.
118
 O, bu 
əsərində Peyğəmbərdən (s) 
sonra baş vermiş hadisələri şərh etmişdir.
119
 
H
ədisşünas alimlər Salmanın, yoxsa Əbuzərin hansının əvvəl hədis əsəri təsnif 
etdikl
ərini dəqiqləşdirə bilməmişlər. Bu haqda Seyid Həsən əs-Sədr yazırdı: “Onların 
h
ər ikisi bir dövrdə  yaşayıblar.  Bu  işdə  onların  hansının  ilk  addım  atdığını 
bilmirik.”
120
 
 
2.2.6.
Əbu Hatim və “Kitabüz-zinət” əsəri 
Seyid Xonsari “Rövzatül-c
ənnat” əsərində Əbu Hatimin “Zinət” kitabı haqqında 
m
əlumat verir.
121
 
Bundan  başqa  Katib  Çələbi də  Əbu Hatimin adı  çəkilən  əsəri 
haqqında məlumat verməkdədir.
122
 
 
2.2.7.
Abdullah bin Əmr bin As və “əs-Səhifətüs-sədiqə” əsəri 
M
əkkəli olan Abdullah bin Əmr bin As Peyğəmbərin (s) izni ilə Həzrətdən (s) 
eşitdiyi hədisləri yazmışdır. Bəzi səhabələr ondan hədis yazmamasını tələb etmiş və 
demişlər: “Peyğəmbər (s) nəhayət riza və qəzəb hallarına məruz qalan bir insandır və 
onun t
ərəfindən söylənilən hər    şeyin  fərqinə  varmadan yazmaq  döğru  deyildir.” 
Abdullah 
Peyğəmbərin (s) yanına getmiş və belə soruşmuşdur: “Səndən eşitdiklərimi 
yaza bil
ərəmmi?” Həzrət Peyğəmbər (s) “Bəli” demişdir. Abdullah ehtiyatən yenidən 
soruşmuş  və  belə demişdir: “Riza və qəzəb hallarında söylədiklərini də  yazımmı?” 
Bunun üz
ərinə həzrət Peyğəmbər (s) ağzını göstərərk bu cavabı vermişdir: “Allaha 
and içir
əm ki, bundan nə çıxarsa, doğru və gerçəkdir.”
123
  
H
ədisləri  yazı  ilə  təsbit edən  ən məşhur  səhabələrdən olan Abdullah bin  Əmr 
P
eyğəmbərdən  (s)  eşidib  yazdığı  hədisləri  “əs-Səhifətüs-sədiqə”  adlandırmışdır.  O, 
bu bar
ədə  belə  demişdir:  “Bu  mənim Rəsulallahdan  (s)  eşitdiyim  “əs-Səhifətüs-
s
ədiqə”dir.
124
 
Əbu  Hüreyrədən Həmmam bin Münəbbih  rəvayət edir: “Əbu  Hüreyrənin belə 
dediyini eşitdim: Həzrət Peyğəmbərin (s) əshabı içində Abdullah bin Əmr müstəsna 
m
əndən daha çox hədis bilən kimsə  yoxdur. O, hədisləri  yazırdı, mən isə 
yazmazdım.”
125
 
118
 Şeyx Tusi, əl-Fihrist, səh. 142, rəqəm-338 və səh. 95, rəqəm-160, O, hicrətin 31-ci ilində vəfat etmişdir. S. S. Rəşadi, 
H
ədis elmi, səh. 21 
119
 Seyid H
əsən əs-Sədr, əş-Şiə və fünunil-islamiyyə, səh. 157 
120
 h
əmin mənbə, səh. 159 
121
 Seyid 
əl-Xonsari, Rövzatül-cənnat, c. I, səh. 323 
122
 Katib Ç
ələbi, Kəşfüz-zünun, c. II, səh. 1423 
123
 M. Həmdullah, Həmmam bin Münəbbihin səhifəsi, səh. 33; həmçinin bax: Səhihi-Buxari, elm fəslinə 
124
 Hədis ədəbiyyatı, səh. 16-17, T. Koçyigit, Hədis tarixi, səh. 199-200 
125
 Həmmam bin Münəbbihin səhifəsi, səh. 33 
[29] 
 
                                                 

Abdullah  bin  Əmrin  “əs-Səhifətüs-sədiqə”si  onun ailəsində  qalmış  və  uzun 
zaman mühafiz
ə edilmişdir. Səhifələr içərisində ən məhşurlardan olan “əs-Səhifətüs-
s
ədiqə”da İbn Əsirin verdiyi məlumata görə min hədis vardır.
126
  
“
əs-Səhifətüs-sədiqə”  günümüzə  yalnız  Əhməd bin Hənbəlin “Müsnəd”  adlı 
əsərinin vasitəsilə  gəlib  çatmışdır.  Belə  ki,  Əhməd bin Hənbəl  “Müsnəd”inin 
“
Abdullah  bin  Əmr  bin As” bölümündə  bir araya gətirdiyi  “əs-Səhifətüs-sədiqə” 
h
ədis tarixində böyük önəm daşıyır.
127
  
 
2.2.8.
Ənəs bin Malik 
Ənəs bin Malik həzrət Peyğəmbərin (s) Mədinəyə hicrət etdiyi əsnada kiçik bir 
uşaq idi. O, hələ kiçik yaşlarından yazıb-oxumağı öyrənmişdi. 
Tarixi m
əlumatlara görə, Ənəs bin Malik həzrət Peyğəmbərin (s) yanında on ilə 
yaxın  bir  müddətdə  qalmış  və  Həzrətin  (s)  vəfatından  sonra  onun  evini  tərk 
etmişdir.
128
 
əd-Dariminin rəvayətinə görə Ənəs bin Malik həyatının sonlarına yaxın 
uşaqlarına daima bu tövsiyələri etmişdir: “Ey uşaqlarım! Bu elmi (hədisi) yazın.”
129
  
Qaynaqların  verdikləri məlumatlara görə  Ənəs  bin  Malik  yalnız  həzrət 
P
eyğəmbərdən  (s)  eşitdiyi  hədisləri yazmaqla kifayətlənməmiş,  eyni  zamanda 
yazdıqlarını  gözdən  keçirmiş  və  zəruri  gördüyü təshihləri etməsi üçün həzrət 
Peyğəmbərə (s) ərz etmişdir.
130
 
 
2.2.9.
Əbu Hüreyrənin Həmmam bin Münəbbih yolu ilə gələn “Səhifə”si 
Əbu  Hüreyrə  Peyğəmbərin  (s)  səhabələrindən olub hicrətin yeddinci ilində 
(m.628) İslamı qəbul etmişdir. O, Yəməndə doğulmuş və ömrünün otuz ilini orada 
keçirmişdir.  Buxarinin  verdiyi  məlumata görə  isə,  Əbu  Hüreyrə  Peyğəmbərin  (s) 
xidm
ətində  iki  ildən  bir  az  artıq  olmuşdur.  O,  İslamı  hamıdan  gec  qəbul etməsinə 
baxmayaraq, hamıdan çox hədis nəql etmişdir. 
Əbu  Hüreyrə oxuma-yazmanı bilən səhabələrdən olmuş, hətta farsca və həbəşcə 
d
ə bildiyi rəvayət edilmişdir.
131
 
Əbu Hüreyrə də digər səhabələr kimi Peyğəmbərdən 
(s) eşitdiyi hədisləri yazmışdır. 
Əbu  Hüreyrənin tələbələrindən biri Həmmam bin Münəbbih  olmuşdur.  O  da 
Əbu Hüreyrə ilə həmyerli idi. O, təhsil üçün Mədinəyə gəlmiş, Əbu Hüreyrə də ona 
Peyğəmbərin  (s) 140 hədisini  seçib  vermişdir.
132
 Bu h
ədislər  daha  çox  əxlaqla 
əlaqədar  olub,  Əbu  Hüreyrə  bunlardan kiçik bir risalə  təşkil  etmiş  və  tələbəsinə 
yazd
ırmışdır. Bu hadisənin tarixi dəqiq deyildir, amma Əbu Hüreyrənin ölümündən 
əvvəl  olması  şübhəsizdir.  Daha  sonrakı  bəzi qaynaqlar  bu risaləyə  “əs-Səhifətüs-
126
 İbn Əsir, Üsdül-qabə, c. III, səh. 123  
127
 bax: İbn Salah, Hədis elmləri və Hədis istilahları, səh. 22; M. Həmdullah, Həmmam bin Münəbbihin səhifəsi, səh. 
33; Əhməd bin Hənbəl, Müsnəd, c. II, və s. mənbələr 
128
 Ali Yardım, Hədis I-II, səh. 26 
129
 Darimi, Sünəni-Darimi, c. I, səh. 125 
130
 bax: Həmmam bin Münəbbihin səhifəsi, səh. 35 
131
 h
əmin mənbə, səh. 46 
132
 həmin mənbə, səh. 49 
[30] 
 
                                                 

s
əhihə”  adı  verildiyini  göstərir. Həmmam bu səhifəni  çox  qoruyub  saxladığı  üçün 
sonralar o s
əhifəyə “Səhifətu-Həmmam” deyilmişdir.
133
  
M
əlumdur ki, Həmmam bin Münəbbih hicri  40-cı ildə doğulmuş, ustadı Əbu 
Hüreyr
ə isə hicri 58-ci ildə vəfat etmişdir. Bu səhifə Həmmamın şeyxinin məclisinə 
davam ed
ərək  eşıtdiyi hədislərin məcmusu  olduğu  üçün,  mütləq  Əbu  Hüyerənin 
v
əfatından öncə, yəni hicri I əsrin ortalarında tədvin edilmiş olmalıdır.
134
 
Tarixi m
əlumatlara  əsasən demək olar ki, “Səhifətüs-səhihə”ni Həmmam bin 
Mün
əbbih  zaman keçdikcə  onu öz tələblərinə  oxumuş,  onun  gələcək nəsillərə 
yetişməşi  üçün  bütün  gücündən istifadə  etmişdir.  Həmmamın  da  tələbələri bu 
s
əhifəyə  nə  bir hədis  əlavə  etmiş,  nə  də  ondan bir hədis belə  çıxarmamışlar.  Bu 
s
əhifəni ciddi mühafizə  edib, onun gələcək nəsillərə  ötürülməsində  canfəşanlıq 
ed
ənlərdən də  biri Mömər  bin  Raşid  olmuşdur.  O,  nəinki,  adı  çəkilən səhifəni 
mühafiz
ə etmiş, həm də “Cami” adlı bir əsər də də meydana gətirmişdir. 
H
əmmam bin Münəbinin səhifəsini məşhur  alim  Prof.  Dr.  Məhəmməd 
H
əmdullah 1953-cü ildə  Berlin və  Dəməşqdə  bir-birinin eyni olan nüsxələri  əldə 
etmişdir.
135
 “S
əhifətüs-səhihə”də  olan hədisləri  Əhməd bin Hənbəl  “Müsnəd” 
əsərində  olduğu  kimi  qələmə  almışdır.  Həmçinin,  bu səhifədə  olan bəzi hədislər 
“S
əhihi-Buxari”də də mövcuddur.  
 
2.2.10.Abdullah bin Abbas 
Peyğəmbərin  (s) ən  yaxın  səhabələrindən və  Həzrətin  (s)  hədislərini  yazıb bir 
araya toplayanlardan biri Abdullah bin A
bbasdır. O, elm məclislərinə yanında gəzdiyi 
lövh
ələrlə daxil olar və Peyğəmbərin (s) hədislərini yazmaqla məşğul olarmış.
136
 
M
əşhur  tarixçilərdən olan Musa bin Üqbə  belə  bir xəbər verir: “Qüreyb bin 
Müslüm biz
ə İbn Abbasın  yazılarından bir dəvə yükü kitab gətirib əmanət etmişdir. 
Onun oğlu Əli bir kitab istədiyi zaman Qüreybə bu kitabı (səhifəni) mənə göndər” 
dey
ə  yazırdı, Qüreyb da onun istədiyi  kitabın üzünü köçürərək  iki nüsxədən birini 
ona gönd
ərdi.”
137
  
Abdullah bin A
bbasın  tələbəsi Səid bin Cübeyr (öl.95  h/q.) onun özünə  imla 
etdirdiyi h
ədisləri  yazardı.  İbn  Abbasın  səhifələrinin  olması  şübhəsizdir. Onun 
s
əhifələri uzun zaman əldən-ələ  dolaşmış,  müsəlmanlar  da bu səhifələrdən  rəvayət 
edib 
ondan  faydalanmışlar.  Təfsir və  hədis  kitablarında  İbn  Abbasın  nəql etdiyi 
h
ədislər və rəvayətlər kifayət qədərdir. Amma bununla yanaşı, onun səhifəsinin necə 
qeyb olması (itib-batması) məlum deyildir. 
Onun t
ələbəsi Səid bin Cübeyr rəvayət edir ki, “hədis yazmaq üçün İbn Abbasın 
yanına gəlirdim. Bəzən elə olurdu ki, kağızım tükənir, ayaqqabılarıma, o da dolarsa, 
ovcuma yazardım.”
138