Qafqaz Universiteti Materiallar

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

878

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

BƏXTİYAR VAHABZADƏ YARADICILIĞINDA “VİCDAN SƏSİ” 

 

Aynurə ƏLƏKBƏRLİ 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Mənəvi-əxlaqi təmizlik B.Vahabzadə bədii yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Yaradıcılı-

ğının tərkib hissəsini təşkil edən dramaturgiyasında fərd – insan ikiləşərək öz-özü ilə üz-üzə 

gəlir. Dramatik gərginlik ağlın hökmü ilə hissin, arzu ilə iradənin arasında təkbətəkdən, üzbə-

üzdən yaranır.  Əksər pyeslərinin  əsasında  ənənəvi leytmotiv – “şəxsiyyət-həqiqət-vicdan” 

strukturu dayanır. 

B.Vahabzadənin istər “Vicdan”, istər “İkinci səs”, istər “Yağışdan sonra”, istərsə  də 

“Yollara iz düşür” əsərlərində insan qəlbinin harayını, insan vicdanının səsini müsbət emosi-

yalar doğuran bir amil kimi görürük. Dramaturqun “ikinci səs” adlandırdığı həmin səda vicda-

nın çağırışıdır. 

Əgər “Vicdan” pyesində “ikinci səs” vidanın səsi adlandırılırsa,“İkinci səs” pyesində 

“ikinci mən”in səsidir 

B.Vahabzadənin dram janrında öz lirik “mən”ini fəal mübarizədə  təcəssüm etdirir. 

Başqa sözlə, şairin lirik “mən”i – baş qəhrəman fəaliyyətdə, münasibətdə təzadlı, mürəkkəb 

hadisələr burulğanından sınaqdan keçirilir. Şair bütün səlahiyyəti  əmələ verərək “öz səsini” 

məhdudlaşdırır və sözün ifadəliliyi, poetik obrazın reallığı, hadisələrin dramatikliyi üçün 

imkan yaradır. Ziddiyyət və qanunauyğunluq ilə möhtəşəmlik kəsb edən  əxlaq məsələləri 

baxımından özünütərbiyə, özünüislah, vicdan səsinə cavab verə bilmək kimi daxili mənəvi 

imkanların bariz ifadəsinə xüsusi yer verən dramaturq “bir”in ikiləşməsini daxilən ziddiyyət 

keçerən, tərəddüddə qalan, həqiqətlə  xəyal arasındakı romantik dumanlıqda həyat yolunu 

itirən adamların hamısı üçün zəruri sayır. Dramaturq dürüst və dərin psixologizmə əsaslana-

raq “İkinci səs” pyesində həyati, real vasitələrlə yanaşı, poetik metaforlardan (səs, ikinci səs) 

da vacib, həlledici element kimi istifadə etmişdir. 

Arzunun sevgisinə aludə olmuş olan Rəşad gecikmiş  məhəbbət naminə ev-eşiyindən 

doğma yuvasından bezikmək uçurumun qədər gəlib çıxanda, ikinci Rəşad, Rəşadın 

daxilindəki “mən”in əksi olan “ikinci mən” onun qolundan tutub geri çağırır. 

B.Vahabzadə göstərir ki, şəxsiyyət həyat yolunda büdrəyir, mənəvi təlatümə, şəxsi fərdi 

uğursuzluğa məruz qalır, hisslə  ağıl, arzu ilə  həyatı, xəyal ilə gerçəyi vəhdətləndirə, 

əlaqləndirə bilmədiyinə görə taleyin sükanı əlindən çıxır, səadəti yüyənsiz at kimi hara gəldi 

baş alıb gedir. Belə bir vaxtda “ikinci mən”in qüvvətli  əlləri yalmanından tutub köhləni 

saxlayır, öz məhvərinə qaytarır. Şair “bir”in “iki”ləşməsi prosesini həyatın estetik qayəsinin 

mühakimə prosesinin sınağından keçirdikdən sonra, Rəşad, məhz özünün mənəvi dialektik 

inkarı vaxtı “ikiləşir” və bu ikiləşmə onu mənəvi yüksəlişin zirvələrinə doğru çəkir. 

İkinci “mən”in kəskin məntiqi qarşısında birinci “mən” susur və cəmiyyəti günahlandır-

mağa cəhd edir. Lakin ikinci “mən” birinci “mən”i yenə də təkzib edir və ən nəhayət, hər iki 

“mən” eyni fikrə gələrkən Rəşadın sevgisi həqiqət qarşısında məğlub olub, çılğın və imknsız 

arzu kimi daşa dəyir. Burada ikinci “mən”ə qələbəsini mənəviyyatın ikilikdən vahidliyə keçid 

prosesinin surət dinamikasını görürük. 

Şair “Yağışdan sonra” dramında da vicdan – ikinci səs  ənənəsini davam etdirmişdir. 

Pyeslərində “olar!” sözünə ürək,  “olmaz!” sözünə ağıl, “vacibdir!” sözünə isə həmişə vicdan 

deyir. 

Tarixi mövzuda yazılmış “Fəryad”dramında B.Vahabzadə dramaturgiyası üçün ənənəvi 

olan xəyal, kölgə “ikinci səs”in təzahürünə yer verilir.Vəliəhdin vicdanın səsi ona Zahidin 

oğlu Dəyanətin şəklində görünür: vəliəhdin “ikinci səs”i ona iztirabla ucalmağı, öz əzabların-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

879

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dan doğulmağı məsləhət görür. Dəyanətin teyfi Vəliəhdin daxili səsi, vicdanın səsi kimi çıxış 

edib, onu addımbaşı izləyir, onu insan kimi formalaşdırmaq üçün əzablı yollardan keçməyə 

səsləyir. 

B.Vahabzadə yaradıcılığına xas olan lirik özünütəhlil “Fəryad”da qüvvətlidir. Şair üçün 

insan onun daxili aləmi, hiss və həyacanları olduqca maraqlı bir tədqiqat obyektidir.Onun fa-

ciəsinin əsası da daxilindən gəlir. Nəticə etibarilə insanın ən kəskin rəqibi yenə onun özüdür. 

B.Vahabzadənin pyesindəki “ikinci səs”, “teyf” həmin bu daxili mübarizəni şərtləndirən ədəbi 

priyomlardandır. 

Əsər B.Vahabzadənin yaradıcılığının qanunauyğun davamı  və inkişafı  mərhələsidir. 

Əvvəlki əsərlərdə yazıçının irəli sürdüyü problemlər burada daha qabarıq, daha cəsarətlə ve-

rilmiş, şirin qələmi daha kəsərli olmuşdur. Şair onu müasir mövzuda yazdığı əsərlərdə düşün-

dürən eyni motivləri tarixi mövzunun materialında nəinki yalnız davam etdirir, üstəlik onları 

keçmişin mənəvi-əxlaqi təcrübəsinin dərsləri ilə daha da ümumiləşdirməyə, onlara bədii-fəl-

səfi yekunlar vurmağa cəhd göstərir. 

“Yollara iz düşür” əsərinin Əlixanı təqib edən usta Nicatın kölgəsi kimi Dəyanətin teyfi 

öz istəyinə, öz məramına çatır. Vəliəhd yüksək ideallara can atan insanlara nəinki kömək 

etməyə çalışır, onların yolunu tutmaqdan da çəkinmir. 

B.Vahabzadə öz qəhrəmanlarını gözlənilməz vəziyyətə salmağı xoşlayır.Bu vaxt onların 

daxili keyfiyyətləri daha çox üzə çıxır. 

Şairin dramaturgiyasında daha bir mükəmməl uğuru “Hara gedir bu dünya?” dramıdır. 

Şairin “ikinci səs”priyomu dramından da yan keçməmişdir. Bütöv yaradıcılığında möhür vur-

muş bu üsul “Hara gedir bu dünya?” pyesində mükəmməl işlədilmişdir. Belə ki, əsərin baş 

qəhrəmanı olan Laçının vicdanın səsi Ulu Əcdaddır. Bu dramda Ulu Əcdad təkcə Laçının vic-

danının səsi deyil. Əslində şair bu obrazla hər birimizin vicdan səsinə işarə edir. Əslində de-

yildiyi kimi, o, tariximizin, qan yaddaşımızın səsidir. Burada əsərin qəhrəmanı ikiləşir.Uu 

Əcdad obraz şəklində Laçının gözlərinə görünür, onunla mübahisəyə girişir. Bu mübahisədə 

həyat və onun tələbləri, şöhrət hissi, cəmiyyətdə mövqe tutmaq arzusu ilə insanlıq, mərhəmət, 

vicdan üz-üzə gəlir. Bu, əlbəttə baş qəhrəmanın daxili faciəsidir.  

B.Vahabzadənin demək olar ki, bütün dram əsərlərində dramatizm əsasən obrazların 

daxili çəkişməsində özünü göstərir. 

 

 

MİRZƏ İBRAHİMOV GÖRKƏMLİ ALIM, ƏDƏBİYYATŞÜNAS KİMİ 

 

Aygül ƏLİMƏRDANOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XX əsr ədəbiyyatımızın unudulmaz simalarından biri kimi tanınan,  Azərbaycan xalqı-

nın dövlətçilik və ədəbi- bədii fikir tarixində müstəsna rolu olan görkəmli yazıçı, dramaturq, 

publisist, ədəbiyyatşünas alim və fəal ictimai xadim Mirzə Əjdər oğlu İbrahimov yaradıcılığa 

30- cu illərin əvvəlindən başlamışdır. 1930- cu ildə “Qazılan buruq” adlı ilk şeiri və “Zəhra” 

adlı ilk hekayəsi çap olunan nasir ardıcıl olaraq geniş oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşı-

lanmış və başqa dillərə tərcümə olunmuş nəsr və dram əsərləri yazmışdır. Onun “Gələcək gün”, 

“Böyük dayaq”, “Pərvanə” romanları, “Həyat”, “Kəndçi qızı”, “Yaxşı adam” pyesləri Azər-

baycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yer tuta bilmişdir. İstər hekayə, povest və roman-

larında, istərsə də pyeslərində dövrün və zamanın mənzərəsi dolğun əks olunur, yaratdığı ob-

razlar öz həyatiliyi ilə seçilirdi.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

880

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Qələm sahibi ədəbiyyatşünaslıq sahəsində də enilməz nüfuz qazanmışdır. Bədii əsərlərin-

də forma axtarışları, orijinal üslubu, tipikləşdirmə bacarığı və fərdi sənətkarlıq imkanı aydın 

nəzərə çarpdığı  qədər həmin prinsiplər bir nəzəriyyəçi alim kimi də onun tənqidi- estetik 

tədqiqatlarında özünü büruzə verirdi.Yaradıcılığa başladığı illərdən bəri ardıcıl olaraq realizm 

və onun inkişaf mərhələləri, realizm və onun romantika ilə qarşılıqlı əlaqəsi, sənətkarlıq, ide-

yalılıq və xəlqilik, ənənə və novatorluq və s. problemlərlə məşğul olaraq bir nəzəriyyəçi, ədə-

biyyat tənqidçisi və tədqiqatçısı kimi tanınmışdır. Onun “Ədəbi qeydlər”, “Xəlqilik və realizm 

cəbhəsindən”, “Sənətdə həyatilik və xəlqilik”, “Böyük şairimiz Sabir”, “Böyük satira ustası”, 

“Gözəlliyin qanunları ilə”, “Yaradıcılıq vəzifələrimiz”, “Novatorluq və  xəlqilik”, “Aşıq po-

eziyasında realizm”, “Sosialist realizmi haqqında”, “Ədəbiyyatımız yeni vəzifələr qarşısında”, 

“Yaradıcılığın qaynar bulağı”, “Həyat və  ədəbiyyat” və s. monoqrafiya və  məqalələri 

ədəbiyyatşünaslığın və ədəbi tənqidi fikrin inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. 

Mirzə  İbrahimov fəaliyyəti boyu ədəbiyyatşünaslıq elminin tədqiq olunmasına çalış-

mışdır. O, Nizami adına Dil və  Ədəbiyyat  İnstitutunda işlədiyi dövrdə üçcildlik “Cənubi 

Azərbaycan antologiyası” nın tərtib olunmasına rəhbərlik etmiş, çoxcildlik “Azərbaycan ədə-

biyyatı tarixi” nin yaranmasında böyük rol oynamışdır. Həmçinin klassik ədəbiyyatın tədqiqi 

problemləri ilə məşğul olmuş, Aşıq Ələsgər, Mirzə Ələkbər Sabir, Nəriman Nərimanov, Üze-

yir Hacıbəyov, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və b. haqqında elmi məqalələr yazıb dərc etdir-

mişdir. 1939- cu ildə isə onun Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və yaradıcılığına  həsr etdiyi 

“Böyük demokrat” adlı nəzəri əsəri çap edilmişdir. Alim  Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının 

uğurlu və  əlamətdar hadisəsi kimi qiymətləndirilən tədqiqat  əsərində  Cəlil Məmmədquluza-

dənin ayrı- ayrı janrlarda yazdığı əsərlərini böyük sənətkarlıqla təhlilə cəlb etmişdir. Ədib bu 

monoqrafiyasında  Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığından bəhs edərkən onu yalnız bir 

yazıçı kimi deyil, həm də Azərbaycan mətbuatı tarixində böyük və istedadlı bir jurnalist kimi 

dəyərləndirmiş, o cümlədən Azərbaycan mətbuatının “Molla Nəsrəddin”ə  qədərki inkişaf 

yoluna nəzər salmışdır. O, əsər boyu Cəlil Məmmədquluzadə haqqında yüksək fikirlərinə da-

vam etmiş və həmin şəxsiyyətin  bu gün də  yaşamasında təkcə yazdığı əsərlərinin, satirasının 

rolunu qiymətləndirməklə kifayətlənməyib,  eyni zamanda bunu onun meydana atdığı bir çox 

ictimai fikirlərin hələ də öz aktuallığını, yeniliyini itirməməsində görürdü. Monoqrafiyada alim 

tarixilik prinsipini əsas götürərək klassik irsə münasibət bildirmişdir. O, Azərbaycan ədəbiyyatı 

tarixinin ilk olaraq Füzuli və yaxud Vaqiflə başlandığını irəli sürən iddialarla razılaşmayıb, XII 

əsrdə Nizami və Xaqani, XIV əsrdə isə Nəsimi kimi klassik şairləri olan Azərbaycan ədəbiy-

yatının tarixi köklərinin daha qədim olduğunu, böyük ədəbi inkişaf yolu keçdiyini vurğulamış-

dır. 

Beləliklə, Mirzə İbrahimov bədii əsərləri ilə ədəbiyyatı zənginləşdirdiyi kimi, elmi- nəzəri 

baxışları ilə ədəbiyyatın aktual problemlərini daim izləmiş və öz münasibətini bildirməyə ça-

lışmışdır. 

 

 

REKLAMIN MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ 

 

Şöhrət NAĞIYEVA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Reklam latın sözü olub adamları hər hansı bir məhsulu almağa, xidmətdən istifadə et-

məyə  təsir etmək üçün istifadə olunan məlumatlandırma vasitəsidir. Geniş  mənada reklam 

fikirlərin, şəxslərin, qurumların, malların və xidmətlərin istehlakçılara tanıdılması məqsədi ilə 

göz və qulağa təsir edən müraciətlərin (mesajları) hazırlanıb pul qarşılığında yayılmasıdır. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

881

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Azərbaycan Respublikasının «Reklam haqqında» qanununda reklama aşağıdakı kimi 

tərif verilmişdir: «Reklam - fıziki və hüquqi şəxslər, əmtəə, ideya və yeniliklər haqqında maraq 

formalaşdırmaq və ya bu marağı saxlamaq, əmtəə, ideya və yeniliklərin realizə olunmasına 

kömək göstərmək məqsədi güdən informasiya xidmət sahəsidir. Bu qanun Azərbaycanda rek-

lam fəaliyyətinin formalaşmasına və inkişafına zəmin yaradır, həyata keçirilməsinin hüquqi 

bazasını təmin edir, haqsız reklam hallarının qarşısını almağa imkan verir, reklamın dövlət tən-

zimlənməsini nəzərdə tutur».  

Reklam, "birbaşa satmaqdan daha çox, hədəf kütləni satın almağa hazırlayan və satın al-

mağa sövq edən bir vasitədir". 

Reklamın xüsusiyyətlərini belə sıralaya bilərik: 

 müəyyən bir məbləğ qarşılığında edilir. 

 reklam verəndən istehlakçıya (hədəf kütləyə) doğru axan prosesdir. 

 reklam kütləvi informasiya vasitələri yoluyla reallaşdırılar. 

Reklamın ümumi məqsədi isə hədəf kütləyə məhsul və ya xidmət barəsində eşitdirmək 

(bilgiləndirmək) məhsula, markaya qarşı istehlakçılarda müsbət fikir yaratmaqdır. Başqa sözlə 

reklam, qazanc əldə etməyi asanlaşdırmağa istiqamətlənməklə yanaşı  istehsalçı və istehlakıçı 

arasında bir növ ünsiyyət rolunu oynayır. Buna görə də, reklam hədəf kütlədə satın alma arzu-

su yaradaraq onları mal və ya xidməti istehlak etməyə yönəltməyə çalışır. 

Reklam minlərlə məhsulun yarışdığı sərbəst bazar mühitində insanlardakı romantik mo-

tivlərə səslənərək, onlarda çatışmazlıq və narahatlıq hissi yaradaraq reklamı edilən məhsul ilə 

bu çatışmazlığı aradan qaldıracağına və xoşbəxt olacağına inandırmağa çalışır. Həmin məhsu-

la simvolik dəyərlər yükləyərək və yeniliyi ön plana çıxararaq "istifadə et, istehlak et, at" və 

"köhnəsini gətir, yenisi ilə dəyişdir" fəlsəfəsindən çıxış edərək yeni olan hər şeyi almağı müx-

təlif yollarla təlqin etməyə çalışır. Reklamların hamısı yalnız tanıdılan məhsulun xüsusiyyətlə-

rini izah etməyi qarşıya məqsəd qoymur. Bəzi reklamlar təkrar-təkrar göstərilməklə insanların 

özlərini daha yaxşı hiss etməsinə səbəb olur. 

Bir çox firmalar reklamdan istifadə edirlər ki, özləri və ya istehsal etdikləri məhsul haq-

qında  auditoriyaya zəruri informasiya ötürsünlər və nəticədə cavab reaksiyası əldə etsinlər. 

Cavab reaksiyası olduqca müxtəlif ola bilər. Məsələn, istehlakçılarda firma və ya məhsul haq-

qında müsbət fikir yarana bilər. Bundan başqa, istehlakçılarda reklam olunan məhsulu almaq 

fikri də formalaşa bilər. 

Reklam fəaliyyətinin qarşısında bir sıra məqsədlər qoyulur və bu məqsədlər onun yerinə 

yetirdiyi vəzifələri və funksiyaları müəyyənləşdirir. 

Reklamın  məqsədləri: 

– məhsul haqqında istehlakçılarda müəyyən səviyyədə bilik formalaşdırmaq; 

– istehlakçılarda firma haqqında müəyyən təsəvvür yaratmaq; 

– konkret məhsula tələbat yaratmaq; 

– istehlakçılarda konkret firmaya müraciət etmək fıkri formalaşdırmaq; 

– istehlakçını firmanın konkret məhsulunu almağa inandırmaq; 

– məhsulun satışını stimullaşdırmaq; 

– mal dövriyyəsini sürətləndirmək və həcmini artırmaq; 

– konkret istehlakçını firmanın daimi müştərisinə, onun məhsulunun daimi alıcısına çe-

virmək; 

– fırma haqqmda digər firmalarda etibarlı tərəf müqabil obrazı yaratmaq. 

Praktikada, adətən reklam  tək bir məqsəd daşımır. Bir qayda olaraq reklam kompaniya-

sında bir neçə məqsəd birləşir. Reklamın qarşısında qoyulan məqsədlərdən asılı olaraq onun 

vəzifələri müəyənləşdirilir. Reklam ancaq bazarda hədəf alınan kütlədə ehtiyac olduğu bilinən 

çox sayda məhsullar arasında ən uyğun olanı göstərmək deyil, reklam hədəf kütlənin bilmədi-

yi ehtiyaclarının da ortaya çıxarılmasıdır. Məhsullar və markaları müştərilərə tanıtmaqla yanaşı 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

882

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

müştərilərin ürəyinə yol tapmalıdır. Reklam məlumat vermək, tanıtdırmaqdan əlavə müştərilə-

rin yaddaşlarında olan digər məhsulları sıxışdırmalıdır. Bütün bunlar isə öz növbəsində uğurlu 

bir reklamın reallaşması ilə nəticələnir. 

 

 

FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİN BƏDİİ                                                

TƏSVİR VƏ TƏSİR İMKANLARI 

 

Kəmalə ƏLİYEVA

 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Şeir poetikasının tələblərinə yeni baxış və yaradıcı münasibət dil problemini poeziyanın 

başqa komponentləri ilə vəhdətdə götürməyi tələb edir. Bu da poeziya dilinin hərtərəfli inki-

şafı və yeniləşməsi prosesini şərtləndirir. 1960-1980-ci illərdə ədəbi prosesdə bədii dil məsə-

ləsi, bədii nitq mədəniyyətinin spesifik cəhətləri, keyfiyyət dəyişmələri və təkamül yeni istiqa-

mət aldı. Poeziyanın dilində həyatilik qüvvətlənməyə başladı, coşqun yaradıcılıq çeşməsi xalq 

dilinin təbii ifadə üsulları ilə şəffaflaşdı. Fikrin ifadəsində elastiklik, anlaşıqlıq, emosionallıq 

və ekspressivlik kimi məziyyətlərin yüksəlişi öz başlanğıcını poetik dilin ahəngində görünmə-

yə  və  tərəqqi etməyə başlayan təzələnmələrdən alır. Canlı ünsiyyət dilinin poeziyaya güclü 

nüfuzu, təbii haldır ki, bədii düşüncənin də aydınlaşma prosesinə, yeni poetik əhvali-ruhiy-

yənin formalaşmasına müsbət təsirini göstərir. 1960-1980-ci illər poeziyası mühüm bir inkişaf 

mərhələsi kimi, demək olar ki, ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq, linqvistik poetika tərəfindən 

qəbul və təqdir edilmişdir. Azərbaycan şeirinin ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi təbii 

olaraq forma xüsusiyyətlərinin, o cümlədən də bədii sözdən istifadə səriştələrinin yeni bir mər-

hələyə yüksəlməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Poetik təfəkkürün sürətli inkişafı dilin ahənginə, 

onun sadələşməsi və aydınlaşması prosesinə müsbət təsir göstərmişdir. Bu yeniləşmə  hər 

şeydən  əvvəl, bədii dildəki konkretlik və  dəqiqliyin dərinləşməsi, ümumxalq danışıq dilinə 

daha artıq yaxınlaşmaqla ondan səmərəli faydalanması istiqamə- tində gedirdi. Dil və üslub 

cəhətdən yüksək bədii-estetik ləyaqət qazanması göstərilən illər ərzində şeirimizin sənətkarlıq 

25 cəhətdən təkamülü prosesi ilə daxili vəhdətin bilavasitə nəticəsidir. 

1960-1980-ci illər poeziyasında baş verən düşüncə tərzinin yeniləşməsi, bir tərəfdən, şeir 

sənətinin canlı həyatda daha yaxın təması ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən, xalq danışıq dilinə, 

onun təbiiliyinə və daxili qüvvəsinə meylin güclənməsi ilə bağlıdır. Dilin bədii məntiqinin də-

rinləşməsi və kamilləşməsi, söz duyumunun genişlənməsi ilə əlamətdar olan bir dövrdə poezi-

yanın dili canlı xalq dilindən gələn linqvistik materiallarla xüsusi təravət kəsb etmişdir. Poezi-

yanın ən başlıca və diqqətəlayiq keyfiyyətlərindən birinə – dilimizin ilkinliyinə qaydış möv-

qeyinin yeni vüsət almasıdır. Ulularımızın yaratdığı misilsiz mənəvi sərvətimizin dərin köklə-

rinə prinsipial şəkildə və yeni baxışlarla yanaşmaq tələbi bütün səviyyələrdə, xüsusilə frazeo-

loji söz birləşmələrinin şairlərin yaradıcılıq laboratoriyasında yeni keyfiyyətlər kəsb etməsi ilə 

nəticələnmişdir. 1960-1980-ci illər Azərbaycan poetik dilinin elə bir inkişaf mərhələsi, elə bir 

təkamül həddidir ki, bu mərhələdə canlı danışıq dili səviyyəsində  xəlqilik yaradan vasitələr 

şeirin nitq sistemində aparıcı mövqedə dayanır, frazeoloji leksikanın poetik dilə güclü müda-

xiləsi hiss olunur, orijinal ekspressiya mənbələri aşkarlanır. Frazeoloji materialların obrazlılıq 

cizgiləri poeziya aləminin poetikasına getdikcə daha geniş miqyasda daxil olur. Müxtəlif üslu-

bi təmasda, söz əhatəsində, qaynayıb-qarışdığı ayrı-ayrı linqvistik vahidlər mühitində rəngarəng 

poetik qənaətlərin uğurlu ifadə vasitəsinə çevrilir. Poetik sözlər kimi, frazeologizmlərin emo-

sional mühakimə tərzinə fəallıq verməsi onların ən əhəmiyyətli və uğurlu cəhətlərindəndir. Küll 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

883

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

halında nəzərdən keçirildikdə sabit söz birləşmələri üçün o da xarakterikdir ki, onlar şeiri fikir 

və məzmunca, forma və üslubi cəhətdən zənginləşdirdiyi kimi, poetik təəssüratı qabardır, bədii 

mətləbi xüsusi ekspressivliyə yüksəldir, emosional çalarları xeyli tündləşdirir. Şeirin canlı dil 

26 üzərində qurulmasında da frazeologizmlər fəal başlanğıc təşkil edir, məişət-ünsiyyət esteti-

kasının mətndə sıxlaşmasının təminatçısı olmaqla yanaşı, onları xəlqi ifadə tərzinin yaranma-

sına istiqamətləndirir. Beləliklə, frazeoloji tərkiblər canlı nitq ünsürlərinin sadə və aydın şeir 

dili üçün əsas mənbə rolunu gücləndirir. Frazeoloji birləşmələrin obrazyaratma tipologiyası 

məcazi leksikaya çox yaxındır və poetik söz ustalığının yaratdığı  məzmun zənginliyi 

frazeologizmlər üçün də xasdır. Bədii-estetik və linqvistik tipoloji yaxınlıq bədii dil daxilində 

gedən üslubi yaradıcılıq bəhrəsidir, sözün müsbət mənasında sözün məcazlaş- ma prosesinin 

nəticəsidir. Bu proses şeir nitqində özünü daha kəskin formalarda göstərir ki, bunun da təbii 

elmi-təcrübi  əsasları vardır. Məlum olduğu kimi, yaradıcılıq fəaliyyətində  hər bir söz 

sənətkarının qarşısında biri-biri ilə bağlı üç sual – nə?», «necə?», «niyə?» sualları dayanır və 

bunlardan «necə?» daha kəskin xarakter daşıyır. Bədii formaya, sənətkarlıq problemlərinə 

ciddi münasibət istər-istəməz bu sualın aktuallığını bütün dövrlərdə qoruyub saxlayır. 1960-

1980-ci illər Azərbaycan poeziyasında kamil forma yaradıcılığı uğrunda mübarizə şəraitində 

dil sisteminin bütün ünsürləri kimi, frazeoloji birləş- mələr və  məcazlaşmağa məruz qalmış 

leksik vahidlər  şeir dilinin ən fəal üslubi faktlarına çevrildilər. Frazeoloji birləşmələrin 

semantik mənasına uyğun məcazi sözlərin işlənmə tezliyi, kəmyyət üstünlüyü bir daha 

göstərdi ki, idiomatik birləşmə  və onunla bağlı poetizmlərin müvaziliyi şeir dilinin spesifik 

cəhətlərindən biridir, şeirə məxsus dil mühitinin vacib tərəflərinin üslubi təzahürüdür.