HÜseyn caviD

1 
 
 

2 
 
 
HÜSEYN CAVİD 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ƏSƏRLƏRİ 
 
 
BEŞ CİLDDƏ 
 
III CİLD 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“LİDER NƏŞRİYYAT” 
 
BAKI-2005 

3 
 
Bu kitab “Hüseyn Cavid. Əsərləri. Dörd cilddə. II, III cildlər” 
(Bakı, Yazıçı, 1982, 1984) nəşrləri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır 
 
 
Tərtib edəni:    
 
 
 
Turan Cavid 
Redaktoru: 
 
    Teymur Kərimli 
 
 
 
894.3611 - dc 21 
AZE 
Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. III cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”,  
2005, 304 səh. 
 
Böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, məşhur və xariqüladə pyeslər müəllifi Hüseyn 
Cavidin “Əsərləri”nin bu cildinə müqtədir sənətkarın, səhnəmizin şah əsərlərindən olub, 
dünya ədəbiyyatındakı əfsanəvi İblis surətinin çox böyük ustalıqla canlandırıldığı “İblis” 
faciəsi, mövzusu İstanbul həyatından alınmış “Afət”i, Peyğəmbərin dahiyanə obrazının öz 
parlaq  əksini tapdığı “Peyğəmbər”i və  hərb demonunun surətinin yaradıldığı “Topal 
Teymur” dramı daxil edilmişdir. 
Cavid yaşadığı  cəmiyyətin, mənsub olduğu soyun və bütövlükdə insanlığın 
problemlərini  əks etdirməyə can atdığı üçün onun mövzuca və qaldırılan problem 
baxımından heç biri digərini təkrarlamayan bu əsərlərində  də dünyanın mahiyyətinə 
varılır, həyatın, xilqətin fəlsəfi dərkinə çalışılır. 
Əsərlərin imlasına toxunulmayaraq, dil və üslubunun qorunulmasına çalışılmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ISBN 9952-417-27-4 
 
© “LİDER NƏŞRİYYAT”, 2005 

4 
 
 
 

5 
 

6 
 
 
 

7 
 
İBLİS 
 
Faciə – 4 pərdə 
 
ƏŞXAS 
 
 
İ b l i s – . . . . . . . . . . 
Mələk – . . . . . . . . . 
İ x t i y a r ş e y x – ağsaqqal bir sövməənişin... 
Xavər – Ixtiyarın torunu. 
A r i f – pərişan saçlı, sadə geyimli bir gənc. 
V a s i f – könüllü bir türk zabiti (Arifin küçük qardaşı). 
K ü ç ü k z a b i t – Vasifin arqadaşı. 
Rə’na – son dərəcə gözəl bir şəfqət həmşirəsi (türk). 
İbn Yəmin – qırq beş yaşında qaraşın bir ərəb zabiti. 
Y a r a l ı z a b i t – rus ordusuna mənsub bir gənc. 
Z ə n c i ç a v u ş – İbn Yəminin xidmətçisi və bir nəfər məiyyət əskəri. 
Teyf – Rə’nanın məqtul babasının xəyalı. 
Elxan – zabit (əskəri qaçaq). 
Zabitlər,  əskərlər, haydutlar, rəqqasələr (ərəb), çingənələr, teyflər, çalğı taqımı  və 
sairə... 
 
 
İLK PƏRDƏ 
 
Bağdad civarında ağaclıq, mənzərəli bir guşə... Bir tərəfdə dışarısı yeşilliklərlə mühat 
bir çardaq, içərisi həsirlə döşənmiş sadə bir qülbəcik... Qülbənin iki pəncərəsi, sağda, 
solda və qarşıda birər qapısı var. Taqçada bir taqım kitablar nəzərə çarpar. Ağustos, 
ikindi cağı... 
Pərdə açıldıqda Arif bir tərəfdə, taxta bir karyola üzərində əlinə təkyə edərək, uzanıb 
düşüncəyə dalmış, səhnə qaranlıq, ətrafda göy gurultusu, şimşək çaqışı, tranpet sədaları, 
top, tüfək, bomba patlayışları... Qarşıda, səhnənin nihayətində iki böyük göz (pəncərə) 
atəşlər, alevlər içində  dəhşətli bir müharibə  təsvir edər. Bir qaç zabit əldə durbin 
müharibə komandasilə  məşğul... Gözlərin birində  İblis, digərində  Mələk görünür. 
Gurultudan sonra sükut... 
 
İ b l i s 
 
(məmnun qəhqəhələrlə) 
 
Dəryalərə hökm etmədə tufan, 
Səhraları sarsıtmada vulkan, 

8 
 
Sellər kibi aqmaqda qızıl qan, 
Canlar yaqar, evlər yıqar insan... 
 
(qəhqəhə) 
 
M ə l ə k 
 
Ya Rəb, bu nə dəhşət, nə fəlakət? 
Ya Rəb, bu nə vəhşət, nə zəlalət? 
Yoq kimsədə insafü mürüvvət, 
İblisəmi uymuş bəşəriyyət!? 
 
İblisin müstəhzi və sürəkli qəhqəhələrilə bərabər yenə göy gurultusu, top, mitralyoz 
sədaları başlar. Sonra sükut...  
 
İ b l i s 
 
(çılğın qəhqəhələrlə) 
 
Toplar veriyor aləmə dəhşət, 
Dəhşət!.. Qopuyor sanki qiyamət, 
Yağmur kibi göydən yağar atəş!.. 
Atəş!.. Qaralar, dalğalar atəş!.. 
 
M ə l ə k 
 
Ya Rəb, azacıq lütfü inayət! 
Qəhr olmada artıq bəşəriyyət. 
Başdan-başa həp yer yüzü vəhşət, 
İblis ilə həmrəngi-siyasət. 
Gözlər qapanır, səhnə aydınlaşır. 
 
A r i f 
 
(Uyqudan oyanır kibi alnını və gözlərini ovuşdurur. Yerindən qalqar, göyə doğru) 
 
Dünyaları yoqdan yaratan, ey ulu Tanrı! 
Ey xaliqi-hikmət! 
Duyduqca, düşündükcə olur qəlbimə tarı 

9 
 
Bin şübhəli illət. 
Duyduqca, əvət, pərdəli hikmətləri hər an, 
Bin dürlü həqiqət, 
Bin dürlü müəmmalı həqiqət bana xəndan, 
Həpsində də zülmət... 
Bülbüllərin əlhanı, çiçəklərdəki əlvan 
Ya şö’leyi-əcram, 
Olmaz şu bənim çıldıracaq könlümə əl’an 
Bir mənbəi-ilham. 
Ey varlığı yoq, yoqluğu vardan daha dilbər! 
Ruhum səni izlər. 
Lütf et, o gözəl çöhrəni bir an bana göstər, 
Könlüm səni özlər. 
Uydum da peyğəmbərlərə, qanunə, kitabə, 
Duydum yenə qəsvət. 
Başdan-başa həp qəhrü qəzəb, tövbə-inabə, 
Həp zə’fə əlamət... 
Hər fəlsəfə bir vəlvələ, həp tatlı xəyalat, 
Yoq rəhbəri-vicdan; 
Sənsiz doğamaz qəlbimə, vicdanıma, heyhat, 
Bir şö’leyi-irfan. 
En, gəl bana, yaxud bəni yüksəklərə qaldır, 
Gəzdir qonağında; 
Yerlərdə süründüm, yetişir, göylərə qaldır, 
Dindir qucağında, 
Qaldır bəni, bir seyr edəyim xoşmu, gözəlmi 
Cənnətdə mələklər? 
Qaldır bəni, ta görməyim insandakı zülmi, 
Baq, yer üzü inlər. 
Ya Rəb, bu cinayət, bu xəyanət, bu səfalət 
Bulmazmı nihayət? 
İnsanları xəlq etmədə var bəlkə də hikmət, 
İblisə nə hacət!? 
 
Yorğun və düşüncəli bir halda iskəmləyə oturur. Dərhal səhnənin  ışığı azalır.  İblis 
sürəkli və istehzalı  qəhqəhələrlə yerdən – alevlər içindən çıqar. Yaldızlı  və  əflatuni 
ridasının ətəkləri hərəkət etdikcə atəşrəng sima və əlbisəsi parlar, durur. 

10 
 
İ b l i s 
 
Arif! Bana baq, sən dəmi evhamə qapıldın? 
Biçarə çocuq, sən dəmi İblisə taqıldın? 
Dahilər, ulul’əzm nəbilər belə bəndən 
Hiç vəchlə təxlisi-giriban edəməzkən 
Daim bəni təhqir edərək əyləniyorsun... 
Həp söyləniyor, söyləniyor, söyləniyorsun... 
Bir gün gəlir, əlbəttə, şu iz’an ilə sən də 
Baziçə olursun qoca İblisin əlində. 
İblis, o böyük qüdrət, o atəşli müəmma 
Bir gün səni də kəndinə eylər kölə... amma 
Heyhat, olamaz dərdinə bir kimsədən imdad, 
İmdadə qoşar, qoşsa fəqət ah ilə fəryad. 
 
Ridasının ətəklərini A r i f i n yüzünə sürər, laübali qəhqəhələrlə çəkilib gedər. 
 
Səhnə aydınlaşır. 
 
A r i f 
 
(şaşqın, sinirli bir tevr ilə saçlarını qarışdırır, içəri girməkdə olan İxtiyara həyəcanlı 
bir müztərib) 
 
Gəl, gəl bana! Gəl, eylə bənim dərdimə çarə! 
 
İ x t i y a r 
 
Oğlum, yenə dərdin nə imiş, söylə, nə çarə? 
 
A r i f 
 
(acı təbəssümlərlə) 
 
Yar beynimi, aç qəlbimi! Eyvah, açamazsın; 
Qaç bəndən uzaqlaş, xayır, əsla qaçamazsın. 
Bən çılğınım artıq, bana yaqlaşma, kənar ol: 
Gəl, qaçma, xayır, dərdimə lütf et də, dəva bul. 

11 
 
İ x t i y a r 
 
Oğlum, mədəni aləmi nifrətlə bıraqdın, 
Gəldin şu cədəlsiz, bədəvi aləmə çıqdın, 
İnsandakı haqsızlığı, zülmü unut artıq, 
Qəlbindəki nifrətləri, vəhşətləri yaq, yıq. 
Yüz, bin deyil İblisə uyan... həp bəşəriyyət 
Etmiş bu gün ev yıqmağa, qan içməyə adət. 
Arif! Unut, oğlum, unut artıq, bəni dinlə, 
Sən kəndini məhv eyləyəcəksin bu gedişlə. 
 
A r i f 
 
(acı qəhqəhələrlə) 
 
Mümkünmü unutmaq?! Dayanılmaz buna əsla, 
Əsla dayanılmaz şu böyük vəhşətə... zira, 
Yalnız deyil insanlara, vəhşilərə sorsan, 
Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran. 
(göyə doğru, sinirli və həyəcanlı) 
Bilməm şu cinayət, şu xəyanət, şu fəlakət 
Bitməzmi, ilahi! Bu qədər səbrə nə hacət? 
 
(çılğın) 
 
Ver, bir buyuruq ver də cəhənnəmlər açılsın, 
Coşsun, bütün atəşləri dünyaya saçılsın. 
Yaqsın da, şu zalım bəşərin yurdunu yıqsın, 
Həp yer yüzü bir ah olaraq göylərə çıqsın. 
 
Bu sırada dəhşətli göy gurultusu başlar. Gurultu ilə  bərabər  İblisin  şiddətli 
qəhqəhələri eşidilir. Ixtiyar mə’yus və düşüncəli bir halda qülbədən çıqar. Arif əli alnında 
olaraq gurultu və qəhqəhələri dinlər. Eyni zamanda səhnənin ışığı azalır. İ b l i s Arifin 
qarşısına keçiverir 

12 
 
A r i f 
 
(fəsini qoyaraq, şaşqın) 
 
Kimsin, nəçisin? Söylə, nədir fikrü məramın? 
Nerdən gəliyorsun, nə imiş şöhrətü namın? 
 
İ b l i s 
 
(məğrur qəhqəhələrlə) 
 
Bən şimdi bir atəş, fəqət əvvəlcə mələkdim, 
Həp Xaliqə təsbih idi, təhlil idi virdim, 
İlk öncə mələklər bəni təqdis ediyordu, 
Adəm kibi bir sayğısız axır ləkə vurdu. 
Alçalmadı, yüksəldi fəqət şöhrətü şanım, 
Allah ilə bir zikr edilir namü nişanım. 
 
A r i f 
 
Artıq yetişir, anladım, izahə nə hacət, 
Qarşımdakı İblis imiş, eyvah, nə dəhşət! 
Həp qəhr oluyorkən şu cihan xain əlinlə, 
Bilməm nəyə gəldin, nəyə gəldin bana, söylə?! 
 
İ b l i s 
 
Baqdım, əziyor ruhunu həp qeydi-əsarət, 
Gəldim edəyim ta səni hürriyyətə də’vət. 
Baqdım, səni məhv etmədə bin dürlü xəyalət, 
Gəldim verəyim qəlbinə bir nuri-həqiqət. 
 
A r i f 
 
Uymam sana, hər məl’ənətin bəncə ə’yandır, 
Dəf’ ol da, get, azğınları, sapqınları qandır; 
Hürriyyətə əsla bəni sən irdirəməzsin, 
Bir zülmət ikən nuri-həqiqət verəməzsin. 

13 
 
İ b l i s 
 
(istehzalı qəhqəhələrlə) 
 
Lakin bu xəta... Atəşi zülmət sanıyorsun: 
Sən arif ikən halbuki pək aldanıyorsun, 
Zülmət deyilim, iştə bənim hər sözüm atəş... 
Atəş, özüm atəş, yüzüm atəş, gözüm atəş. 
 
A r i f 
 
Bən nurə fəqət talibim, atəş nəmə lazim?! 
 
İ b l i s 
 
Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim, 
Atəş, günəş atəş, bəşəriyyət bütün atəş, 
Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş... 
Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası 
Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası. 
Yalnız bunu dərk etdi o əllameyi-məşhur, 
Yalnız o böyük baş şu böyük kəşflə məğrur... 
 
A r i f 
 
(sinirli) 
 
Məhv olsa da həp bənliyim uymam sana, dəf’ ol! 
 
İ b l i s 
 
Durmam, gedərim... 
 
(qəhqəhə ilə çəkilir) 
 
A r i f 
 
Haydı, çəkil, iştə açıq yol!.. 
 

14 
 
(Fəsini bir tərəfə atıb əsəbi hallar keçirir. Səhnə aydınlaşır) 
 
X a v ə r 
 
(gəlir, həyəcan və təlaş ilə) 
 
Söylə, Arif! Aman nə oldu yenə, 
Yenə kimlər göründü gözlərinə? 
 
A r i f 
 
Sorma, hiç sorma, nazənin Xavər, 
Bəni məhv etdi iztirabü kədər. 
 
(onu qolları arasına alır) 
 
Sən, əvət sən də olmasan, heyhat! 
Bəni bir gün boğar şu qanlı həyat. 
Ah, o gözlər bilirmisin nə diyor? 
 
X a v ə r 
 
Nə diyor, söylə... 
 
A r i f 
 
Ruhu cəzb ediyor, 
Söylüyor əski xatiratı bana. 
 
(ətrafa) 
 
Sanki qarşımdadır gözəl Rə’na. 
 
X a v ə r 
 
Bana baq, səndə gizli bir söz var... 
 

15 
 
A r i f 
 
Onu hiç sorma, sevgilim! 
 
X a v ə r 
 
(ətrafa) 
 
Qəddar! 
 
Bu sırada İ x t i y a r ilə bərabər İbn Yəmin, Rə’na, zənci çavuş və bir əskər, 
əlində ufaq bir çanta daxil olurlar. 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(səmimi bir tevr ilə əlini Ixtiyarın omuzuna qoyaraq) 
 
Möhtərəm Ixtiyar, nasıl keyfin? 
 
İ x t i y a r 
 
Hiç qəmim yoq, var olsun İbn Yəmin! 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(alnının tərini silər) 
 
Pək sıcaq, həm də yol bu gün pək uzaq, 
 
(əskərə) 
 
Çabuq ol, haydı, qoş da atlara baq. 
Əskər çantayı bir tərəfə bıraqıb çıqar. 
 
A r i f 
 
(diqqət və heyrətlə ətrafa) 
 
Ah, o, Rə’na, nazənin afət! 
 

16 
 
X a v ə r 
 
Yenə bir şeymi oldu, Arif? 
 
A r i f 
 
Əvət. 
 
(Rə’nayə yaqlaşaraq) 
 
Söylə, Rə’namı isminiz? 
 
R ə’ n a 
 
(Arifin əlini sıqar, heyrət və sevinclə) 
 
A r i f! 
 
İbn Yəmin 
 
(Arifi, süzər, ətrafa) 
 
Bizə bir əngəl olmasın şu hərif?! 
 
A r i f 
 
Bu gəliş, əfv edərsiniz, nerədən? 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(məğrur və laübali) 
 
Səhneyi-hərbdən, mücadilədən. 
 
A r i f 
 
(acı təbəssümlə) 
 
Bir fəzilətsə öldürüb-ölmək, 
Canavar bizdən əşrəf olsa gərək. 

17 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(istehzalı qəhqəhə ilə) 
 
İştə bir söz ki, büsbütün yanlış... 
Yaşamaq istiyormusun, çarpış. 
Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil! 
Onsuz irmək murada pək müşkül. 
 
A r i f 
 
(istehzalı və əzici bir təbəssümlə) 
 
Doğru, pək doğru bir düşüncə... əvət, 
İştə hər əskər, iştə hər millət 
Bu gün olmaqda həp bu fikrə şərik, 
Hiç çəkilməz fəqət bu sərsəmlik. 
 
İ x t i y a r 
 
(onun qolundan tutaraq) 
 
Arif, oğlum, bıraq münaqişəyi 
Gəl, işim var səninlə... 
Sağ tərəfdən çıqarlar 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(ətrafa) 
 
Ah, nə eyi... 
 
(Rə’nayə) 
 
Şu hərif feyləsofmu, ya dəlimi? 
Sanki həp cəhldir bunun elmi. 

18 
 
R ə’ n a 
 
Bəslənir hər könüldə bir duyğu, 
Nə yaparsın, onun da məsləki bu... 
 
İ b n Y ə m i n 
 
Bu da məsləkmidir, nədir, bilməm! 
İştə bir kəcnəzər, zəki sərsəm! 
Xavərin yüzündə naməmnun hallar. 
 
R ə’ n a 
 
Bəncə sərsəm deyil, o pək huşyar, 
Neyləsin, hərbə qarşı nifrəti var. 
 
İ b n Y ə m i n 
 
Onu nerdən tanırsınız əcəba? 
 
R ə’ n a 
 
Pək yaqın qomşumuzdu... 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(ətrafa) 
 
İştə bəla! 
 
R ə’ n a 
 
Əsli İstanbul əhlidir, lakin, 
Pək küçükkən zavallı dərbədərin 
Evi yanmış da, nəsli məhv olmuş, 
Bir küçük qardaşilə qurtulmuş. 
Onu da ən sonunda biçarə 
Qeyb edib böylə qalmış avarə. 

19 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(saatına baqar, Rə’nayə) 
 
Siz məhəbbət edin də biz çıqalım, 
Əcəba bir nə var, nə yoq baqalım. 
 
(çavuşla bərabər bir tərəfə çəkilir) 
 
R ə’ n a 
 
(karyola üzərində gözünə ilişən iki kitabı göstərir) 
 
Bu kitablar səninmidir, əcəba? 
 
X a v ə r 
 
Əvət, Arif keçən yıl aldı bana. 
 
(kitabların alt tərəfdə bulunan rəsimli yüzünü birər-birər çevirib göstərir) 
 
Xoca Nəsrəddinin lətifələri, 
Bu da “Bin bir gecə” hekayələri!.. 
 
R ə’ n a 
 
(açıb yapraqlarını çevirərək) 
 
Bana lütfən bir az sərin su... 
 
X a v ə r 
 
Pəki. 
 
(dəstiyi alıb sol qapıdan çıqar) 

20 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(dışarıda pəncərə önündə, çavuşa) 
 
Pək düşündün, nə var? 
 
Ç a v u ş 
 
Bəyim, hər şey, 
Bir bəla iştə gördüyün Arif, 
Çünki Rə’nayə pək yaqın şu hərif. 
Daha müdhiş bəla bizim əskər, 
Qorqarım, cümlə sirri faş eylər. 
Bizi görmüş də çünki Rə’nanın 
Babasın qətl edən zaman, xain! 
A r i f sağ tərəfdən daxil olur, onları dinlər. 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(qafasını oynataraq istehzalı təbəssümlə) 
 
Bir böyük ordu, bir yığın insan, 
Bənim uğrumda oldu həp qurban. 
Keyfə sərf eylədim də milyonlar, 
Yenə devlətcə e’tibarım var. 
Bən kimim, bir ərəb... nə zənn etdin? 
Bir çocuqdanmı qorqar İbn Yəmin? 
 
Gedərlər. 
 
A r i f 
 
(Rə’naya yaqlaşır, vurğunca bir tevrlə) 
 
Nə səadət, nə xoş təsadüf, inan, 
Səni gördükdə bitdi tabü təvan. 
Gecə rö’yalərimdə özlərkən 

21 
 
Bu gəliş böylə ansızın, bilsən, 
Nə qədər zevqü nəş’ə verdi bana, 
Haqlıdır hər könül tapınsa sana, 
Burda qalsan, səninlə birləşsək, 
Şübhə yoq, sisli taleyim güləcək. 
 
R ə’ n a 
 
(mütərəddid) 
 
Bir xəyal iştə, kim bilir, qismət!? 
 
A r i f 
 
Bir sözüm var, qüsurə baqma fəqət, 
Söylə, Rə’na! Şu qanlı zabitlə 
Nerəyə, hanki səmtə, bir söylə? 
 
R ə’ n a 
 
Şu yaqınlarda xəstələr varmış. 
 
A r i f 
 
Saqın aldanma, pək böyük yanlış; 
İnanıb getmə, ah, o pək xain, 
Burda qal, getmə, həm də sorma niçin! 
 
R ə’ n a 
 
Bəlkə həp söylədiklərin gerçək, 
Pək güc amma vəzifədən dönmək. 
 
İşıq azalır, ağ saqallı, möhtəşəm simalı bir miralay xəyalı görünür. Rə’na şaşqın və 
həyəcanlı. 
 
Ah, babam, bir də anlı-şanlı babam! 
İntiqam almadan, inan yaşamam. 

22 
 
B a b a s ı n ı n  x ə y a l ı 
 
(mühib və ağır bir ahənglə) 
 
İntiqam! İntiqam!.. 
 
(çəkilir) 
 
R ə’ n a 
 
(əllərini xəyala doğru açaraq müztərib) 
 
Aman, bu sual! 
 
İ b l i s 
 
(xaricdən məmnun qəhqəhələrlə) 
 
İntiqam, İntiqam!.. 
 
A r i f 
 
Aman, bu nə hal!? 
 
R ə’ n a 
 
Babamın kim bulursa qatilini, 
Ona bən səcdə eylərim ələni. 
Bəni çöllərdə gəzdirən duyğu, 
İntiqam eşqi... həp bu, yalnız bu. 
 
A r i f 
 
Görünür, sizcə bəllidir qatil? 
 
R ə’ n a 
 
Xayır, əsla bilinmiyor o səfil, 
Diyor İbn Yəmin: “İnan bana sən, 
Bulurum nerdə olsa qatili bən”. 

23 
 
A r i f 
 
Bəncə bir hiylədir bu, dinləmiyin. 
 
X a v ə r 
 
(dəstəyi gətirir, töküb Rə’nayə verir) 
 
Buyurun, pək gözəl su, həm də sərin... 
 
İ b n Y ə m i n 
 
(İxtiyar və çavuşla bərabər dönər, su içməkdə olan Rə’nayə) 
 
Gedəlim! 
 
R ə’ n a 
 
(qalqar, qülbədəkilərə) 
 
Xeyli razıyım sizdən. 
 
Çavuş çantayı alır. 
 
İ b n Y ə m i n 
 
Gər nəsib olsa evdət eylərkən, 
Qalırız burda bəlkə üç-beş gün. 
 
İ x t i y a r 
 
Ah, o günlər bizimçin ən xoş gün... 
Hər üçü çıqar, Ixtiyar ilə Xavər də onları izlər. 
 
X a v ə r 
 
(Rə’nayə) 
 
Gəlişin pək gözəl, fəqət gedişin 
Umulur şey deyildi... 

24 
 
R ə’ n a 
 
Allah için, 
 
Yetişir, fəzlə zəhmət etməyiniz. 
 
X a v ə r 
 
Nə olur, mümkün olsa getməyiniz! 
 
A r i f 
 
Getmə, pək doğru, getmə sən, Rə’na! 
 
(məhzun və sarsılmış bir halda iskəmləyə oturur) 
 
X a v ə r 
 
(geri dönər) 
 
Söylə, Arif, nə var, nə oldu sana? 
 
A r i f 
 
Ah, o, Rə’na, o nazlı heykəli-nur 
Sanki qarşımda çırpınıb duruyor. 
Ona bən yardım etməsəm gerçək 
Bəni vicdan əzabı məhv edəcək. 
 
X a v ə r 
 
İki söz sormaq istərim sana bən, 
Əcəba hiç sevərmisin onu sən? 
 
A r i f 
 
Sevərim başqa bir məhəbbətlə, 
Əski, pək əski hissi-hörmətlə... 

25 
 
X a v ə r 
 
Yoq, inanmam, xayır, bu pək yanlış... 
O nə halət, nədir o səs, o baqış? 
Sanki bir inqilab içində sənin 
Çırpınıb durmaq üzrə həp bədənin. 
 
A r i f 
 
Sən də Arif qadar düşünsəydin 
Ki, nələr yapmaq istər İbn Yəmin, 
Büsbütün sarsılırdı vicdanın, 
Heyrətindən həmən donardı qanın. 
 
Bu sırada V a s i f l ə arqadaşı küçük zabit, silahsız olaraq, yaralı bir rus zabiti 
gətirirlər. 
 
V a s i f 
 
(küçük zabitə) 
 
Daha dur, tabı qalmamış artıq. 
 
İ x t i y a r 
 
(onların arqasından yetişib yardım edər) 
 
Yaralanmışmı? Ah, zavallı, yazıq... 
Gətirin, bir qədər rahatlansın. 
 
A r i f 
 
Ya əsir olmalı o, ya qaçqın. 
 
V a s i f 
 
Xəstə bir rus əsiri, həm yaralı. 
 
İ x t i y a r 
 
Gəl qızım, tez sarıb da bağlamalı. 

26 
 
(İxtiyarla Xavər yaralının alnını və qolunu sarıb içəri odaya götürürlər). 
 
A r i f 
 
(Vasiflə küçük zabitə) 
 
Ah, nə munis, nə mərhəmətlisiniz; 
Nerdə rast gəldiniz şu zabitə siz? 
 
V a s i f 
 
Pək yaqınlarda, yol kənarində, 
Baqdıq, əhvalı xeyli pəжmürdə. 
 
K ü ç ü k z a b i t 
 
Bir əsir iştə, düşman olsa belə 
Yenə lazım müavinət edilə. 
 
A r i f 
 
Həp şu xislətdə olsa cinsi-bəşər, 
Hiç görülməzdi bunca vəhşətlər. 
 
(sol qapıdan içəri keçər) 
 
K ü ç ü k z a b i t 
 
Vasif! Düşünür, həp düşünürsün, bu nə halət? 
Məcnun olacaqsın bu təbiətlə nihayət. 
 
V a s i f 
 
Bulmazsam əgər İbn Yəmin xaini əlbət – 
Əlbət qalır üstümdə şu çılğınca təbiət! 
Rə’na, hələ Rə’na!.. Onu iğva nə deməkdir? 
Bir alçağa layiqmi o gülqönçeyi-bakir? 

27 
 
K ü ç ü k   z a b i t 
 
Türk ordusu ətrafə bu gün həmlə edərkən, 
İranə və ya Qafqaza imdadə gedərkən, 
Rus ordusu durmaz, çəkilirkən önümüzdən, 
Vasif! Nə rəvadır ki, şu parlaq günümüzdən 
Feyz almayaraq biz olalım qəflətə mail, 
Satmaz, satamaz milləti şəxsiyyətə aqil. 
 
V a s i f 
 
Əfsus ki, hiçdir sonu, türk ordusu varsın, 
Istərsə bütün Hindi də, Əfqanı da sarsın, 
Istərsə bütün qarşı çıqan manei yıqsın, 
Turanı basıb bağrına Altaylara çıqsın, 
Mümkün deyil, əsla olamaz naili-amal, 
Etdikcə xəyanət əli bu milləti pamal. 
 
K ü ç ü k     z a b i t 
 
Lakin saparaq başqası eylərsə xəyanət, 
Seyr eyləyərək həp baqa dursunmu şu millət? 
 
V a s i f 
 
Türk ordusu daim basaraq ölkələr almış, 
Ən sonda siyasətdə basılmış da bunalmış. 
Idraki sönük başçıların qəfləti ancaq 
Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq. 
 
(ani bir düşüncədən sonra kəskin və şiddətli) 
 
Turana qılıcdan daha kəskin ulu qüvvət, 
Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət... 
 
K ü ç ü k     z a b i t 
 
(geri dönməkdə olan Arifə) 
 
Yahu, buradan kimdi bir az öncə keçənlər? 

28 
 
A r i f 
 
Bir atlı ərəb zabiti, bir qızla bərabər... 
 
V a s i f 
 
Gördünmü? Gecikdik də qaçırdıq avı əldən. 
 
K ü ç ü k z a b i t 
 
İnsan nə qadar qaçsa da qurtulmaz əcəldən. 
 
V a s i f 
 
Gəl, durma, hənuz əldə bir az fürsətimiz var. 
 
K ü ç ü k   z a b i t 
 
(yarımqəhqəhə ilə) 
 
Artıq sən əmin ol, bu gün avcundadır onlar. 
 
Hər ikisi yüngül təmənnalarla qülbədən çıqar və sür’ətli adımlarla İbn Yəmin hərəkət 
etdiyi tərəfə doğru yürürlər. Arif durduğu yerdə baqa qalır. Şaşqınlıqla qarışıq böyük bir 
hüzn və kədər ruhunu sarmağa başlar. Bu sırada səhnənin ışığı  azalır. İblis istehzalı və 
şiddətli qəhqəhələrlə qarşısına çıqar. 
 
A r i f 
 
Dəf’ ol, yenə gəldinmi? 
 
İ b l i s 
 
... Əzizim, çocuq olma! 
Arif! Bana baq, əczi bıraq, hissə qapılma. 
Çarpışmaq için lazım ikən mərdə cəsarət, 
Bilməm, niçin olmuş sana qalib əsəbiyyət? 
Bən həpsini duymaqdayım, inkar nə lazim; 
Rə’na, o sənin şimdi bütün ruhuna hakim, 
Hakim o sənin hissinə, idrakinə... əfsus 
Ayrılsan izindən, olur əğyar ilə mə’nus... 

29 
 
A r i f 
 
Qandırmaq için Arifi həp nafilə israr, 
Hər haldə xainsin, inanmam sana zinhar... 
 
İ b l i s 
 
Lakin şu inadınla pərişan olacaqsın, 
Bir gün gələcəkdir ki, peşiman olacaqsın, 
Əfsus, nədamət sana verməz səmər əsla. 
 
(əlində bir tabança ilə bir kisə altın tutaraq) 
 
Al bunları... bas bağrına, Arif, eyi saxla! 
Bunlar edəcək etsə nihayət səni məs’ud, 
Al! Iştə bu atəş, bu da ən sevgili mə’bud! 
 
(tabançayı bir kərə havaya boşaltaraq) 
 
Al! Iştə bu atəşlə gəlir qəlbinə qüvvət, 
Yalnız bu verir qarşı duran xəsminə dəhşət. 
 
(kisədəki altınları səsləndirib oynadaraq Arifə verir) 
 
Baq, səsləniyor, iştə sədayi-pəri-Cibril! 
Bunsuz olamaz kimsə, inan, məqsədə nail. 
 
A r i f 
 
(İblisin vermiş olduğu tabançayı və altınları yerə atar, son dərəcə qızğın və usanmış 
bir halda) 
 
Dəf’ ol, yetişir, eyləmə əsla bəni təltif! 
Möhtac deyil altına, ya qurşuna Arif. 
 
İ b l i s 
 
Təkrar edərim, zəfi bıraq, aldanıyorsun, 
Həp aldanıyorsun, bana baq, aldanıyorsun! 

30 
 
(qəhqəhələrlə çəkilir) 
 
A r i f 
 
(tərəddüd və düşüncədən sonra) 
 
Heyhat, o mələk qəhr edilirkən, 
Layiqmi durub seyr edəyim bən? 
 
(kəskin bir əzmlə) 
 
Yoq, getməliyim, həm də bu saət, 
Bəndən ona hörmət və məhəbbət... 
 
(ridasını “pelerin” və fəsini alıb həmən dışarı fırlar) 
 
İ b l i s 
 
(gəlir, istehzalı qəhqəhələrlə) 
 
Get, lakin o hörmət və məhəbbət 
Bir gün doğurur qanlı ədavət. 
Get, bəllidir insandakı xislət; 
Sizlərdəki ülfət; sonu vəhşət, 
Sizlərdəki şəfqət; sonu nifrət, 
Sizlərdəki rəhmət; sonu lə’nət!.. 
 
(sürəkli qəhqəhələr...) 
 
 
 
 
Pərdə 

31