Qafqaz Universiteti Materiallar

“Naxçıvanın  ərazisini götürsək, bu kiçik ərazidə  həddindən çox dünya miqyaslı tarixi-

memarlıq abidələri yaşayıb və bu gün də yaşayır. ...Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, mədəni 

və elmi həyatında özünəməxsus rol oynayan Naxçıvanın hər daşı, hər qayası tarixin 

canlı şahididir”. 

Tarixi-coğrafi baxımdan Azərbaycan ərazisində yaranmış bütün dövlətlər üçün strateji 

əhəmiyyət daşımış Naxçıvanın  əhalisinin XII-XIV əsrlərdəki etnik və dini tərkibinin öyrə-

nilməsi də bu gün tarix elmimizin qarşısında duran mühüm məsələlərdəndir. Məlumdur ki, 

1136-cı ildə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin yaranması ilə bütün Azərbaycan torpaqları va-

hid dövlətin tərkibində birləşdirilmişdi. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan  əhalisinin etnik, 

din, dil, mədəniyyət birliyinin formalaşmasında önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanın ayrıl-

maz tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarı  bəhs olunan dövrdə Atabəylər dövlətinin mərkəzi 

vilayəti, Eldənizlər sülaləsinin xass torpağı olmuşdur. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1443

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Tarixi mənbələrinin verdiyi məlumatlar, son illər ərzində aparılan ciddi tarixi tədqiqatlar 

sübut edir ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Azərbaycan  əhalisinin böyük əksəriyyətini avtoxton 

türkdilli  əhali təşkil etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, o dövrün hadisələrindən bəhs edən  ən-

Nəsəvi Azərbaycanı "türklərin dəniz qumunun dənələri qədər çox olduğu ölkə" kimi təsvir 

edirdi. “Müdcəm əl-buldən” əsərində Azərbaycan əhalisi haqqında məlumat verən Yaqut əl-

Həməvi isə yazırdı: “Azərbaycan əhalisi dostcanlı və mehribandır. Onların üzü al (yanaqları 

qırmızı), dəriləri isə parlaqdır.” Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan vilayəti-

nin əhalisinin tərkibində də o dövrdə türkdilli əhali birmənalı şəkildə üstünlüyə malik olmuş-

dur. Səlcuqlar dönəmində türkmən tayfalarının məskun olduqları arealdan bəhs edən F.Sümər 

yazır ki, Azərbaycandakı türkmənlər ələlxüsus Ərdəbil, Xoy, Urmiya və Naxçıvan tərəflərdə 

yaşayırdılar.  

Bu dövr Naxçıvan  əhalisinin dini inancının nə olmasına gəlincə  mənbələrdə verilən 

məlumatlar göstərir ki, Naxçıvan əhalisi bu zaman əsasən müsəlmanlardan ibarət olmuşdur. 

Məsələn, Sədrəddin Əli əl-Hüseyni XIII yüzilliyin birinci rübündə yazdığı “Əxbar əd dövlət 

əs-Səlcuqiyyə”  əsərinin XXXVIII fəslində yazır: “Atabəy Eldəniz Azərbaycan və Arrana 

qayıtmağı qərara aldı, Çünki ona xəbər çatmışdı ki, gürcülər İslam ölkələrinə soxulmaq üçün 

hərəkətə gəlmiş, Dvin şəhərini talayaraq, orda olanları əsir götürmüşlər. Buna görə o, Azər-

baycana qayıtdı. ...Sultan hərəkət edib Naxçıvanda atabəy Eldənizlə birləşdi. O, Naçıvandan 

yoluna davam edərək Gəncəyə çatıb burada bir neçə günlüyə ayaq saxladı”.  

Akademik Ziya Bünyadov hesab edirdi ki, Atabəylər dövründə  sərhəd vilayəti kimi 

xüsusi rejimdə olmuş Naxçıvanda islamın mühafizəsi üçün ciddi nəzarət mövcud olmuşdur. 

Bununla yanaşı Səlcuq dövlət idarəçilik ənənələrindən irəli gələn digər dinlərdən olan-

lara xoşgörülü yanaşma prinsipi Eldəniz dövlətinin hökmdarları tərəfindən də davam etdiril-

mişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrə  qədər Azərbaycan  ərazisinin bəzi dağlıq hissələri 

istisna olmaqla digər ərazilərində yerli əhalinin əksər hissəsi İslamı qəbul etmişdi. Bu proses 

daha çox əhalinin  İslamı könüllü qəbulu nəticəsində baş vermişdir. Belə olan halda xüsusi 

status daşıyan Naxçıvanda islamın mühafizəsi üçün ciddi nəzarətin mövcud olması, digər 

dinlərin məhdudlaşdırılması anlamına gəlməməlidir. Çünki, İpək yolu üzərində yerləşən bu 

ərazidə nəinki xristian, hətta buddist, iuadist və digər dinlərə mənsub olan tacirlər və səyyah-

lar üçün ibadətxanaların yaradılması  məhz bu dövrə  təsadüf edir. 1224-cü ilə Xarəzmşah 

Qiyasəddin Pirşahın Naxçıvanı tutmasından sonra, Naxçıvana hakim təyin edilməsi ilə bağlı 

verdiyi sərəncamda da digər dinlərə o cümlədən xristian dininə  mənsub olan əhalinin sıxış-

dırılmadığı,  əksinə olaraq əraziyə  gəlmək istəyən xristian etiqadlı  əhali ilə bölgə hakiminin 

şəxsən görüşməli olduğu qeyd olunurdu. Sərəncamdan aydın olur ki, bölgədə  nəinki xris-

tianlar (əhli-zimmət) hətta çoxallahlılığa etiqadını saxlayanlara (muşrik) da tolerant münasibət 

bəslənilmişdir.  

Digər tərəfdən XII əsrin Naxçıvan vilayəti əhalisinin mütləq əksəriyyətinin islam dininə 

etiqad etdiyini sübut edən digər amillər də mövcuddur. Məsələn, məlumdur ki, 1146-cı ildən 

sonra Atabəy  Şəmsəddin Eldəniz və xanımı Möminə xatın Naxçıvanda yaşayıb. Bir müsəl-

man türk hökümdarının isə xristianların çoxluq təşkil etdiyi bir şəhəri mərkəz seçməsi və ən 

sevimli saray xatını ilə orda yaşaması inandırıcı deyil. Atabəy Şəmsəddin Eldənizlə İraq Səl-

cuq sultanı arasındakı  məktublaşmaya diqqət yetirərəkən də fikrimiz bir daha təsdiqlənir. 

Şəmsəddin Eldəniz İraq Səlcuq sultanı Məhəmmədə kömək təklifi müqabilində belə bir cavab 

alır: "Hal-hazırda sənin xidmətə gəlməyinə ehtiyac yoxdur; orada (yəni Naxçıvanda - N.V.) 

müsəlmanların dayağı və şərəfsiz yolunu azmışları dəf etmək üçün istinadgahı ol". Akademik 

N.Vəlixanlı Sultan Məhəmmədin “yolunu azmışlar” ifadəsinin bu zaman Şirvana və Arrana 

tez-tez basqınlar edən gürcü qoşunları haqqında işlətdiyi qənaətindədir.  

Bəzi tarixi mənbələr  əhalinin nəinki dini mənsubiyyəti, hətta hansı  təriqətlərə bağlı 

olması barədə  də  məlumatlar verir. Naxçıvanın yerli əhalisindən bəhs edərkən "Əcaib  əd-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1444

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

dünya" əsərinin müəllifı buranın şiə və sünnilərdən ibarət din uğrunda "qazi" olan müsəlman 

(türk) əhalisinin igid, sərrast nişançı (ox atan) olduqları haqqında məlumat verir. 

Yerli  əhalinin bir qisminin İslamın  şafii məzhəbinə  mənsubluğu barədə H.Qəzvini 

“Nühzət  əl-qülub”  əsərində  bəhs etmişdir.Müəllif yazırdı: “Bu yerin əhalisinin üzü ağdır. 

Onlar şəfii təriqətinə bağlıdırlar”.  

Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin mərkəzi vilayətlərindən sayılan Naxçıvan Xarəzmşah 

Cəlaləddinin yürüşləri və monqolların ilk hücumları dövründə də diqqət mərkəzində olmuş-

dur. 1225-ci ildə Atabəy Özbəyin vəfatından sonra Azərbaycan Atabəylər dövləti süquta 

uğramış və Naxçıvan ərazisi Xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnun hakimiyyəti altına keçmişdi. 

Tarixi mənbələrin verdiyi məlumatlar göstərir ki, 1231-ci ilə  qədər vilayətin hakimləri 

Xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnun tabeliyində olmuşlar. Yalnız 1231-ci ildə Cəlaləddin qətl 

edilmiş  və monqollar Naxçıvanı  ələ keçirmişdilər.  İlk monqol axınları  ərəfəsində Naxçıvan 

ərazisindəki  şəhərlərdən  əhalinin digər  ərazilərə, xüsusən dağlıq  ərazilərə köçməsi baş 

vermişdir. Orta əsr mənbələrinin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, qırğınlardan canını qur-

tarmaq istəyən əhalinin köçməsi nəticəsində Naxçıvan və ətraf şəhərlərdə əhalinin sayı kəskin 

şəkildə azalmışdı.  

Bunun  əvəzində isə XIII əsrin ortalarında Hülakü xanın dəstələrinin tərkibində Azər-

baycan, o cümlədən Naxçıvan ərazisinə gələrək məskunlaşan türk və monqol mənşəli qəbilə-

lər də getdikcə yerli əhli ilə qaynayıb qarışmış  və Azərbaycan xalqının formalaşmasında 

önəmli rol oynamışdır. Bu dövrdə artıq əhalinin tərkibində birmənalı şəkildə üstünlüyə malik 

olan türkdilli əhaliyə rəsmi dövlət sənədlərinin çatdırılması üçün onlar bir çox hallarda türk 

dilində hazırlanırdı. Bu barədə  məlumat verən Məhəmməd Naxçıvani yazırdı ki, Hülakülər 

dövlətində mühüm sənədlər 3 dildə (ərəbcə, farsca və türkcə), hər xalqa öz dilində, o cümlə-

dən türklərə türk dilində çatdırılırdı. Mənbələrin məlumatları və toponimik materiallar 20-dən 

artıq qəbilənin, o cümlədən sulduz-çobani, cəlairi, cığatay, kurqan, sukait, corat, budat, oyrat, 

tatar, dolan, onqut və sair qəbilələrinin həmin dövrdə Azərbaycana gəlib məskunlaşdıqlarını 

təsdiqləyirdi. Kəngərlilərin soy məsələlərini araşdıran tədqiqatçı İlqar Kəngərli hesab edir ki, 

Qarxun, Cığatay, mənşəcə  oğuz tayfalarından olan Yayçı tayfaları da XIII əsrdə Naxçıvana 

gəlmiş tayfalardandır. Təsadüfi deyildir ki, monqolların Naxçıvan ərazisindəki izləri bu gün 

də bir sıra toponimlərimizdə qorunub saxlanılmaqdadır. Uzun illər Naxçıvan oykonimlərinin 

araşdırılması ilə məşğul olmuş filologiya elmləri doktoru Adil Bağırov Naxçıvan ərazisindəki 

toponimlərin dil mənsubiyyətindən bəhs edərkən buardakı Timurçin, Çingiz, Sabutay antro-

ponimləri, Çığatay urbonimini, Günnüt, İşgəsu,  İncəsu, Qərincə toponimlərinin monqollarla 

bağlı olduğunu qeyd edir. Fikrimizcə Naxçıvan əraizisindəki Yurdçu kəndinin adı da məhz bu 

dövrlə əlaqələndirilə bilər. Məlum olduğu kimi Azərbaycan ərazisində məskunlaşan monqol-

lar özləri ilə birlikdə bir sıra hərbi, mülki və digər anlayışlar da (bukavul, bəxşi, yurdçi, 

bəlarquçi və s.) gətirmişdilər. Monqollarda düşərgədə, yaylaq və qışlaqlarda hökümdarın və 

hərbi hissələrin yerləşdiyi məskənlər – yurdlar yurdçilər tərəfindən salınırdı. Tarixi daha çox 

monqol-hülakülərlə bağlı olan Qarabağlar şəhərinin yaxınlığında bu şəhəri salan yurdçilərin 

məskunlaşması və sonradan bu sözün toponimləşməsi mümkündür.  

Hülakülərin ən qüdrətli saray xatunlarından olmuş Qutay (Kutuy) xatunun məhz Nax-

çıvanda məskunlaşmasından sonra onun mənsub olduğu türkdilli konkorat (kəngərat) tayfaları 

da Naxçıvanda məskunlaşmış  və geniş imtiyaza sahib olmuşdur. Qutay (Kutuy) xatunun 

mənsub olduğu konkurat və yaxud konqoran tayfası ən iri tayfalarından biri olmuşdur. Çingiz 

xanın əcdadı olmuş və X yüzillikdə yaşadığı ehtimal edilən Bodonçarın nəslinin davamı olan 

qəbilələrdən olan konkuratlar monqolların özləri tərəfindən də monqol kimi deyil, tatar (türk) 

kimi qəbul edilirdilər. Sədərək rayonu ərazisində bu gün də yaşamaqda olan Günnüt (Küngüt) 

toponimi də ehtimal ki məhz konqoratların adı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, adıçəkilən topo-

nimin monqolmənşəli olması fikrini A.Axundov və A.Bağırov da təsdiqləyirlər. A.Axundov 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1445

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

küngüt sözünü monqol və monqolların tərkibində Azərbaycana gələn küngüt türkdilli tayfa 

adı ilə əlaqələndirmişdir. 

Bu dövrdə Naxçıvan tüməni əhalisinin dini tərkibində isə üstünlük İslamın sünni və şiə 

məzhəbləri mənsublarına məxsus olmuşdur. Elxanlı (Hülakü) hökümdarı Olcaytunun oniki 

imam şiəliyini qəbul etməsindən sonra bu məzhəb bir növ rəsmi ideologiyaya çevrilməyə baş-

lamış və Anadoluda, o cümlədən onunla həmsərhəd olan Naxçıvan ərazisində məskunlaşmış 

türkmənlər tərəfindən bu müsbət qarşılanmışdı. Olcaytunun dövründə dövlətin rəsmi 

ideologiyası barədə danışan dövrün tarixçisi Xacə Zeynalabidin Əli  Əbdi bəy “Təkmilətül-

əxbar” əsərində yazırdı: “Abbasilər alçalıb süqut etdikdə hakimiyyəti bir müddət monqol və 

tatar kafirləri ələ aldılar. Qazan xan islamı qəbul etdi. Ondan sonra günahı bağışlanmış Sultan 

Xudabəndə-Sultan Məhəmməd Ulcaytu xan həqiqət gözünü açıb on iki şiə məzhəbinin yolunu 

aləmə göstərdi”. Olcaytunun bu islahatı bir sıra tayfaların ona qarşı xüsusilə  rəğbətinin 

artmasına səbəb olmuşdur. Məhz bu əsas qüvvələrinin Olcaytu hakimiyyətini dəstəkləmələri 

də, onun hakimiyyəti dövrünün Hülakü dövlətinin çiçəklənmə dövrü kimi xarakterizə 

olunması ilə nəticələnmişdir.  

Bu dövrdə Naxçıvan tüməni əhalisinin dini tərkibindən bəhs edərkən bir məsələyə to-

xunmağı da xüsusilə vacib hesab edirik. XIII əsrdə Naxçıvanda olmuş Vilhelm Rubrukun 

missionerlik missiyasından və xristian təəssübkeşliyindən irəli gələrək burda yalnız xristian 

məbədlərindən bəhs etməsi, bu məllifə istinad edən bəzi “məqsədli” tarixçilərdə sanki burada 

əhalinin kütləvi  şəkildə xristian olması  təəssüratını yaratmışdır. Müəllifin  şəxsi mövqeyini 

nəzərə çarpdırmadan bəzi müəlliflər bu faktı xüsusilə qabartmışlar. Halbuki, eyni əsrdə yaşa-

mış Kirakos Qandzakeçi əsərində Naxçıvan və Təbrizi birmənalı şəkildə müsəlman şəhərləri 

kimi göstərir. K.Qandzakeçi əsərinin “Suriyalı Raban haqqında” adlanan 33-ci bölümündə bu 

əraziyə  gələn bir xristian missionerindən bəhs edərkən yazır: «Построил  также  церкви  в 

мусульманских городах, где [прежде] люди не осмеливались называть имя христово, а 

особенно в Тавризе и Нахичеване...».  

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, bəhs etdiyimiz dövrdə bölgə  əhalisinin etnik tərkibində 

türkdilli tayfalar, dini tərkibində isə İslam dini mənsubları birmənalı şəkildə üstünlüyə malik 

olmuşlar.  

 

 

 

АЗЕРБАЙДЖАНО-УКРАИНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ 

 

Шахла РАГИМОВА  

Института Истории им. А.А.Бакиханова НАНА 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Столь  большое  внимание,  уделенное  Украине  во  внешней  политике  Азербай-

джанской  Республике,  обусловлено,  прежде  всего,  многовековыми  дружественными 

отношениями  между  двумя  народами.  После  распада  СССР  Украина  превратилась  в 

одну  из  крупнейших  государств  Европы,  как  и  многие  державы  мира,  Азербайджан 

стал  проявлять  повышенный  интерес  к  Украине,  которая  стала  для  Азербайджанской 

Республики надежным мостом в Европу на пути, проходящем через Грузию и Черное 

море. Азербайджан, в свою очередь, был для Украины и союзником нефтяных и газо-

вых  резервов,  выгодным  союзником  с  точки  зрения  политико-географической  диспо-

зиции,  одним  словом  страной,  обладающей  большим  стратегическим  потенциалом. 

Взаимовыгодное сотрудничество позволяло Украине посредством Азербайджана полу-

чить устойчивый выход в Азию. На почве общих интересов были сделаны первые шаги 

в отношениях между двумя странами.    

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1446

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

6 декабря 1991г. Азербайджанская Республика признала государственную незави-

симость Украины. Национальный Совет Верховного Совета Азербайджанской Респуб-

лики 11 декабря 1991г. утвердил договор об основах межгосударственных взаимоотно-

шений Азербайджанской Республики и Украины. А 31 января 1992г. были установлены 

дипломатические отношения между двумя странами. 6 февраля 1992г. между Азербай-

джаном и Украиной был подписан Протокол об установлении дипломатических отно-

шений, который и послужил началом развития всесторонних отношений между обоими 

государствами.  Между  президентами,  премьер-министрами,  руководителями  различ-

ных ведомств на протяжении начиная с 1992г. проводились многочисленные встречи и 

переговоры,  которые  играли  важную  роль  в  укреплении  дружбы  и  взаимовыгодного 

сотрудничества между двумя странами. Основополагающими документами двусторон-

него сотрудничества Украины и Азербайджана являются Договор о дружбе и сотрудни-

честве  от 9 декабря 1992г.  и  Договор  о  дружбе,  сотрудничестве  и  партнерстве  от 16 

марта 2000г., которые определяют основные направления, формы и методы сотрудни-

чества  между  государствами.  В 1995г.  состоялся  первый  официальный  визит  высоко-

поставленных  украинских  лиц  в  Азербайджан.  Обсуждалось  сотрудничество  в  нефте-

газовой сфере, в том числе возможная помощь азербайджанских специалистов в разра-

ботке  украинской  части  черноморского  шельфа.  В  марте 2000г.  Баку  с  официальным 

визитом посетил президент Л. Кучма, ратовавший за продление маршрута Баку – Супса 

в направлении Одесса – Броды. Во время этого визита был заключен Договор о дружбе, 

сотрудничестве и партнерстве и соглашение об экономическом сотрудничестве, касаю-

щееся  взаимодействия  в  энергетической  сфере.  Между двумя  странами  был  подписан 

Договор о дружбе, сотрудничестве и партнерстве, Договор об экономическом сотруд-

ничестве на 1999—2008гг. 

Азербайджано-Украинские  отношения  развиваясь,  достигли  уровня  стратегичес-

кого  партнерства.  Украина  поддерживает  территориальную  целостность  и  независи-

мость Азербайджана, ратуя за идею мирного разрешения Нагорно-Карабахского конф-

ликта,  спровоцированной  агрессией  со  стороны  Армении.  Следует  отметить  и  тот 

немаловажный  фактор,  что  Украина  в  ходе  Лиссабонского  саммита  в  начале  декабря 

1996г. полностью поддержала справедливое требование азербайджанской делегации, а 

президент Кучма в ходе беседы с Г. Алиевым, состоявшейся в эти дни, особо отметил, 

что Украина всегда осуждала и осуждает агрессию Армении против Азербайджана. 

В  ходе  визита  в  Азербайджан  в  сентябре 2006 г.  Президент  Ющенко  назвал 

армянские войска в Нагорно-Карабахской Республике (НКР) и вокруг этого непризнан-

ного  образования  «оккупантами»  и  заявил  о  готовности  послать  туда  украинские 

«голубые каски».  

Военно-техническое  сотрудничество  имеет  важное  значение  в  двустороннем 

сотрудничестве  Украины  и  Азербайджана,  так  как  оно  дает  возможность  реализовать 

сформированные  политические  цели  и  задачи  государств  относительно  обеспечения 

безопасности.  Азербайджан  играет  важную  роль  в  энергетической  безопасности 

Украины. 

Азербайджан  и  Украина  имеют  немало  общего  в  области  международной  поли-

тики, о чем свидетельствует их отсутствие в ОДКБ и, напротив, участие в программе 

НАТО «Партнерство ради мира». Более того, голоса Украины и Азербайджана в меж-

дународных организациях, как правило, звучат в унисон. Взаимная поддержка Киева и 

Баку наблюдается на уровне ООН, ПАСЕ, ОБСЕ, ОЧЭС, СНГ и прочих организаций, в 

которых  данные  страны  имеют  свое  представительство.  На  дипломатичном  уровне 

Украина  и  Азербайджан  успешно  взаимодействуют  в  рамках  ГУАМ.  В  рамках  этой 

организации Азербайджан и Украина сотрудничают в сфере защиты территориальной 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1447

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

целостности,  много  в  чем  их  объединяет,  схожие  конфликты — в  Приднестровье  и 

Нагорном  Карабахе,  в  науке,  образовании,  экономике,  борьбе  с  организованной  прес-

тупностью и терроризмом. 

В Украине проживает многочисленная азербайджанская диаспора, которая актив-

но  участвует  в  общественно-политической,  экономической  и  культурной  жизни  этой 

страны. Данный фактор также играет особую роль в развитии и улучшении отношений 

между двумя странами. 

Стратегический  альянс  между  Азербайджаном  и  Украиной  охватывает  широкий 

спектр  отношений:  начиная  с  международного  сотрудничества  до  экономического  и 

военного  сотрудничества.  И,  несмотря  на  смены  в  руководстве  двух  стран,  двусто-

ронние  отношения  продолжали  развиваться  и  распространялись  на  новые  сферы 

сотрудничества.  

В  целом,  на  современном  этапе  Азербайджано-Украинские  отношения  имеют 

реальные перспективы дальнейшего расширения нормативно-договорной базы, реали-

зации  подписанных  соглашений  в  полном  объеме,  что  может  способствовать  сущес-

твенному повышению уровню двустороннего сотрудничества между двумя странами. 

 

 

ОБ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ГОСУДАРСТВЕ САДЖИДОВ В 

ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ВЫДАЮЩЕГОСЯ БРИТАНСКОГО 

ВОСТОКОВЕДА К.Э.БОСВОРТА 

 

Ламия КАФАР-ЗАДЕ 

Институт Истории им. А.А.Бакиханова НАНА 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

 

Выдающийся  британский  востоковед  К.Э.Босворт  является  одним  из  немногих 

западных исследователей, занимающихся изучением истории государства Саджидов – 

одного из независимых феодальных государств, возникших в Азербайджане в конце IX 

–  начале X вв.  в  результате  антихалифатской  борьбыи  ослабления  аббасидского  кон-

троля над отдаленными областями халифата. Основателем государства был Абу Садж 

Дивдад,  первое  упоминание  о  котором,  как  сообщает  К.Э.Босворт,  встречается  еще  в 

военных  действиях  халифата  против  главы  народно-освободительной  борьбы 

хуррамитов Бабека в 837 г.  

Касательно  этнического  происхождения  династии  Саджидов  в  противовес  К.Э. 

Босворту,  утверждающему,  что  Саджиды  являлись  иранской  династией,  отметим,  что 

Саджиды являлись потомками тюркских эмировСредней Азии, а именно Усрушаны. 

Особый  научный  интерес  представляет  освещение  К.Э.Босвортом  вопроса 

взаимоотношений династии Саджидов в период правления Мухаммеда ибн Абу Саджа 

(889-901)  и  Юсифа (901-926)с  царями  соседней  Арминии.  По  сообщению  исследова-

теля, приМухаммеде ибн Абу Саджев период упадка центральной власти в Багдаде род 

Саджидов  возвысился  до  уровня  автономных  провинциальных  правителей.  Как  отме-

чает К.Э.Босворт, желание Мухаммеда распространить свое влияние дальше на север и 

запад  угрожало  целостности  территориальных  владений  Арминии.  Уже  в 898 г.  к 

Азербайджану была присоединена Арминия и возвращен Нахчиван, в результате чего 

позиции Мухаммеда столь укрепились, что он решил больше не подчиняться Аббаси-

дам и принял древний титул Афшин, который начиная с 898 г. появился на дирхемах, 

чеканенных в Барде. Однако в произведениях К.Э.Босворта не нашло своего отражения 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1448

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

освещение  активной  деятельности  армянского  царя  Смбата I (890-914), направленной 

на  налаживание  союзнических  отношений  с  главным  врагом  Арабского  халифата – 

Византией.  Автор  также умалчивает  о  попытке  захвата  Смбатом I Аррана  и частично 

Грузии в 895 г. 

Как указывает К.Э.Босворт, столкновения Саджидов с Арминией продолжались и 

в  период  правления  Юсифа  ибн  Абу  Саджа,  стремившегося  к  установлению  прямого 

сюзеренитета над Арминией. После военной кампании в Арминию Юсиф обратил свое 

внимание на северную Персию и захватил от Саманидов Зенджан, Абхар, Казвин, Рей. 

Автор указывает, что очевидное усиление влияния Юсифа и стремление к независимой 

от  центра  политике  тревожило  багдадские  власти.  Так,  уже  в 917 г.  Юсиф  заявил  об 

открытом неподчинении халифу, отказавшись выплачивать халифатской казне обещан-

ные 120 тыс.  динар,  и  провозгласил  самостоятельность  Саджидского  государства. 

Однако  своеволие  Юсифа,  как  отмечает  К.Э.Босворт,  настроило  против  него  халифа 

аль-Муктадира (908-929), в  результате  чего  халиф  послал  против  него  полководца 

Муниса,  который  в 919 г.  разгромил  и  пленил  Юсифа.  Отметим,  что  независимая  от 

центра политика Саджидов подрывала не только политический авторитет Багдада, но и 

наносила экономический удар по бейт ал-мал. Более того, независимость Азербайджана 

могла  иметь  «эффект  домино»  и  повлечь  за  собой  провозглашение  независимости  и 

отделение  от  халифата  остальных  восточных  провинций.  Поэтому  халифат  всячески 

пресекал попытки Саджидов вести независимую от Багдада политику. Однако в 922 г. 

Юсиф повторно был назначен правителем Азербайджана. 

В  одной  из  своих  статей  К.Э.Босворт  сообщает  интересные  сведения  о  том,  что 

после  смерти  Юсифа  его  тюркские  войска  перешли  на  службу  к  халифу  в  Багдаде  и 

составили  особый  воинский  полк  Sadjiyya.  Тем  не  менее,  автор  указывает,  что  в 

арабских  источниках  встречаются  свидетельства  о  том,  что  и  ранее  в  Багдаде 

существовали отряды al-adjnadal-Sadjiyya, названные так в честь Абу Саджа Дивдада.  

Хотя  материалы  англоязычной  историографии  скудны  информацией  о  террито-

риальных границах государства Саджидов, тем не менее, из них, в данном же случае из 

произведений  британского  востоковеда  К.Э.Босворта,  можно  почерпнуть  интересные 

сведения  относительно  распространения  ареала  влияния  династии  Саджидов.  Как 

сообщает  К.Э.Босворт,  власть  Саджидов  распространялась  на  Северо-Западный  Иран 

(т.е.  Южный  Азербайджан – Л.К.),  Арран  и  восточную  Арминию.Северная  граница 

государства  доходила  до  Дербента.  Следовательно,  Саджиды  являлись  первыми,  кто 

сумел  объединить  воедино  исторические  земли  Азербайджана.  Поэтому  утверждение 

К.Э.Босворта  о  том,  что  Саджиды  не  сумели  сформировать  столь  же  независимую 

линию правителей, как это сделали Тахириды в Хорасане, ошибочно и не соответствует 

исторической действительности. 

Последующая  после  Юсифа  история  государства  Саджидов  не  освещается  в 

англоязычной  научной  литературе.  Относительное  большинство  англоязычных  иссле-

дователей,  к  сожалению,  К.Э.Босворт  не  является  исключением,  конец  правления 

династии Саджидов относят к 929 г., т.е. к году гибели последнего представителя этой 

династии  Абуль  Мусафира  Фатха  ибн  Мухаммеда,  ошибочно  отождествляя  его  с 

концом  государства  Саджидов,  не  учитывая  того,  что  впоследствии  государством 

правили эмиры, доказательством чему являются монеты, чеканенные с именами эмиров 

Муфлиха и Дайсама.  

Кроме  того,  К.Э.Босворт  приводит  определенные  сведения  относительно  общес-

твенно-политической  ситуации,  последовавшей  после  падения  государства  Саджидов. 

Так,  автор  сообщает,  что  после  исчезновения  Саджидов  Азербайджан  стал  ареной 

многочисленных войн. В середине X в. в Азербайджане царила атмосфера беспорядков,