Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1455

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

səhnələrə,  əsasən, Qobustan və  Kəlbəcər qayalarında rast gəlinir. Bu baxımdan Qobustanda 

Yazılıtəpədəki 32 №li daşda qeydə alınmış biçin səhnəsi olduqca maraqlıdır. Burada iki əlini 

yanlara doğru açmış, bir əlində isə oraq tutan insan təsvir olunur. Onun qarşısında taxıl 

zəmisi, ayaqlarının yanında sünbül nəzərə çarpır. Biçin səhnəsindəki taxılın darı olduğu 

güman edilir. Dizə qədər uzanan və beldən yığılma paltar geyinmiş insanın arxasında “gizlən-

miş” keçi, çox güman ki, məhsuldarlıq rəmzi kimi çıxış edir. Oxşar rəsmlərə Kəlbəcər qaya-

üstü təsvirlərində  də rast gəlinir. Ümumiyyətlə, Kəlbəcər təsvirlərinin müəyyən qismi əkin-

çilik təsərrüfatı ilə  əlaqədardır. Burada ayrı-ayrı daşlarda ibtidai şum alətləri ilə yerin şum-

lanması, taxılın biçilməsi və döyülməsi səhnələri, çiynində toxa tutmuş insanlar təsvir 

edilmişdir. Bu səhnələrin qeydə alındığı  əraziyə yaxın digər bir yerdə  aşkar edilmiş  qədim 

yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı  əldə olunmuş tapıntılardan da bir qismi məhz, 

əkinçilik təsərrüfatı ilə bağlıdır. 

Göründüyü kimi, əcdadlarımızın təsərrüfat həyatının və onun inkişaf prosesinin izlənil-

məsində qayaüstü təsvirlərin rolu və əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Belə ki, bu təsvirlərin etno-

qrafik tədqiqi qədim insan həyatının digər sahələrinin öyrənilməsinə də geniş imkanlar yaradır. 

 

 

TARİXİ ƏLYAZMA KİTABLARIN MÜHAFİZƏSİ VƏ İSTİFADƏSİNİN 

MÜASİR PROBLEMLƏRİ 

 

Qutiyera CƏFƏROVA  

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 

M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 

AZƏRBAYCAN 

 

XXI  əsrin informasiya texnologiyalarının xarakterik inkişaf istiqamətləri içərisində 

müxtəlif növlü, tipli və məzmunlu sənədləri mühafizə edən elektron informasiya daşıyıcıları-

nın hazırlanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və  şəbəkə rejimində uzaq məsafədən istifa-

dəsi vacib yer tutur. Bütün bu istiqamətlər kompleks şəkildə elektron kitabxanaların yara-

dılmasında və elektron kitabxana-informasiya təminatının təşkilində ifadə olunur. Elektron 

resurslardan istifadənin təşkilində elektron kitabxana anlayışı ilə yanaşı elektron kataloq ilkin 

mərhələ kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına  Əlyazmar  İnstitutunun zəngin 

əlyazma və nadir nəşrlər fondu cəmiyyətin informasiyalaşmasında və onun yeni inkişaf mər-

hələsinə doğru irəliləməsində əsas faktorlardan biri kimi kommunikasiyanın texniki vasitələri 

ilə birlikdə ölkənin bu sahədə əsas infrastrukturunu təşkil edir. Əlyazmalar fondundan istifadə 

və onun mühafizəsi sahəsində yeni intellektual və texniki əsaslarla optimal fəaliyyətin düzgün 

təşkili olmasa, respublikanın yeni informasiya birliyinə inteqrasiyası mümkün deyildir. 

Əlyazmalar fondunda xalqın, həmçinin Azərbaycanla sosial-iqtisadi, mənəvi, mədəni, 

coğrafi, tarixi əlaqələri olan dünya xalqlarının əsrlər boyu yığılan bilik və təcrübələri, milli-

mənəvi irsi toplanmışdır. Əlyzamar fondu bu sahədə informasiya resurslarının əsas mənbəyi-

dir. Cəmiyyətimiz gələcək nəsillər qarşısında dünya mədəni irsinin qorunub saxlanmasında 

məsuliyyət daşıyır. Ona görə də bu problem olduqca aktualdır.  

Ölkəmizin iqtisadi inkişaf mərhələsində  cəmiyyətimiz mədəni irs sayılan  əlyazmalar 

fondunun qiymətsiz olduğunu dərk etməyə başlamışdır.  Əlyazmalar fondunun mühafizəsini 

çox vacib olan sənədlərin bərpası kimi dərk etmək olmaz. Bu problem əlyazmalar fondunun 

mühafizəsinin sosioloji, kulturoloji və iqtisadi problemlərini əhatə edir. 

Əlyazmalar fondunun mühafizəsinə kompleks şəkildə yanaşmaq lazımdır. Burada həm 

profilaktik tədbirlər, həm bərpa tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır. Bu məqsədlə “milli sərvət” sa-

yılan əlyazmalar fondunun tam şəkildə mühafizəsini təmin etmək üçün müvafiq layihə tərtib 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1456

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

edilmişdir. Layihəyə  əsasən  əlyazmalar fondunda aparılacaq işlər aşağıda qeyd olunan 

aspektləri əhatə edəcəkdir:  

1. Nadir və qiymətli nəşrlərin elektron kataloqunun yaradılması;  

2. Nadir və qiymətli nəşrlərin sığorta fondlarının, yekunda nadir nəşrlərin elektron ki-

tabxanasının yaradılması; 

3. Fondların mühafizə və bərpası ilə bağlı metodiki vəsaitlərin tərtibi; 

Layihənin hər bir bəndini ətraflı nəzərdən keçirək. 

Layihəyə əsasən yaradılacaq əlyazmalar fondunun elektron kataloqu Azərbaycan Elmlər 

Akademiyasının M.Füzuli adına  Əlyazmalar  İnstitutunun fondlarında saxlanılan bütün qiy-

mətli nəşrlərin qeydiyyatını aparmağa imkan yaradacaq. “Mədəni sərvət” sayılan qiymətli 

sənəd və kitabların qeydiyyatı aparılacaq. Bu elektron kataloqa kitabların biblioqrafik 

təsvirindən başqa yerləşdiyi fondun adı qeyd olunacaq. Beləliklə, nadir və qiymətli nəşrlərin 

mərkəzləşdirilmiş formada qeydiyyatı aparılacaq və nadir kitabların AMEA üzrə vahid 

məlumat bazası yaradılacaq. Bu bazanın beynəlxalq biblioqrafik standartlara əsasən tərtib 

edilməsi, vahid şəbəkə axtarışının aparılması da təmin ediləcək. Nadir və qiymətli nəşrlərin 

elektron kataloquna ilk növbədə daxil olunucaq: 

-   əlyazma və yüksək poliqrafik səviyyədə hazırlanmış kitablar; 

-   poliqrafik cəhətdən nəfis şəkildə hazırlanmış digər növ nəşrlər (Azərbaycan və xarici), 

 habelə yüksək estetik və sənəd keyfiyyəti olan kitablar; 

-   xüsusi elmi, tarixi, mədəni əhəmiyyət kəsb edən kitablar; 

-   görkəmli şəxsiyyətlərin xüsusi qeydləri olan nüsxələr; 

-   dünya əhəmiyyətli kitab abidələri, yəni bəşəriyyətin təşəkkülü və inkişafı üçün universal 

 

əhəmiyyət kəsb edən kitablar; 

-   ölkə əhəmiyyətli kitab abidələrinə, yəni müəyyən ölkənin, millətin tarixi-mədəni irsini 

 öyrənmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən kitablar; 

-   yerli  əhəmiyyətli kitab abidələri, yəni bu və ya digər etnik qrupların kompakt halında 

 yaşadığı əraziləri əhatə edən regionlar üçün əhəmiyyət kəsb edən kitablar və s. sənədlər; 

- vaxtı ilə çapı qadağan olunmuş xüsusi nəşrlər; 

-   qiymətli şəkillər, illüstrasiyalarla zəngin olan kitablar; 

-   köhnə dövri mətbuat nümunələri, nadir albomlar, notlar; 

-   ölçü və çəkisinə görə xüsusilə fərqlənən kitablar (miniatür və nəhəng kitablar).  

Nadir nüsxələrin hər biri haqqında tam şəkildə  məlumat olmadığından bu sənədlərin 

saxlama və istifadə prosesində itirilməsi riskini çoxaldır. Hal-hazırda  əlyazmalar fondunda 

müxtəlif dövrlərə aid kitablar saxlanılır. Bu sənədlərdə çox qiymətli informasiya cəmləşir, 

lakin çox zaman bu kitabların fiziki vəziyyəti heç də qənaətbəxş deyil. Onlardan bəziləri (düz-

gün istifadə, düzgün yerləşdirmə nəticəsində) ciddi mexaniki zədə, bəziləri saxlanma şəraiti-

nin standart göstəricilərə uyğun olmadığından bioloji zədə almış olurlar.  

Layihəyə  əsasən Nadir nəşrlərin toplu elektron kataloquna düşən sənədlərin kompleks 

şəkildə mühafizəsi təmin olunacaq, yəni bu kitabların elektron versiyası yaradılacaq, lazım 

gəldikdə, oxuculara təqdim olunacaq. Kitabın “orijinalı”, yəni əsli isə dezinfeksiya və bərpa-

dan sonra hazırlanmış mikroiqlimli konteynerlərə yerləşdirilərək öz kitabxana fondunda ör-

tülü şkaflarda mühafizə olunacaq. Nəticədə M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanı-

lan çox qiymətli nadir nüsxələrin elektron kitabxanaları yaradılacaq və oxucuların istifadəsinə 

veriləcək. 

Müasir dövrdə informasiya texnologiyaları bəşəriyyət tərəfindən tarix boyu əldə edilmiş 

informasiyanın geniş miqyaslı elektron formasına salınmasına imkan yaradır. Belə informasiya 

resurslarının yeni forması - elektron kitabxanalardır. Bu cür informasiya mənbələrindən istifa-

dənin təşkili elmin və  təhsilin informasiya xidmətinin  əsas məsələlərindən biridir. Beləliklə, 

milli elektron kitabxananın əsası qoyulur və elektron formada milli fond yaradılır. Milli elektron 

kitabxananın əsasını ilk növbədə əlyazmalar, XVIII – XX əsrlərə aid olan kitablar təşkil edəcək.  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1457

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

İRƏVAN BÖLGƏSI OSMANLI IMPERIYASININ TƏRKIBINDƏ 

 

Mehmet ALAUDDİN 

AzərbaycanMEA-nın 

A.A.BakıxanovAdınaTarixİnstitutu 

TÜRKİYƏ 

 

1555-ci ilin avqust ayının 1-də Amasyada imzalanmış sülh müqaviləsi Osmanlı  və 

Səfəvi dövlətləri arasındakı münasibətlərə müəyyən sabitlik gətirdi. Lakin Səfəvi şahı I. Təh-

masibin (1524-1576) vəfatından sonra bu münasibətlər yenidən gərginləşdi. Səfəvi sarayında 

hakimiyyət uğrunda mübarizə  qızışdı.  Şahlıq taxtına çıxmış Heydər Mirzə ertəsi gün bacısı 

Pərixan xanımın təhriki ilə  qətlə yetirildi. Heydər Mirzədən sonra taxta yiyələnmiş  İsmayıl 

Mirzə isə 1577-ci ilin noyabr ayının 24-də öldürüldü. 

Osmanlı sultanı  Səfəvi dövlətində baş verən bu çəkişmələri böyük maraqla izləyirdi. 

Səfəvi imperiyasının mərkəzində  çəkişən hərbi, siyasi dairələr dövlətin digər mühüm prob-

lemlərini unutmuşdular. Osmanlı-Səfəvi sərhədlərində münaqişələr artmaqda idi. Şərqi Ana-

dolunun bəzi kürd əmirləri Səfəvilərə sığınmağa başlamışdılar, fərarilik edənlərin sayı artırdı. 

Bu hallar Osmanlı idarəçilərini təşvişə salırdı. Sultan Osmanlı dövlətinin şərq sərhədlərində 

yerləşən sərhəd bəylərbəyilərinə göndərdiyi əmrlərində «İsmayıl Mirzənin atası Şah Təhma-

siblə bağlanmış müqavilələrə sadiq qalmadığının» qeyd edildiyi görülür. Sultanın divanından 

yazılan fərmanla Osmanlı qoşunlarına sürətlə hərəkət edərək mühafizəsi mümkün olan yerləri 

ələ keçirmək, mühafizəsi qeyri-mümkün olan yerləri isə viran etmək, «ələ keçən dinsizləri 

qılıncdan keçirmək», onların mallarını qarət etmək, Osmanlılara müqavimət göstərməyən 

dinc rəiyyətə toxunmamaq əmr edilirdi. 1578-ci ilin ilk günlərində artan sərhəd münaqişələri 

tezliklə iki qonşu dövləti yeni Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə gətirib çıxardı. 

Çıldır döyüşündə (1578-ci ilin avqust ayının 9-da) qazanılmış qələbədən sonra Osman-

lılar Borçalı  ərazisini, gürcülərin məskunlaşdığı torpaqları  zəbt etdilər. Qoyun keçidi döyü-

şündəki (1578-ci ilin sentyabr ayının 9-da) qələbədən sonra isə Şimali Azərbaycanın Şirvan 

vilayəti Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edildi. 1579-cu ilin oktyabr ayının 3-dən 4-nə 

keçən gecə Anadolu bəylərbəyi Cəfər paşa 30 min süvaridən ibarət olan qoşunla Qarsdan 

İrəvana doğru hərəkətə başladı. Konya, Sivas və Diyarbəkir bəylərbəyləri də öz hərbi dəstələri 

ilə ona qoşuldular. Osmanlılar oktyabr ayının 6-da İrəvana çatdılar. Toxmaq xan İrəvan 

qalasını tərk edərək cənuba doğru geri çəkildi. Cəfər paşa İrəvan şəhərini və onun ətrafındakı 

yaşayış  məntəqələrini darmadağın etdi. Osmanlı  sərkərdəsi bu bölgədə 20 min nəfəri  əsir 

alaraq Qarsa qayıtdı. İrəvan əyaləti Osmanlı hakimiyyəti altına keçdiyi məqamda bölgə əha-

lisinin təqribən 80 faizi doğma yerlərini tərk etmişdi. 

Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin  İrəvan cəbhəsində 1583-cü ilin iyul ayının 12-nədək 

əsaslı yenilik baş vermədi. Həmin gün Osmanlı  sərkərdəsi Fərhad paşa Məşəl döyüşündən 

sonra Toxmaq xanın azad etdiyi İrəvan qalasına Qarsdan gətirdiyi 100 minlik ordu ilə yaxın-

laşdı və qalanı döyüşmədən ələ keçirdi. Fərhad paşa İrəvanda qaldığı 1 ay 4 gün ərzində İrə-

van  şəhərinə yeni bir qala tikilməyə başlandı. Tikilən bu qaladivarlarınınuzunluğu 4 

minarşınaçatdırıldı. Qalanın 51 qülləsivardı. İrəvanqalasında 1726 mazğal, kiçikqaladaisə 725 

mazğal inşa olunmuşdu. Fərhad Paşa qalanı 53 böyük topla təchiz etmişdi. Bu müddət ərzində 

şəhərdə karvansaray, məscid, hamam və irəvan  əyaləti bəylərbəyi üçün də saray tikilmişdi. 

İrəvan Osmanlı imperiyasının yeni bir əyalət mərkəzi oldu. Qars bəylərbəyi Dəli Xızır Paşa 

illik 900 min ağça vəsaitlə «İrəvan bəylərbəyi» rütbəsini də aldı. İrəvana Səfəvi hücumunun 

baş verə biləcəyini nəzərə alan Fərhad Paşa 8 min əsgəri Xızır Paşanın ixtiyarında saxladı. 

Osmanlı-Səfəvi müharibələrində  iştirak etmiş tarixçi və mühasib Əlinin məlumatına görə, 

həmin dəstələrin illik xərci 51 milyon 440 min 34 ağça idi.1578-1590-cı illərin Osmanlı-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1458

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Səfəvi müharibəsi 1590-cı ilin marta yının 21-də  İstanbulda bağlanmış sülh müqaviləsi ilə 

başa çatdı. Bu müqaviləyə görə, Azərbaycanın İrəvan əyaləti Osmanlı hakimiyyəti altına keç-

di.  İrəvan  əyaləti Osmanlı idarəsinə keçdikdən sonra tapu-təhrir sisteminə  əsasən burada 

əhalinin və  ərazinin qeydiyyatı aparıldı. Tapu-təhrir sisteminin ən mühüm məqsədlərindən 

biri Osmanlı hərbi-inzibati sistemi üzərində qurulmuş timar sisteminin bu zonada qurulması 

və ona nəzarət idi. Bu sistemə əsasən qeydiyyatı aparılmış olan İrəvan əyaləti 22 nahiyədən 

ibarət olmuşdur.  Əyalətdə  İrəvan, Naxçıvan,  Şərur, Ağcaqala və Ordubad qəzaları var idi. 

Xızır paşadan sonra Mustafa Paşa İrəvan əyalətinin bəylərbəyi oldu. 

  Səfəvi sarayı İrəvan bölgəsinin itirilməsi faktı ilə barışa bilmirdi. Osmanlı-Səfəvi sülh 

müqaviləsinin zəmanəti qismində Osmanlı sarayında girov qalan Əliheydər Mirzə  vəfat 

etdikdən sonra Şah I Abbas (1587-1629) fəal hərbi əməliyyatlara başladı və qəfildən Təbrizə 

hücum etdi. Təbriz yaxınlığında1603–cü ilin sentyabr ayının 29-da baş vermiş döyüşdə 

Naxçıvan bəylərbəyi Mahmud Paşa və Axıska bəylərbəyi şəhid oldular. Bu döyüşdən sonra 

Xoy, Səlmas, Marağa, Culfa və Ordubad qalaları  Səfəvi  şahına təslim oldu. Oktyabr ayının 

23-də I Abbas Naxçıvana doğru irəlilədi.  İrəvan  əyalətinin bəylərbəyi  Şərif Mehmed paşa 

Naxçıvandan çıxaraq  şimala geri çəkildi. Naxçıvan Səfəvi  şahının hakimiyyətinə geri qay-

tarıldı. Fasiləsiz döyüşlərdən sonra I Abbas İrəvanı mühasirəyə aldı. İrəvanın mühasirəsi 6 ay 

23 gün davam etdi. Uzun müddət davam edən mühasirə nəticəsində (1604-cü ilin iyul ayının 

8-də) İrəvan əyalətinin bəylərbəyi Şərif Mehmed Paşa 500 əsgəri ilə birlikdə təslim oldu. Şah 

Abbas 1603-cü ilin oktyabr ayının 15-də şəhəri osmanlılardan geri aldı. Bu böhranlı məqamda 

Osmanlı sultanı IIIMehmed (1595-1603) vəfat etmiş, taxta 21 dekabr 1603 tarixində 14 yaşlı 

I.Əhməd (1603-1617) yiyələnmişdi. 1612-ci ilin noyabr ayının 20-də daha bir Osmanlı-Səfəvi 

müharibəsi (1603-1612) sülh müqaviləsi ilə başa çatdı. Təqribən 22 il ərzində Osmanlı 

hakimiyyəti altında olmuş İrəvan əyaləti Səfəvi dövlətinin tərkibinə qaytarıldı. Qeyd edək ki, 

İrəvan  əyalətinin Osmanlı hakimiyyəti altında olduğu vaxt aparılan qeydiyyat nəticəsində 

1590-cı ildə  İrəvan  əyaləti müfəssəl tahrir dəftəri və 1595-ci ildə tamamlanan icmal dəftəri 

tamamlanmışdır. O illərdə  İrəvan  əyalətində yaşayan bütün kişi adları, bütün yaşayış 

məntəqələrinin adları, dəyirmanlar və əkin zəmiləri haqqında məlumatlar, bu əyalətdən çıxmış 

alimlər haqqında verilən ətraflı məlumatlar bu bölgənin Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi 

olduğunu 420 il əvvəldən göstərən əhəmiyyətli dəlillərdir.  

 

 

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ TÜRKİYƏ 

CÜMHURİYYƏTİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİN YARADILMASI NAXÇIVANIN 

BLOKADADAN ÇIXARILMASININ ƏSAS AMİLİ KİMİ 

(1990-1993-CI İLLƏR) 

 

Mehman ŞABANOV 

Naxçıvan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Nахçıvаnın çətin və mürəkkəb dövründə, еrmənilər tərəfindən işğаl təhlükəsi qаrşısındа 

qаldığı bir vaxtda Hеydər Əliyеvin Nахçıvаnа gəlişi müstəqillik uğrundа, vətənin tохunulmаz-

lığı nаminə еlliklə аyаğа qаlхmış nахçıvаnlılаrın mübаrizəsinə təkаn vеrdi, оnu yеni səviyyəyə 

yüksəltdi. Naxçıvanın ölkənin əsas hissəsi ilə təcrid olunaraq blokadaya alındığı ağır və məşəq-

qətli günlərini yaşadığı bir dövrdə Heydər Əliyevin gəlişi sözün əsl mənasında xalqın getdikcə 

sarsılan iradəsinin və müstəqillik arzularının yenidən dirçəlməsində müstəsna həlledici amil 

oldu. 1991-ci il sentyabrın 3-də Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri seçildi. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1459

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Ermənistan  ərazisindən keçən avtomobil yolunun bağlanması, muxtar respublikaya 

mavi qazın verilməsinin dayandırılması, Naxçıvan-Bakı  dəmiryolunun dayandırılması, elek-

trik enerjisinin kəsilməsi muxtar respublikanı blokada vəziyyətinə salmışdı.  

Bütün kommunikasiya xətləri Ermənistan  ərazisindən keçdiyindən Naxçıvanın yalnız 

bir çıxış yolu qalırdı ki, bu da qonşu İran və Türkiyə ilə əlaqələrin qurulması idi. Bu məsələ-

nin həlli üçün Heydər  Əliyev yorulmadan çalışaraq Naxçıvan  əhalisini zamanın bu sərt 

sınağından çıxara bildi. Azərbaycanın  əsas  ərazisindən ayrı düşən və Ermənistan tərəfdən 

blokadaya salnmış Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev 1992-

ci ildə qonşu Türkiyə  və  İran dövlətlərinin rəhbərləri ilə  səmimi münasibətlərindən istifadə 

edərək muxtar respublikaya yardım, kredit, humanitar kömək, elektrik enerjisi ilə  təchiz 

etmək və digər məsələlər haqqında razılığa gəlməyə müvəffəq olmuşdu  

Qonşu Türkiyəyə olan səfərləri və  həmin səfərlər zamanı imzalanan iqtisadi-mədəni 

əməkdaşlıq barədə protokollar, Araz çayı üzərində Azərbaycanla (Naxçıvanla) Türkiyə ara-

sında Sədərək-Dilucu “Ümid körpüsü”nün açılması, iki qardaş ölkə arasında əlaqələrin uzun 

illərdən sonra bərpa edilməsi sonrakı  mərhələdə Naxçıvanın yalnız iqtisadi həyatında deyil, 

həmçinin siyasi həyatında da müstəsna rol oynadı. 

Türkiyə Respublikası hökumətinin dəvəti ilə Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər 

Əliyev 1992-ci il martın 22-dən 24-dək Türkiyəyə səfəri zamanı Ankarada Türkiyə Respubli-

kasının Prezidenti T.Özal tərəfindən qəbul edilmiş, Baş nazir S.Dəmirəl ilə əlaqələrin geniş-

ləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi məsələləri müzakirə edilmişdi. 24 mart 1992-ci ildə əmək-

daşlıq protokolu imzalanmışdı.. Müqavilədə aşağıdakı məsələlərin həlli nəzərdə tutulmuşdu: 

kənd təsərrüfatı, sənaye, qida və istehsal malları, nəqliyyat, telekommunikasiya, tikinti, turizm 

kimi sahələrin ehtiyacları üçün bütünlükdə 100 milyon dollarlıq kreditin təsis edilməsi, enerji 

xətlərinin yaradılması, Naxçıvan MR Türkiyənin enerji sisteminə daxil olması, birbaşa dəmir-

yolu və avtomobil yolu şəbəkəsinin təsis edilməsi üçün davam edən işlər sürətləndiriməsi, 

körpünün tikintisi, TRT verilişlərinin Naxçıvan MR-də yayımlanması, hava xəttinin açilması, 

telekommunikasiya sahəsində Naxçıvan MR-in zəruri ehtiyaclarının təmin edilməsi, telefon, 

faks, teleks kimi xəbər sistemlərinin  ən qısa vaxtda işlək vəziyyətə  gətirilməsi, kənd təsər-

rüfatı sahələrində ehtiyac olan toxum, avadanlıq və digər vasitələrlə təmin olunması,bank işi 

sahəsində geniş  əlaqələrin yaradılması, Ziraat Bankının Naxçıvanda bir şöbəsinin açılması, 

100 nəfər tələbənin Türkiyə Cümhuriyyətində təhsil alması və s. məsələlər. 

Türkiyə Respublikası  tərəfindən Naxçıvan MR-ə  ərzaq malları alınması üçün ayrılmış 

10 milon Amerika dolları məbləğində kredit hesabına Naxçıvana 293 ton mal əti, 250 ton kərə 

yağı, 700 ton marqarin, 182 ton zeytun yağı, 363 ton günəbaxan yağı, 460 ton toyuq əti, 2,283 

ton şəkər tozu, 400 ton düyü, 600 ton makaron, 6 min ton un gətirilmişdi. 

Bu müddət ərzində 258 ton 400 kq. ərzaq malları, 32 ton 800 kq. dərman, 6 ton 498 kq. 

tibbi ləvazimat, 4 ton 477 kq. adyal muxtar respublikaya gətirilmişdi. 1992-ci aprelin 20-dən 

etibarən Türkiyədən Naxçıvana 258 ton 400 kq ərzaq, 32 ton 800 kq dərman, 6 ton 498 kq 

tibbi ləvazimat, 4 min ədəd odeyal gətirilmişdir ki, bütün bunlar da «Qızıl Ay» cəmiyyəti 

vasitəsilə həyata keçirilirdi.  

Naxçıvanı blokada vəziyyətindən çıxarmaq üçün Heydər  Əliyevin Türkiyəyə 22-25 

mart 1992-ci il, 1-5 iyun 1992-ci il, 10-14 avqust 1992-ci il, 16 aprel 1993-cü il, 19-25 aprel 

1993-ci il tarixli, İran İslam Respublikasına isə 22-26 avqust 1992-ci il, 16-19 mart 1993-cü il 

tarixli səfərləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır.  

1-5 iyun 1992-ci ildə Naxçıvan MR Ali Məclisin sədri Heydər  Əliyev S.Dəmirəlin 

dəvəti ilə Türkiyəyə getmişdi. Türkiyənin rəsmiləri ilə görüşlərdə bildirilirdiki, yaranmış gər-

gin vəziyyətdə danışaraq muxtar respublikada kəskin ərzaq və yanacaq qıtlığı yaranmış, cəmi 

3-4 günlük yanacaq ehtiyatı qalmışdır. 24 mart 1992-ci il protokoluna əsasən ayrılacaq 100 

milyon dollar kreditdən istifadə edilməsi məsələləri müzakirə olunmuş, 10 milyon dollarlıq 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1460

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ərzaq almaq üçün razılıq əldə edilmişdi. Kreditlərin iyunun 15-dən etibarən verilməsi, həmçi-

nin Türkiyənin Naxçıvanda konsulluğunun açılması məsələsi həll olunmuşdu. .  

Heydər  Əliyevin Türkiyəyə III rəsmi səfəri 1992-ci ilin avqust ayının 10-dan 14-nə 

qədər olan tarixə təsadüf edir. Heydər Əliyev İğdır şəhərində Türkiyənin yeni İqdır vilayətinin 

yaranması ilə  əlaqədar rəsmi mərasimdə  çıxış etmiş, sonra Qars və Ankara şəhərində ol-

muşdu.  

Bu danışıqlardan sonra Türkiyə  tərəfindən ayrılan kreditlərin istifadə olunmasına baş-

lanmışdır. Bu kredit hesabına 15 sentyabr 1992-ci ilə olan məlumata görə, muxtar respub-

likaya 600 ton makaron, 200 ton zeytun yağı, 100 ton kərə yağı, 282 ton quş əti, 117 ton düyü 

gətirilmişdi. 

1992-ci ilin avqust ayının II yarısından başlayraq «Qızıl Ay» cəmiyyəti vasitəsi ilə 

Naxçıvana yardım olaraq 100 ton un, 700 kq günəbaxan yağı, 7850 kq şəkər tozu, 9300 kq 

makaron, 1630 kq qovurma, 810 kq toyuq əti gətirilmiş  və  gətirilən  ərzaq malları Nazirlər 

Kabinetinin Komissiyasının vasitəsilə ticarət təşkilatları tərəfindən əhaliyə satılmışdı. 

 Heydər  Əliyev 1993-cü ildə aprelin 23-ü və 24-də Ankarada baş nazir S.Dəmirəl ilə 

görüşərək işbirliyi protokoluna əsasən veriləcək 100 milyon dollardan 25 milyonundan yaxın 

günlərdə istifadəyə başlanacağı barədə razılığa gəlmişdilər. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 

tərəfindən 2 min ton buğda və «Qızıl Ay» cəmiyyəti tərəfindən 2 min 330 ton ərzaq malları 

gətirilməsi haqqında razılıq əldə edilmişdi. 

Heydər  Əliyevin siyasi fədakarlığının nəticəsində  məşhur Qars müqaviləsinin  şərtləri 

bərpa olundu və qüvvəyə mindi. Azərbaycandan demək olar ki, tamamilə təcrid olunmuş, heç 

bir yardım almayan, blokada şəraitində yaşayan Naxçıvan yalnız Heydər Əliyevin titanik səy-

ləri nəticəsində öz suverenliyini qoruyub saxladı və erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzünün 

qarşısını ala bildi . 

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Heydər Əliyevin gərgin əməyi, diplomatik fəaliyyəti nəticə-

sində Naxçıvan Muxtar Respublikasının nəqliyyat, enerji blokadası yarıldı,  əhali sözün əsl 

mənasında, aclıqdan və ölümdən xilas oldu.