Qafqaz Universiteti Materiallar
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ÜÇTƏPƏ YAŞAYIŞ YERİ
- ŞİMALİ AFRİKANIN ƏRƏB ÖLKƏLƏRİNİN SİYASİ HƏYATINDA İSLAMÇIPARTİYA VƏ HƏRƏKATLARIN ROLU Günel KƏRİMOVA
- XƏZƏRİN HÜQUQİ STATUSUNA DAİR DANIŞIQLAR VƏ BU PROSESİN HÖVZƏDƏ ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNƏ TƏSİRİ Pərvanə İSLAMOVA
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1473 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan iştirak etmiş Kitabxana Azərbaycanın tarixinə, elminə, iqtisadiyyatına, mədəniyyətinə, Ermə- nistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə və s. aid Azərbaycan və xarici dillərdə ədə- biyyatı dünyaya nümayiş etdirib.
Qafqaz Universiteti bdedeyev@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
ilə XV əsrdən etibarən ortaya çıxmağa başlamışdır. Osmanlı dövlətində ilk şahnamə nümünələri Fateh Sultan II Mehmed (1451-1481) dövrünə təsadüf edir. Bunlar Keşifinin qələmə aldığı "Qəzanamə-i Rum" və Məalinin "Hünkarnamə" əsərləridir. Şahnaməçilik işi Sultan II Bəyazid (1481-1512) zamanında da şair Şahnaməçi Firdövsi tərəfindən davam etdirilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, Osmanlı tarixində rəsmi və planlı bir şəkildə ilk "şahnaməçi" vəzifəsi Qanuni Sultan Süleyman (1520-1566) dövründə təsis edilmişdir. Şahnaməçilərin gördüyü iş isə, Osmanlı xanədanının şərəfli tarixini şeir diliylə yazdıqdan sonra, bu əsərləri cildlənmiş bəzəkli kitablar şəklinə gətirməkdən ibarət olmuşdur. Ümumiy- yətlə, Osmanlı dövlətinin tarixində XVI əsrin ortalarından başlayaraq XVII əsrin əvvəllərinə- dək bu vəzifəyə beş şahnaməçi təyin edilmişdir. Bu şahnaməçilərdən ilk üçü azərbaycanlı alim-şairlər olan Fətulla Arifi Çələbi (v. 1562), Əflatun Şirvani (v. 1569) və Seyyid Loğman bin Hüseyn Urməvi (v.1601?) olmuşdur. Osmanlı dövlətinin ilk rəsmi şahnaməçisi olan Fətulla Arifi Çələbidən sonra onun yerinə keçən və Osmanlı dövlətində bu vəzifəni rəsmi şəkildə icra edən ikinci şahnaməçi Əflatun Şirvanidir. Əflatun Şirvani haqqında indiyə qədər heç bir ciddi araşdırma aparılma- mışdır. Sadəcə bəzi məqalələrdə onunla bağlı müəyyən məlumata rast gəlmək mümkündür. Ümumiyyətlə Əflatun Şirvani haqqında orta əsr mənbələrində də geniş məlumat verilmir. Hə- ləlik XVI əsr şair-alimi təzkirəçi Əhdi Bağdadinin (v. 1593) "Gülşəni Şüəra" adlı əsərində onunla bağlı verilmiş məlumatdan savayı əlimizdə digər məlumatlar yoxdur. Əslən Şirvanlı olan Əflatun, Şirvanşahlar dövlətinin 1538-ci ildə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsindən sonra Şirvan bəylərbəyi təyin olunan Əlqas Mirzənin katibi və Şirvan diyarının tanınmış şairlərindən biri olmuşdur. 1546-cı ildə qardaşı Şah Təhmasibə (1524-1576) qarşı üsyan qaldıran və 1547-ci ildə Şimali Qafqaz və Krım yoluyla Osmanlı dövlətinə sığınan Əlqas Mirzənin yanında Əflatun Şirvani də İstanbula sığınmışdır. 1548-ci ildə Əlqas Mirzənin Sultan Süleymanın yanında Azərbaycan yürüşündə iştirak etməsi və 1549-cu ildəki faciəli aqibətindən sonra, Əflatun Şirvaninin İstanbulda qalıb, burda fəaliyyət göstərdiyini görürük. Özündən əvvəl fəaliyyət göstərən Fətulla Arifi Çələbinin şahnaməçilik dövründə Əflatun Şirvani onunla mübahisə və mücadilə etməyə başalayır. Hətta onun bir neçə beytində səhvlər tutaraq bu məsələni Sultan Süleymana şikayət edir. Sultan onu cəzalandır- maq istəsə də, sonra bu fikrindən daşınır. Nəticədə Fətulla Arifi Çələbidən sonra, şahnaməçi- lik işini onun özünə tapşırır. XVI əsr təzkirəçisi Aşiq Çələbi (v. 1572) "Məşairüş-Şüəra" əsə- rində Fətulla Arifi Çələbidən bəhs edərkən yuxarıdakı şikayət məsələsinə də toxunur. Əflatun Şirvaninin adını çəkməsə də, bu dövrdə Osmanlı dövlətinin baş rəssamı (nəqqaşbaşı) və əslən azərbaycanlı olan Şahqulunu tənqid edərək, "...on bin, ya iyirmi bin beyt... kayrı makbul olsa, yine kırk bin iyi beyt baki kalur" deməklə Fətulla Arifi Çələbinin tərəfini saxlayır. Əflatun Şirvaninin şahnaməçiliynə gəlincə, Əhdi Bağdadi bunun Fətulla Arifi Çələbinin ölümündən sonra gerçəkləşdiyini yazır. Nəzərə alsaq ki, Fətulla Arifi Çələbi 1559-cu ildə şah-
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1474 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan naməçi vəzifəsindən çıxarıldıqdan sonra Misirə getmiş və üç il sonra orada vəfat etmişdir. Buna görə də, ikinci şahnaməçi olan Əflatun Şirvaninin, məhz bu vəzifəyə 1559-cu ildən son- ra təyin olunduğunu qəbul etmək olar. Çox gözəl şair olduğu bildirilən Əflatun Şirvani eyni zamanda nəstəliq xəttində yaza bilən tanınmış xəttat olmuşdur. Farsca qələmə aldığı şeirlərdə "Əsiri", türkcə yazdığı şeirlərdə isə "Xəzani" təxəllüsünü istifadə edirmiş, lakin daha çox Əflatun kimi tanındığından, sonr- adan "Əflatun" ləqəbində yazmağa başlamışdır. Ona Osmanlı şanlı tarixinin nəzmə alınması haqqında "fərman-ı hümayun" verilsə də, əfsuslar olsun ki, onun adı ilə bağlı heç bir şahnamə əsəri əlimizdə yoxdur. Sadəcə, Əhdi Bağdadi öz əsərində onun bir neçə farsca və türkcə bey- tini vermişdir. Aşağıdaki beyt onlardan biridir:
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əflatun Şirvani haqqında məlum olan bu məlumatlar bilavasitə 1563-cü ilə qədər olandır. Çünki, Əhdi Bağdadi "Gülşən-i şüəra" əsərinin ilk va- riantını 1563-cü ildə hazırlamışdır. Doğrudur, o bundan sonra 30 il daha yaşayıb və ilk tərtib etdiyi bu əsərinə 1592-ci ildə bəzi şairləri də əlavə etmişdir. Lakin, Əflatun Şirvani haqqında sadəcə bu qədər məlumat verə bilmişdir. 1569-cu ildə başqa bir azərbaycanlı şair-alim olan Seyyid Loğmanın şahnaməçi vəzifəsinə təyin olunması göstərir ki, Əflatun Şirvani həmin vəzifədən uzaqlaşdırılmış və ya həmin tarixdə o, vəfat etmişdir. Nəticə etibarilə, Azərbaycandan Osmanlı dövlətinə yerləşən "şahnamə yazma" mədəni irsi davam etdirilərək Qanuni Sultan Süleyman dövründə daimi "şahnaməçi" vəzifəsinin təsis edilməsi və ardından da "şahnaməçilər" müəsisəsinin qurulmasına səbəb olmuşdur. Bu mü- əsisənin fəaliyyətində əsas rol oynayanlar yenə də azərbaycanlı şair və alım-sənətkarlar idi. Osmanlı tarixində təxminən 1551-ci ildən 1611-ci ilə qədər rəsmi olaraq bu vəzifəyə beş şahnaməçi təyin edilmiş və bunlardan biri də Osmanlı mədəniyyətinin inkişafında 10 il xid- mət göstərən Əflatun Şirvani olmuşdur.
ТОРГОВЫЕ СВЯЗИ ГОРОДОВ МУГАНИ Рамиль РУСТАМОВ Института Археологии и Этнографии НАНА rustemovramil@mail.ru AZƏRBAYCAN
В развитии экономики Азербайджана и торговых связях с соседними странами большую роль сыграли города Мугани. В III веке, завоевав власть в Иране Сасаниды, как и их предшественники, Парфянские правители, старались удержать в своих руках контроль над Великим Шёлковым Пути. А во время арабского правления в Азербайд- жане, находившиеся на Шёлковом пути - Шеки, Барда, Дербент, Чола, Бейлакан счита- лись городами международного значения. Среди этих городов наиболее отличался Бейлакан. Одним словом, после образования Шелкового Пути, Азербайджан превра- тился в непосредственного участника процессов на этом торговом пути. В раннем средневековье веков такие города Мугани, как Хамшара, Варсан, Бачираван и Балхаб играли важную роль в развитии торговли. В IV-VIII веках виды городских ремёсел, можно сказать, полностью носили ха- рактер товарного производства. Ремесленники обеспечивали население готовыми ме- таллическими изделиями, керамическими предметами, строительными и хозяйственны- ми материалами, кожно-обувными изделиями, домашней утварью и др. предметами.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1475 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Источники IX-XIII веков называют для городов, находящихся на территории Му- гани, такие товары, как шёлк, хлопок, холст, рис, пшеница, виноград, гранат и другие сельхозпродукты. Эту мысль доказывают и археологические раскопки. Всё это пока- зывает, какую роль играли города в средние века во внутренней торговле страны. Мест- ное сырьё часто создавало условия для специализации городов в той или других обла- сти ремесла. Специализация городов служила причиной увеличения междугородней торговли. Азербайджанские города соединяли караванные пути. Для обеспечения функционирования караванных путей на реках возводились современные для того времени мосты на свайных опорах. Источники IX-XIII веков называют для городов, находящихся на территории Мугани, такие товары, как шёлк, хлопок, холст, рис, пшеница, виноград, гранат и другие сельхозпродукты. Эту мысль доказывают и археологические раскопки. Все это показывает, какую роль играли города в средние века во внутренней торговле страны. Местное сырьё часто создавало условия для специализации городов в той или других области ремесла. Специализация городов служила причиной увеличения междугород- ней торговли. Азербайджанские города соединяли караванные пути. Для обеспечения функционирования караванных путей на реках возводились современные для того времени мосты на свайных опорах. Вместе с использованием транзитных путей через территорию Имишли, азербайджанские города торговали своими ремесленными изделиями. Эти изделия продавались не только внутри страны, но и экспортировались в другие страны. По сведениям, приведенным аль-Истахри, купцы Барды возили свои товары через город Балхаб в Китай и Индию.Так, во время раскопок в одном из городов Мугани - Бяндован, были найдены образцы привезённой из Китая посуды из селадона. А это важное доказательство, отражающее торговые связи между Азербайджаном и Китаем.Несомненно, большое значение имеет подверженность нашествиям и смена владычества в Азербайджане, места производства, производившие ремесленники, и даже ценные и изящные изделия, дающие сведения о путях которыми они пользова- лись.Несомненно, большое значение имеет подверженность нашествиям и смена вла- дычества в Азербайджане, места производства, производившие ремесленники, и даже ценные и изящные изделия, дающие сведения о путях которыми они пользовались. Указанные выше материалы ремесла, превращение в дальнейшем ремесла в мел- котоварное производство, усиление экономических позиций расположенного на Миль- Муганской равнине Имишли, у ворот на Восток, увеличение численности путей, сое- динявших его с окружающими территориями, городами и странами, сведения письмен- ных источников о торговле, богатые археологические доказательства, найденные при раскопках, остатки золотых монет и другие факты приведенные из жизни города Бялхаба, убедительно доказывают о последовательном развитие торговли в городе и, особенно достижения ей высокого уровня в начале XII-XIV веков.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1476 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan ÜÇTƏPƏ YAŞAYIŞ YERİ
Azərbaycan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu taleh.ali@mail.ru AZƏRBAYCAN
Azərbaycanın ilk orta əsr və orta əsr yaşayış yerlərinin öyrənilməsi arxeologiya elminin aktual mələlərindəndir. Zərdab rayonu ərazisində Dəli Quşçu kəndi yaxınlığında yerləşən Üçtəpə yaşayış yeri Ağtəpə və Qaratəpə hissələrindən ibarətdir. Təəssüflər olsun ki, digər bir təpəlik Sovet hakimiyyəti illərində təsərrüfat işləri zamanı dağıdılmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisində 15-dən çox eyni adlı kənd vardır. Yevlax və Şa- maxı rayonları ərazisində yerləşən Quşçu kəndlərində ilk orta əsr yaşayış yerləri öyrənil- mişdir. Ziya Göyalp bu toponimi hunların dini inancları ilə əlaqələndirir və qədim türklərin səcdə etdikləri beş müqəddəs totemdən biri olduğunu qeyd edir. 2013-2014-cü illərdə təxminən 3 ha ərazini əhatə edən Üçtəpə abidəsində aparılmış ar- xeoloji tədqiqatlar nəticəsində yaşayış yerindən şirsiz saxsı məmulatının hissələri əldə olun- muşdur. Saxsı məmulatı xırda və iri qum qarışığı olan gildən hazırlanmış və sarımtıl rəngdədir. Küp, küpə, bardaq, dopu və digər qabların qulpları, ağız hissələri, gövdə və oturacaqları tapıl- mışdır. Qeyd edək ki, abidə yerli əhali arasında Üçtəpə kurqanı kimi də tanınır. Lakin apardığı- mız elmi araşdırmalar təpələrin kurqan deyil, ilk orta əsr yaşayış yeri olduğunu söyləməyə əsas verir. Fikrimizi ərazidən əldə olunnmuş şirsiz saxsı məmulatının dövrü də əsaslandırır. Həmçinin, təpələrin üzərində sonradan müsəlman qəbirlərinin salınması ehtimalı da var. Belə ki, Övliya Çələbinin “Səyahətnaməsi”ndə göstərilən əraziyə uyğun gələn bu yer orta əsrlərdə “Qoyun Ülumu” və ya “Qoyu Keçidi” adlandırılmışdır. Övliya Çələbi yazır: “Özdəmir oğlu Osman Paşa çayını (Əlicançay – T.Ə.) keçib, yolumuza davam etdik. Qoyun Keçidi adlı yerə çatdıq. Orada xeyli insan sümüklərinə rast gəldik. Bizim bələdçimiz Yassər Əli ağanın söylədiklərinə görə, burada Özdəmir oğlu Osman Paşa, Maraş (Kahraman Maraş – T.Ə.) hakimi Mustafa Paşa və Hələb hakimi Məhəmməd Osmanlı ordusunun başında vuruşmuşdur. Döyüşdə əsgərlərdən bəzisi Kanuk, bəzisi isə Kapur çayında batmışdır. Burada, böyük bir çöldə (Türyançayın sol sahili – Dəli Quşçu kəndinə yaxın yerdə - T.Ə.) 40 min döyüşçünün qalığı var idi. Bu böyük bir abidəni xatırladırdı. Mən onların ruhuna Fatiha oxu- dum və biz Qoyun Keçidindən şimala keçərək Ağsu çayına çatdıq...”. Qeyd edək ki, Özdəmir oğlu Osman Paşa 1584-1585-ci illərdə Osmanlı imperatorluğunda sədr-əzəm olmuşdur. Hələ 1578-ci ildə Çıldır döyüşündə rəhbərlik etdiyi Osmanlı ordusunun qələbəsindən sonra ələ keçirdiyi Şirvanda bəylərbəyi təyin edilmiş, həmin ilin iyul ayının 9-da Qoyun Ülumu (Zərdab ərazisində - T.Ə.) adlı yerdə növbəti qələbəsini qazanmışdır. Digər bir maraqlı məsələ abidənin Ağtəpə adlı hissəsində kiçik xatirə daşının olmasıdır. Daşın torpaq hissədə eni 0,4 m, mərkəz hissədə eni 0,3 m, baş hissədə isə 0,2 m-dir. Hündürlüyü 0,55 m olan daşın hər bir tərəfi bir cəhətə (şimal-cənub-şərq-qərb) doğrudur. Dəli Quşçu kəndinin sakinləri öz ata-babalarının həmin xatirə daşının 1918-ci ildə Qafqaz-İslam ordusu tərəfindən qoyulduğunu söylədiyini qeyd edir. Onu da qeyd edək ki, həmin ildə erməni-bolşevik qüvvələrinin Şamaxıda törətdiyi soyqırımın qarşısını almaq üçün Qafqaz- İslam ordusunun bir hissəsinin Göyçay qəzasından keçərək irəliləməsi məlumdur. Ehtimal olunur ki, həmin dəstələrin bir hissəsi Övliya Çələbinin xatırlatdığı bu ərazidən keçmiş və orada öz xatirə daşlarını qoymuşdur. Beləliklə, Azərbaycan (Qafqaz) Albaniyası dövründən Azərbaycan Demokratik Res- publikası zamanına qədər tarixin keçməkeşli hadisələrinin şahidi olan Üçtəpə abidəsi ilk orta
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1477 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan əsr yaşayış yeri olmuş, orta əsrlərdə isə üzərində müsəlman qəbirləri salınmışdır. Tədqiqatlar Üçtəpə yaşayış yerinin Azərbaycan (Qafqaz) Albaniyasının Əcəri vilayətinin ən iri yaşayış məntəqələrindən biri olduğunu göstərir.
HƏYATINDA İSLAMÇIPARTİYA VƏ HƏRƏKATLARIN ROLU Günel KƏRİMOVA Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitu
AZƏRBAYCAN
Misirin “Müsəlman qardaşları” hərəkatı bütün islamçı partiya və hərəkatların forma- laşmasına və siyasi baxışlarına böyük təsir göstərmişdir. Bu təsirin çox və ya az olmasına baxmayaraq, istənilən islamçı partiya və hərəkatda “Müsəlman qardaşları”nın izlərinə rast gəlmək mümkündür. Buna görə də istənilən islamçı partiyanı araşdırmaq üçün ilk növbədə “Müsəlman qardaşları”nı tədqiq etmək lazımdır. Hərəkat yarandığı gündən müasir dövrə kimi uzun inkişaf yolu keçmişdir. Onun qurucusu olan H. Əl-Bənnadan başlayaraq müasir günü- müzə kimi təkamül etmiş və demək olar ki, mövcud olduğu dövrün sosial-siyasi hadisələri ilə ayaqlaşa bilmişdir. “Müsəlman qardaşları”nın ideologiyasını anlamaq üçün ilk növbədə onun yarandığı tarixi şəraiti araşdırmaq lazımdır. Hərəkat ölkədə baş verən daxili və xarici siyasi hadisələr fonunda islama qayıdışın zəruri olduğu tarixi şəraitdə meydana gəlmişdir. Hərəkatın ideoloji bazasını XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində yaşamış Cəmaləddin Əl-Əfqani, Mə- həmməd Əbdo, Rəşid Rida kimi islam mütəfəkkirlərinin fikirləri təşkil edir. Hərəkat yaran- dığı vaxtlarda sadəcə sosial-ictimai xarakter daşıyırdı. Hərəkatın banisi H.Əl-Bənna ölkənin qərbləşdirilməsinin əleyhinə çıxış edir, ölkədə mövcud olan sosial-ictimai çətinliklərin, xüsu- silə gənclər arasında işsizliyin artmasının qarşısının alınmasına çalışırdı. Lakin onun ölümün- dən sonra hərəkatın rəhbəri olan Seyyid Qutb öz çıxışlarında islam dəyərləri və islam qayda- larına əsaslanan dövlət yaranmasını təbliğ edirdi. Artıq bu dövrdən başlayaraq hərəkat siyasi xarakter almağa başladı. XX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq hərəkat siyasi arenaya gəldi. Bundan başqa, 1980-ci illərdən etibarən hərəkat özünün maliyyə şəbəkəsini yaratmaqla siyasi fəaliyyətini möhkəmlətməyə başladı. Hərəkatın belə geniş vüsət alması və əsasən də gənclər və ziyalılar arasında rəğbət qazanması hakim dairələri qorxuya saldı. İlk dövrlərdə hakim dairələr islamçı partiyalardan öz mənafeləri üçün istifadə etsələr də, sonradan “Müsəlman qardaşları”nın artan məşhurluğu hakim təbəqəni narahat etməyə başladı. Bundan başqa, 40-cı illərdən başlayaraq, hərəkatın öz daxilində baş verən ixtilaflar və fikir ayrılığı nəticəsində bir qrup radikallar ayrılaraq öz dəstələrini yaratdılar. Əslində “Müsəlman qardaşları” heç bir zaman silahlı mübarizənin tərəfdarı olmayıblar. Onlar öz ideyalarını təbliğ etmək üçün mövcud vəziyyətə uyğunlaşmağa çalışırdılar. Belə ki, Misirdə aktiv qərbləşmə siyasəti getdiyi üçün hərəkatın liderləri və fəalları öz ideyalarının demokratik və dünyəvi prinsiplərə zidd olmadığını sübut etməyə çalışırdılar. Lakin sonradan bir qrup radikallar tərəfindən törədilən terror aktları hakim təbəqələri “Müsəlman qardaşları”na qarşı aktiv mübarizəyə başlamağa sövq etdi. Belə ki, H. Mübarək hakimiyyətə gəldikdən sonra hərəkatın leqal fəaliyyəti qadağan edildi. Buna baxmayaraq, hərəkat ölkənin siyasi həyatında iştirak etməyə müyəssər olurdu. Belə ki, onlar digər partiya və hərəkatlarla koalisiya şəklində və ya müstəqil namizəd kimi parlament seçkilərində iştirak edərək yer tuturdular. “Müsəlman qardaşları” ən böyük uğura 2005-ci ildə Xalq Məclisinə keçirilən seçkilərdə 88 yer tutaraq (20 %) qalib gəlməklə nail oldular. Bu qalibiyyətin əsas səbəblərindən biri hərəkatın yaxşı təşkilatlanması və təbliğat
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1478 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan işinin hərtərəfli qurulması olmuşdur. Bundan sonra hərəkat yeni islahatların aparılması üçün işlərə başladı. Onlar ilk növbədə islam qaydaları əsasında demokratik dövlət qurulmasının tərəfdarı idilər. Bundan başqa, onların fikrincə islahatların keçirilməsinin əsas məqsədi misir- lilərin şəxs kimi formalaşması, onların düşüncə tərzində islamın təsirini artırmaqdan ibarət idi. 2005-ci il seçkilərindəki qələbə hakim təbəqələr tərəfindən hərəkata qarşı təzyiq və rep- resiyaları artırdı. Hərəkatın əsas liderləri və fəalları ölkəni tərk etməyə məcbur oldular. Lakin 2011-ci ildə başlayan “ərəb baharı” inqilabından istifadə edən hərəkat rəhbərləri hakimiyyətə gəlmək üçün fəaliyyətə başladılar. 2011-ci ilin aprel ayında hərəkat özünün Azadlıq və ədalət partiyasını yaratdığını elan etdi. İyun ayında hakim qüvvələr partiyanı rəsmi olaraq tanıdılar ki, bu da hərəkata qoyulan qadağanın aradan qalxması demək idi. Misir hüdudlarından kənarda “Müsəlman qardaşları”nın fəaliyyəti hələ 1930-cu illərdə başlamışdı. Bu proses nəticəsində C.Ə.Nasirin hakimiyyəti dövründə kütləvi təqiblərdən yaxa qurtarmaq məqsədilə digər ərəb ölkələrinə miqrasiya edən hərəkat üzvləri burada öz ideyalarını yaymağa başladı. Hərəkatın ilk qolu Suriyada yarandı. İordaniyada hərəkat leqal partiya kimi təsdiqləndi və ölkənin siyasi həyatında mühüm rol oynayır. “Müsəlman qardaş- ları” Sudanda nəzərə çarpan nüfuz əldə etdilər. Həmçinin Yaxın Şərq və Şimali Afrikanın di- gər ölkələrində də hərəkat siyasi həyata təsir etmişdir. 80-ci illərdə Əfqanıstanda sovet qoşun- ları ilə müharibəyə hərəkat çoxsaylı qüvvələr göndərmişdir. Bundan başqa, 1960-cı illərdən sonra hərəkatın ABŞ-da da qolları yaranmağa başladı.
PROSESİN HÖVZƏDƏ ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNƏ TƏSİRİ Pərvanə İSLAMOVA Azərbaycan Elmlər Akademiyası İ nsanHüquqlarıvə Konfliktologiyaİnstitutu Perish8888@mail.ru AZƏRBAYCAN Xəzərin hüquqi statusu məsələsi tarixi prosesdir. Bu proses 1991-ci ildə SSRİ-nin da- ğılması və Xəzər hövzəsi regionunda müstəqil dövlətlərin yaranması ilə başlamışdır. Bu tarixə kimi Xəzər dənizinin hüquqi məsələləri Rusiya və İran arasında imzalanmış müqavilələrlə tənzimlənirdi. Dəniz Rusiya və İranın dənizi kimi tanınırdı. Lakin 1991-ci ildən etibarən beş müstəqil dövlət Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Rusiya və İran Xəzərin hüquqi məsələlərini nizama salmaq, statusu müəyyənləşdirmək üçün danışıqlara başladılar. Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi dünya dəniz hüququnda ən çətin məsə- lələrdən biridir. Bu məsələ 1992-ci ildən indiyə kimi sahilyanı dövlətlərin ikitərəfli və çoxtə- rəfli görüşlərində dəfələrlə müzakirə obyekti olsa da, Xəzərin dəniz ya da göl olması haqqında konsensusa gəlmək mümkün olmamışdır. Bu da özlüyündə Xəzərin hüquqi statusuna dair qəti qərarın qəbul edilməsinə mane olur. Ümumiyyətlə, Xəzərin hüquqi statusu məsələsinin həllinə yönəlmiş danışıqlar prosesini qısaca olaraq aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar: I mərhələ (1991-1994-cü illər) II mərhələ (1995-1999-cu illər) III mərhələ (2000-ci ildən başlayaraq hal-hazırda da davam edir.) Birinci mərhələnin 1991-ci ildən hesablanması Sovetlər birliyinin dağılması, Xəzər ətrafında beş müstəqil dövlətin yaranması ilə əlaqədardır. Məhz Sovet ittifaqının dağılmasın- dan sonra indiyə kimi SSRİ ilə İran arasında Xəzərə aid müqavilələr qüvvədən düşür və |