Qara teleqram
Yüklə 2,82 Mb.
|
|
ÜÇ POEMA Əslində Əli Kərimin səkkiz poeması vardır: «İlk simfoniya», «Üçünjü atlı», «Heykəl və heykəlin qardaşı», «O mənə danışdı ki…», «Bir santimetr haqqında ballada», «Uşaqların loğmanı», «Paşa, ulduzlar və uşaqlar», «Dənizdə şəhər». Bunlardan son üçü uşaqlar üçündür. Mən bunlardan ilk üç poemanı nəzərdən keçirməyi, qalanlarını gələjək tədqiqatçıların öhdəsinə buraxmağı qərarlaşdırdım. Bu üç əsərdə Əli Kərimin poema yaratmaq qüdrəti olduqja bariz şəkildə üzə çıxır. «İlk simfoniya» qırx il bundan əvvəl yazılmış, oxujular və ədəbi ijtimaiyyət arasında kifayət qədər səda salmışdır. Öz ilk şeirləri ilə kifayət qədər şöhrətlənmiş Əlinin poema yaradıjılığına keçməyə tam haqqı vardı. Şeirlərindəki konkretlik, sücetlilik, obrazlılıq ona iri həjmli epik əsər yazmaq üçün möhkəm bünövrə idi. İndi qırx ildən sonra Əlinin həmin mövzuya nə üçün mürajiət etdiyini tam və dəqiq müəyyənləşdirmək, əlbəttə, çətindir. O dövrdə ədəbiyyat və injəsənətin üzərində hələ ağır partiya dəyənəyi mövjud idi. Əlbəttə, Əli kimlərəsə nejə musiqi yazmaq barədə göstəriş vermək fikrini heç ağlına gətirə bilməzdi. Əli həmişə bədii ədəbiyyatın və injəsənətin tam azad olmasının tərəfdarı olmuşdur. O, özü üçün bu azadlığı mümkün həddə təmin də etmişdi. Əli Kərim özünü o dövrdə mövjud olan, konyunktur mövzularda yazmaq məjburiyyətindən, demək olar ki, xilas etmişdi. «İlk simfoniya» poemasında xalis, sırf məhəbbət teması qoyulmamışdır, buradakı sevgi mövzusu sənətə sədaqət mövzusu ilə qovuşuq şəkildədir, daha doğrusu, üzvi şəkildə birləşmiş haldadır, bir bütöv ərinti kimidir. Əsər gənjlik təravəti, gənjlik nəfəsi ilə yazıldığından o dövr poeziyamıza təzə, təmiz hava gətirmişdir. Əsərin sücetinin mərkəzində ənənəvi üçlük durur. Lakin bu üçlüyün münasibətləri heç də ənənəvi deyildir. Fitri istedadı olan İlham qojaman bir musiqişünasın məsləhəti ilə təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gəlir. Konservatoriyaya daxil olur. Bəstəkarlıq fakültəsində sənətin sirlərinə yiyələnir. Qonşuluqda yaşayan Nigar adlı skripka çalan gözəl qızla sevişir, evlənir, səmimi ailə həyatı qurur. Konservatoriyada adlı-sanlı, dəbdə olan Azad adlı bəstəkarla İlham arasında sırf estetik zəmində ixtilaf baş verir. Aralarında ilkində yaxşı münasibət olsa da İlham Azadın əsərlərinin yüngül yolla yarandığını, ömürsüz olduğunu birbaşa üzünə deyir. Yüngül şöhrət aludəsi olan Azad onun dediklərini rişxəndlə qarşılayır. Geniş miqyaslı müşavirədə də Azad öz fikrini deməkdən çəkinmir. Məsələ burasındadır ki, Nigar Azadı əsl sənətkar hesab edir, onun əsərlərini də həvəslə ifa edir, İlhamdan da xahiş edir ki, onunla ixtilafa girməsin. Azad həm öz nəfsinin diqtəsi, həm də İlhamdan intiqam almaq niyyəti ilə Nigarın ona olan xoş münasibətindən istifadə edərək gəlini yoldan çıxarır. Nigar ərinə xəyanət edir. Bu xəyanət İlhamı da, Nigarın özünü də olmazın əzablara düçar edir. Ailəsi dağılan İlham bütün qüvvəsini yaradıjılığa həsr edir. Bu dəfə musiqi qarşısına qoyduğu yüksək tələbləri əyani təjəssüm etdirən parlaq bir simfoniya yazaraq Azadı sənət meydanında tam məğlubiyyətə uğradır. Təbii ki, belə bir maraq doğura bilən sücet sxemi qürmaq o qədər də çətin deyildi. Ən çətini buradakı hadisələri psixoloci jəhətdən əsaslandırmaq, obrazların hər addımını bəraətləndirmək, mürəkkəb və çətin məqamların həyəjanlarını poeziya dili ilə, yüksək sənətkarlıqla vermək idi. Biz əvvəldə Əlinin güjlü musiqi duyumuna malik olduğunu demişdik. Bu mənada onun musiqiçilərin həyatından bəhs edən bədii əsər yazmağa tam səlahiyyəti vardı. Nəzərə alsaq ki, bədii ədəbiyyat da, musiqi də hər ikisi injəsənətin növləridir, hər ikisi müştərək injəsənət qanunları əsasında yaranır, onda Əlinin bu mövzunun həllində daha sərbəst hərəkət etmək imkanlarının kifayət qədər olduğu qənaətinə gələ bilərik. Bu mənada şair Əlinin poeziya qarşısında qoyduğu tələblərlə bəstəkar İlhamın musiqi qarşısına qoyduğu tələblərin bir sıra hallarda üst-üstə düşməsinə təəjjüb etməməliyik. Əli Kərim də poeziya aləminə kəndin, təbiətin qoynundan gəlmişdi, İlham da. Əli poemada İlhamın dotələbliyini əsaslandırmaq üçün çox əmək sərf etmiş, maraqlı detallar tapmış, dərin müşahidələr aparmışdır. Dünya mədəniyyətinin inkişaf tarixi göstərir ki, əsasən paytaxtlarda mərkəzləşən injəsənət (musiqi, rəssamlıq, bədii ədəbiyyat), əyalətlərdən mütəmadi olaraq yeni qıvvələr gəlməyəndə süstləşməyə, zəifləməyə üz qoyur. Bu, yaxın qohumların bir-biriləri ilə evlənməsi nətijəsində nəslin jırlaşmasına gətirən hadisəyə də çox oxşayır. Bunu nəzərə alaraq Azərbayjanın musiqi nəhəngi Üzeyir bəy, vokal sənətinin təkrarsız nümayəndəsi Bülbül kimi xalqın ürəyindən qopmuş sənətkarlar nəinki paytaxtda qərar tutmuş injəsənətin qapılarını əyalətlərin üzünə açıq saxlayırdılar, hətta özləri bilavasitə yerlərdə istedadları arayıb-axtarır, kəşf edib Bakıya gətirirdilər. Onların yetişib artması üçün əllərində olan bütün imkanlardan istifadə edirdilər. Əlinin «İlk simfoniya» əsərində Üzeyir bəy məktəbi keçmiş bir professor – musiqişünas var – Eyvaz. Təəssüf ki, əsərdə o bir dolğun obraz səviyyəsinə qaldırılmayıb, bəlkə buna heç ehtiyaj da olmamışdır. Lakin poemanın mərkəzində paytaxt musiqi həyatına donor ola biləjək bir obraz vardır – bu əsərin baş qəhrəmanı İlhamdır. İlham təbiətin özü qədər safdır, təmizdir, təbiətin özü kimi təbiidir. Təbiət onun təskinlik mənbəyidir, gözəllik mənbəyi, gözəllik meyarıdır. Onun yüksəlişə gedən yolu da təbiətin qoynundan keçir. Təpələrin başından, Qayaların qaşından Keçib gedən bir jığır
Uşaq təbiətə həssasdır, onun görmə, xüsusilə eşitmə qabiliyyəti çox güjlüdür. Onun musiqiyə qulaq asmaq üçün konsertə getməyə, radionu işə salmağa da elə bir ehtiyajı yoxdur. O, təbiəti dinləməyi bajarır, arzu elədiyi bütün səsləri eşidə bilir, təbiətin bəstələdiyi melodiyaları dinləyə bilir. Onun zənninjə təbiətin xüsusi səslərindən, xüsusi musiqi lövhələrindən başqa, onun mənzərələrinin də səssiz səsləri var. Dağ başında günə bax, Aşağıda yağışdır. Dağın güneyi yaydır, Dağın quzeyi qışdır. Göz zilləyib baxanda Görünməyən saf sular! Dərin dərə, əyri yol O ahular, ahular… Dağ döşündə qalan qar Əriməyə başlayır. Yarpaqların ujundan Damjılar axdı bu an, Axdı, yerə tələsdi; Damjı yarpağa düşdü, Damjıdan qaçdı damjı, Damjı onu haqladı, Damjı onu birjə an Sanki göydə saxladı. Sonra ikisi də bir, Axıb gəldi aşağı… Oğlanın eşitdiyi hələ ki, səslərdir. Mahnıların, simfoniyaların ilk ünsürləridir – bunlar adi səslər deyil, bunlar musiqidir, lakin əsərlər deyil. Bunlar uşağı həyəjanlandırsa da hələ əsl formasını tapmamış parçalardır və oğlanı yerindən oynatmaq güjünə malik deyildir. Anjaq damjılar artıq oğlanın təxəyyülündə müsiqi əsərlərinə çevrilməkdədir – oğlan artıq bir mətləbi dərk etməyə başlamışdır ki, böyük gözəl əsərlər damjı-damjı yığılır, damjılardan yaranır. Oğlan bunu dərk etməyə başlarkən qulaqlarına ana təbiətin bəstələdiyi (damjıların sıralanması yox, hər hansı bəstənin yaranma prosesi yox), təbiətin haradasa İlhamın nəzərlərindən uzaqlarda bəstələdiyi bütöv yetkin nəğmə asimana bülənd olur. Bu mürəkkəb prosesi tutmaq üçün poemadan bütöv bir parçanı verməyə dəyər. Elə bu dəm uzaqdan, Bir nəğmə yüksəlirdi, Haradansa o taydan Nəğməyə səs verdilər, Dağları dindirdilər. Səs gəlmədi bu taydan, Elə səs də gəldi ki, İkinji səs də batdı. O elə yüksəldi ki, Sanki üfüqə çatdı. Başqa səs də ujaldı, Nəğməni aldı, getdi. Qayalar fikrə daldı, Quş qanad saldı getdi. Bu nəğmə qanadlanıb, Dağdan-dağa atlanıb, Gah getdi, gah qayıtdı, Gah bulandı, pis oldu, Damjı-damjı yığılan Uşağa yoldaş olan Bu çay kimi nəhayət, Durulub təmiz oldu. Oğlan da Əli kimi özünü təbiətin bir hissəsi hesab edir. Madam ki, təbiət öz sirlərini ondan gizlətmir, bəstələdiyi bakir nəğmələri əvvəljə onun üçün – doğması üçün ifa edir, deməli özünün qüdrətini də övladından əsirgəmir. Nazim Hikmət jeviz ağajına çevrilə bildiyi kimi Əli də bir gejəlik Kür ola bilirdi, dənizə də dönə bilirdi. Əli Kərim özünün təbiətə belə sıx bağlılığını yaratdığı bəstəkar obrazına keçirməyi zəruri saymışdır. Həyatı duymaqda, qavramaqda prinsipjə şairlə bəstəkar arasında elə bir fərq yoxdur. İlham artıq təbiəti «oxuya» bilir. Təbiəti duyma, qavrama məqamları elə bil, qələmə çətin gələn ilham prosesinin təsviridir. İlham dərk etməyə başlayır ki, bütün gözəlliklərin mənbəyi təbiətin özüdür – ona yaxın olmaq, ondan qopmamaq injəsənətin rəhnidir. Bədii sənət, əsl sənət həyatın jövhəridir. Bu jövhərlər əsasında həyatın özünü bütöv təsəvvürə gətirə, hətta onun rahiyyəsini də duya bilərik. Bu jövhərlər damjı-damjı yığılır, təbiətin, həyatın janından sıxılıb çıxarılır. Hər bir damjıda çay var, dəniz var. Nəğmə axdı, çay axdı, Nəğmədə vüsal, həsrət, Çayda ulduz, ay axdı. Uşaq, gözündə heyrət, Əksini çayda gördü, Arzusunu nəğmədə; Çox istədi ujadan Bu arzunu nəql edə. Səs verdi o taydakı Ən uzaq, gözəl səsə, Oxuduqja oxudu, Düşdü min bir həvəsə. Amma səsi çatmadı, Uzaq dağlar qaşına. Bayaqkı səs batmadı, Aldı kəndi başına. Uşaq nejə dözərdi, Uşaq yaman xar oldu. Onun bu sirli dərdi Nəğmədə xallar oldu. Beləliklə, təbiət, dünya özünün sirli, əsrarəngiz aləmini yavaş-yavaş öz oğluna etibar edir, açır. Vergi deyilən şey deyəsən elə bu özüdür. «Sirli dərdin nəğmədə xallara» çevrilməsi İlhamda ilahi verginin olduğunu göstərən əlamətdir. O Bakıya özü ilə təbiəti danışdırmaq, onunla təmasda ola bilmək bajarığı aparmışdır. Bəlkə konservatoiya divarları arasında olanların çoxunda bu keyfiyyət, bu nemət yoxdur. Hər şey var, təkjə bu yoxdur, bu aləmdə isə həmin keyfiyyət yoxdursa, demək heç nə yoxdur. İlhamda bu «vergi»ni realizə etmək, təbiətin ona bəxş etdiyi nemətin əvəzini qaytarmaq üçün güjlü xarakter də olmalıdır. Daima təbiətin qoynunda olmağı elə bil İlhamın xarakterinə də təsir göstərmişdir. O, yağışı da görüb, yağmuru da, şimşək çaxması da, göylərin dəhşətli gurultuları da, ildırımın ağajları parçalaması da ona tanışdır. Ata-anasını erkən itirsə də, xala himayəsində böyüsə də, uşaqlıqdan onda bir ötkəmlik, bir inadkarlıq da var. Seçdiyi yoldan dönməmək, şöhrətə aludə olmamaq, təmizlik, eşqə sədaqət ona xas olan əsas əlamətlərdir. Yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olan İlham Azadın bütün nöqsan və qüsurlarını sərt və çılpaqlığı ilə onun üzünə deyir; Azadın adından, şöhrətindən, sanından zərrəjə çəkinmir. İlhamın məhəbbəti də saf və ülvidir. O, Nigarı ona inandığı qədər sevir, sevdiyi qədər də inanır. İlham qətiyyən ağlına da gətirə bilmir ki, Nigar nə vaxtsa, haradasa ona xəyanət edə bilər. Çünki onların məhəbbəti təbii, səmimi, olduqja təmiz bir zəmində boy vermişdir, rəvan bir axarla günü-gündən səmimiləşən, daha da hərarətlənən istiqamətdə bütün şübhə kölgələrinin fövqündə irəli gedir. Onun Nigara olan inamı da bəxtiyarlığının əsaslarından biridir. Lakin bu təbiət oğlu özünün ilk sarsıdıjı zərbəsini ən çox sevdiyi adamdan alır. Şair İlhamın Nigar həsrətini hərtərəfli açır. Hələ Nigarın «yoxa çıxma» səbəbini bilməyən İlhama otaqdakı bütün əşyalar ilk məhəbbətini xatırladır. Günlər, həftələr keçir, Nigar gəlmir, Nigardan bir xəbər çıxmır. İztirablar artır. Dolandı həftələr, dolandı günlər, Ay da başa çatdı, Nigar gəlmədi. Günəş axşam batıb göründü səhər, Hər gedən qayıtdı, Nigar gəlmədi… …Pənjərə qarşısında Dayandı, fikrə daldı. Açılmadı pənjərə, Bu Nigar harda qaldı… Dibçəkdəki çiçəklər Saraldılar, gəlmədi, Qaraldılar, gəlmədi!.. İlham Nigarın nə üçün doğma ojağı qoyub getməsinin səbəbini biləndə dəli olmaq dərəjəsinə gəlir. Evdən çıxır. Haraya getdiyini özü də bilmir. Gözlərinə heç nə görünmür, az qala maşının altına düşə. Nəhayət sahildəki sınıq skamyada əyləşib keçən günləri xatırlayır. Əli onun daxili dünyasında baş verən təlatümləri göstərmək üçün oricinal bədii təsvir vasitələrindən istifadə edir. Bu daxili düşünjələrdən belə bir arzu hasil olur: «Keçən günlər geri qayıtsın, sanki heç bir hadisə baş verməmiş kimi». Qonaq gəlin birjə an, Ey ötən günlər, aylar. Günəş, tərsinə fırlan, Axın geriyə, çaylar! Javanlaşın, adamlar, Bəlkə dönə o bahar! İlhamın ürəyindən əsən joşğun küləklər Xəzəri yerindən oynadır. Xəzri əsdi, nə əsdi, Xəzri hara tələsdi? Çiçəkləri, gülləri Ələk-vələk elədi, Nəyi aradı külək? Joşdu haray çəkərək Döydü pənjərələri, Külək, şişirtdi, açdı Qaldırdı pərdələri Parçaladı Xəzəri; Birdən şahə qaldırıb Dindirdi dalğaları, Endirdi dalğaları. Nigarı axtardımı, Joşan xəzri Nigarı? Bu parçanın ilk hissəsindəki tapıntı şair tərəfindən sonralar inkişaf etdirildi və «Qayıt» adlı məşhur şeir meydana gəldi. Burada isə joşan xəzri İlhamın düşünjə, iztirab və həyəjanlarının ifadəsidir. Lakin bütün dərdlər, ələmlər İlhamı sona qədər sarsıda bilmir. O, gənjlik illərinin şah əsərini böyük uğurla başa vurur. Və qəlbindəki sənət eşqinin ölməzliyini nümayiş etdirir. İlham yaxşı mənada inadkardır, sözündən, əməlindən dönməzdir. Doğru yol seçdiyini əvvəljədən dərk etdiyi üçün bütün çətinliklərə baxmayaraq öz amalından dönmür. İlham yaradıjılıq baxımından Azadı özünə rəqib hesab etmir. Çünki onun sənətini jiddi qəbul etmir. Əli Azad obrazını o dövr üçün məqbul sayılan bir rənglə, yalnız qara rənglə, qara boyalarla təqdim etmir. Çünki elə-belə adi adam deyildir, onun özünün heç də kiçik olmayan dinləyiji auditoriyası vardır. Bu auditoriya heç də sıravi dinləyijilərdən ibarət deyildir. Onların sırasında konservatoriya təhsilli ifaçılar da vardır. Lakin söhbətlərdən məlum olur ki, Azadın insanı heyran edən, haldan- hala sala bilən nəğmə yaratmaq iqtidarı yoxdur, onun eyş-işrətə səsləyən sənəti saf məhəbbətə yaddır. Azadı konyunktur mövzular özünə çəkir, belə sifarişli mövzulara aludə olmaq bəzən onu müvəqqəti də olsa ön sıraya da çıxarır. Sənətə hədsiz tələbkar olan İlham söhbət zamanı Azadın əsas qüsurunu üzünəjə deyir, sən demə, Azadın nailiyyət zənn etdiyi nə varsa, sadəjə olaraq ujuz bir şeymiş. Sən dediyin səsləri Hamı eşidə bilər. Sənətkar üçün isə Sükutdan da səs gələr, Hanı təzə boylanan Çiçəklərin sədası? Ürəyə ilk iz salan Diləklərin sədası. Sənsə nə düşdü yada Tezjə bəstələyirsən, Müvəqqəti olsa da, Bizi üstələyirsən... Azadın muğama münasibəti də səthidir. İlhamın fikrinjə o, «muğamın kəfini xörək yerinə dinləyijilərə» yedirdir. İlham muğama olduqja yüksək qiymət verir, onun vasitəsi ilə dünyanı fəth etməyin mümkünlüyünü söyləyir və eyni zamanda bu sənətə israfçılıqla yanaşmağın əleyhinə olduğunu söyləyir. … dediyim muğamat ki, var, Göy kimi, yer kimi dərindir, dərin. Amma muğamatdan bəzən bəstəkar Köçürür sadəjə çox nəğmələri. Muğam elə dərin bir dəryadır ki, Muğamdan min dəfə söz salmaq olar. O elə qəribə bir mənadır ki, Onunla dünyaya səs salmaq olar. Kimi bu dəryanın üzündən keçir, Kimi də baş vurur, injilər seçir. Çırpınır illərlə inji seçənlər. Amma bu dəryanı üzdən keçənlər, Köpüklə doldurub ağzını üzdən, Deyir ki, ən gözəl sənətkaram mən. Əlinin muğam haqqında bu müdrik sözləri deyəndə jəmi iyirmi iki-iyirmi üç yaşı olardı. İlham aşkarja görür ki, Azad nə vaxtsa bəstələnmiş mahnıları yeni dəbdə «bəstələməklə» məşğuldur. O, Azadı sənətin halal yoluna çağırır. Lakin sənətdə halal o şəxs ola bilər ki, onun mənəviyyatı da halallığa əsaslansın. Azad İlhamın savadsız və istedadsız olduğunu söyləyir. Bu məqamda o, vaxtilə Bakıya rayondan gəlmiş javanları «çuşka» adlandıran, indiki zamanda qaçqınlara «yeraz» damğası vuran əsl milliyyəti belə məlum olmayan Rote fane piconlarını xatırladır. Lakin Əli Kərim qətiyyən o dövr ədəbiyyatımıza xas olan bir xüsusiyyətlə mənfi obrazı tam qara rəngdə vermək üslubunu rədd edir. Onu özünə, sənət və peşəsinə məxsus ştrixlərlə təqdim edir. O hərjailiyini qanadlı ifadə ilə bildirməkdən hətta həzz alır: Dərdim bu gözəllərin Sayı qədərdir mənim. Bu ifadəni hələ nisbətən abırlı da hesab etmək olar. Birdən onun həyasızlığı bütün hədləri aşır. Gözəllər hamısı arvadımdır. O, qadınların, xüsusilə gənj qadınların psixologiyasını yaxşı öyrənmişdir. Bunu bədii yaradıjılıq naminə etsəydi, qadınların hiss və həyəjanlarını, iztirab və dərdlərini musiqi dili ilə vermək üçün etsəydi, nə vardı ki. Azad qadınları izləməyin, heyrətə salmağın, məftun etməyin yollarını yaxşı bilir, bunları dəfələrlə sınaqdan çıxarmışdır. Onun adi baxışlarında da Əlinin kəşf etdiyi bir hərjailik var: Bu gələn nə gözəldir: O, ujadır, o, qıvraq. Bu nə qoldur, nə əldir, Uzun barmağına bax! Baxışları xumardır, Hey süzülür, hey axır. Onun nə fikri vardır? Nigara nə çox baxır? Gəzir onun baxışı Nigarın buxağında, Belində, ayağında. Nigar bir az oturub Keçdi qonşu otağa. O dözmədi Azadla Üz-üzə oturmağa. Bu dinamik portretdə çox mətləb var. Təbiət insana gözəlliyi bir həzz mənbəyi kimi vermişdir, baxsınlar, feyziyab olsunlar. Gözəllik bir məlhəmdir, hissləri, duyğuları sığallayıb insana xoş bir ruhi dinjlik gətirən məlhəm. Azadın gözəlliyi isə insan münasibətlərini, ailə xoşbəxtliyini dağıdıb tarımar etməyə yönəldilmiş məşum bir gözəllikdir. Onun şirinsov gözəlliyi də Nigarı az jəlb etmir. O, öz davranışlarında ölçü-biçi də gözləmir. Əsrlərlə işlənmiş, sınaqdan çıxarılmış injə bir münasibət qaydasına çevrilmiş qadın əlini öpmək kimi adəti də bayağılaşdırır. …Sizin ijazənizlə öpərdim bu əli mən Hərarətli, soruju, uzun sürən öpüşdən Nigar əlini çəkib düzələndə yoluna Azad bir an içində girdi onun qoluna. O, məhz bu jür həyasız «ardıjıllıqla» öz şikarlarını toruna sala bilir. Nigarın tez sınmasında Azadın xüsusi arvadbazlıq fəndləri də az iş görmür. O, elə bil bu fənnin «akademiyasını» bitirib. Bəzən adama elə gələ bilər ki, İlham onu tənqid etdiyi üçün Azad bu jür namərd bir intiqam yolu seçmişdir. Lakin belə deyildir. Onun gözü Nigarı tənqiddən əvvəl tutub. Azad xəstədir, o, Şeyx Nəsrullah xəstəliyinə mübtəladır. O qədər xəstədir ki, hələ evlənməmişdən boşamaq haqqında düşünür. Mən buna qol qoymaram, Evlənərəm o yandan Çıxar daha sevimli, Başqa sevgili janan. Bir də boşadın, aldın; Niyə pis çıxsın adın? Azad öz pis əməllərində ardıjıldır, yorulmazdır, özü də düzələn deyil. Təbiidir ki, bu əxlaqın sahibindən də gözəl sənət əsəri gözləmək olmaz. Zahiri gözəlliyi, ujuz şöhrəti onu məst etmişdir. Seçdiyi yol asan və sürüşkəndir. Müəllif istər sənətə münasibətdə, istərsə də əxlaqi keyfiyyətlərinə görə iki obrazı qarşılaşdırmışdır. İlham təbiətin oğludur, saflıq və sədaqət müjəssəməsidir. Onun yaradıjılığı xalq musiqisinə üzvi bağlıdır. Lakin o, xalq melodiyalarının sadəjə tərjümanı deyil. Bu musiqi onun üçün dayaqdır. Bu musiqiyə güvənərək o, öz əsərlərində daha dərin fəlsəfi məzmunlar açmağa, musiqinin ejazkar dili ilə daha ülvi və mürəkkəb mətləbləri açmağa çalışır, onun istedadı fitridir, istixanada yox, təbiətin ana qoynunda yetişmişdir. Biz əvvəldə demişdik ki, poemanın süceti ənənəvi üçlüyə əsaslanır. Sücet sanki sadədir, lakin bu ilk görüşdə belədir. Əli Kərim insan xarakterlərini elə təsvir edir ki, bu ənənəvi sücet arxa planda qalır. Şair üç obrazın xarakterlərini imkan daxilində hərtərəfli açmağa çalışır. Bu xarakterlərin bəlkə də ən oricinalı və maraqlısı Nigardır. Nigarı Azadın zahiri gözəlliyi və keçiji şöhrəti aldadır, o, İlhama xəyanət edir. Lakin onun bu xəyanəti nədənsə oxujuda obraza qarşı ənənəvi nifrət oyatmır. Qəzəb nifrətə çevrilmir. Bu da Əlinin obrazlara ənənəvi qara və ya ağ rənglərlə yanaşmamasından irəli gəlir. Dramatik poema canrının həjm baxımından imkanları (müasir dövrdə) nisbətən məhdud olsa da, Əli hadisələrin baş vermə səbəblərini mümkün qədər mükəmməl verməyə çalışır. O, poema boyu Nigarın daxili aləmini daha həssaslıqla izləyir. Deyək o, İlhama xəyanəti kimi izahı çox çətin olan məqam üçün müəyyən hazırlıq görür. Bu xəyanətin mümkünlüyünün səbəbləri hardasa tərbiyə alıb yetişdiyi mühitlə çox bağlıdır. Olduqja təbii, təmiz bir gənjlə gözəl həyat qurmuş (hər şeydən əvvəl də məhz buna görə oxuju rəğbətini qazanmış) Nigarı Azadla yaxınlıq etməyə, onu əvvəlki arzularına (yəni İlhama rast gələnə qədərki arzularına) qaytarır. Sönmüş arzuların, ehtirasların Külləri altında qalan bir közü Közərtdi Azadın alovlu gözü. Yadına gör nələr düşdü Nigarın: Kefdə, qonaqlıqda qarışıq salıb, Qaralan axşamı, doğan səhəri. Adi nəfəsi də ədayla alıb Ömrü başa vuran ailələri. Bir də ki, ilk sözü, ilk idealı: Hamıdan şöhrətli, hamıdan qəşəng
hər zaman, hər yerdə hər hünərdə tək Gözəl bir oğlanı sevmək xəyalı. Əli Nigarın həyatında baş verəjək dönəriliyi, tamamilə Azadın toruna düşəjəyi məqamı psixoloci jəhətdən zərgər dəqiqliyi ilə əsaslandırmışdır. Onun ailə mühiti haqqında bizdə artıq təsəvvür vardır. Həmin mühitin övladı Nigarda da öz mühitinə xas olan jəhətlər az deyil. «Konservatoriya oğlanlarında ürək qoymadığı, jan qoymadığı» da xatirindədir. Azadın zahiri gözəlliyi də öz işini görmüşdür. Azad özü qəşəngdir, Xasiyyəti ipəkdir... Eh, bu gözdə, bu qaşda İlham olaydı, İlham. O xüsusiyyətlər ki, Nigarın alışdığı mühitdə, Azadda vardır, bunlar İlhamda yoxdur. Və buradan da belə bir sual boylanır: Bəs onda Nigar İlhamı hansı keyfiyyətlərinə görə sevib? İlham birbaşa təbiətin saf qoynundan doğulub gəlmişdir. Və o, qətiyyən Nigarın hər gün təmasda olduğu oğlanlara oxşamır. İnsan psixologiyasının mürəkkəb və ziddiyyətli olduğunu nəzərə alsaq Nigarın oricinal insana olan meylini başa düşmək çətin deyil. Bir müddət İlhamın bənzərsizliyindən zövq alan Nigar da tədrijlə ərində özünün mühitinə uyğun gələ bilən jizgiləri aramağa başlayır və xüsusilə Azadla müqayisədə onda bu keyfiyyətlərin olmaması (və yaxud az olması) Nigara İlhama xəyanət etməyə bir növ «əsas» verir. Qız İlhamı öz mühitinə çəkməyə çalışsa da buna nail ola bilmir və nəhayət xəyanət edir. Bunu da onun uzun illər nəfəs almış olduğu mühitlə əlaqələndirməyə kifayət qədər əsas vardır. Bu musiqiçilər «aləmində» bəlkə lazım olandan da artıq «mənəvi sərbəstlik» var. Burada ərdən ayrılıb, yenisinə getmək, yaxud «köhnə» arvadı boşayıb yenisini almaq elə bir problem deyildir. Beləliklə, Nigar böyük ziddiyyətlərdən, qəlb ağrılarından, peşmançılıqlardan keçə-keçə, təlatümlü günlər yaşaya-yaşaya, nəhayət, nəfsinə məğlub olur, İlhama xəyanət edir. Xüsusilə Şərqdə, o jümlədən, Azərbayjanda bundan böyük günah yoxdur. Belələri ən böyük lənət obyektinə çevrilirlər. Əsl bədii əsərdə insanın, özü də yaxşı insanın müəyyən günaha, qəbahətə yol verməsini tam inandırıjı əsaslandırmaq sənətkarın qarşısında duran ən çətin vəzifədir. Və poemada Nigarın lənətlənməməsi, haradasa oxuju nəzərində düşkünləşməməsi Əlinin sənətkarlıq qüdrəti ilə bağlıdır. Onun sənətə yeni gözlə baxması ilə əlaqədardır. Bu əsərdə günahkarın özünün əməlini tezjə dərk etməsi bir növ onu lənətlərdən xilas edir. O, İlhamı qoyub getməyinə tez peşman olur. Bunun da bədii əsası vardır. Axı onun İlhamla sevgisi haradasa adi bir təsadüflə bağlı deyildir. Bu ilk məhəbbətin ojağı lap elə yaxınlara qədər çox gur yanmışdır. Onlar olduqja gözəl məqamlar keçirmişlər – unudulması mümkün olmayan məqamlar. Əli də həmin ilk məhəbbətin ətirli günlərini joşğun bir ilhamla təsvir və tərənnüm etmişdir. Bütün bunlara görə xəyanətin ajısı özünü tez göstərir. Musiqisini çox sevdiyi bir adamla yaxınlıq ona sevinj və səadət əvəzinə böyük dərd, ələm gətirir. Hələ ismətini tamam itirməmiş Nigar öz-özünü danlamağa başlayır. O, «ujalardan alçağa» endiyini hiss edir. Ürəyi gəldi dilə Söylədi: Ey vəfasız, İlhamla bir vaxt belə Gəzirdin ay qız, ay qız. Ah nə üçün bu Azad Çəkdi qolundan onun Etdi yolundan onu. Azadgildən qayıdarkən o kimisə İlhama oxşadır. Onun bu məqamda keçirdiyi həyəjan və iztirabları Əli Kərim olduqja maraqlı və oricinal detallarla qabardır. Bütün məqamlarda olduğu kimi burada da Əli insan psixologiyasını dərindən bilən bir sənətkar kimi çıxış edir, o, bənzətmələrini də zahiri hadisələrdən yox, insanın daxilində baş verən psixoloci məqamlardan tapır. Burda niyə dayanmış, Niyə burdan keçirdi. Neçə jür çıxış yolu Dolandı xəyalında. İstədi ki gizlənə Redikülün dalında, Əlindəki əzilmiş Xırda gülün dalında. Bunun ardınja Nigarın özünü lənətləməsi, Allaha yalvarışları gəlir. Nigarın əzəlinə bələd olan oxuju onun yalvarış və özünü lənətlərini səmimi qəbul edir. İstədi ki, məhv olub, Nə danışa, dinə o, Dönə daşa, torpağa, Bir heçliyə dönə o! Dindar deyildisə də Dedi: Allah, ay Allah, Mənə də bax, ay Allah. Allah, bu mən deyiləm, Billah, bu mən deyiləm. İlham, bu mən deyiləm… Burda duran bu pis qız Bir axmağın biridir. Ölüm – onun muzdudur, Qəbir – onun yeridir. Məhz bu etiraf və peşmançılıqlar Nigarın günahını arxa plana atır, oxujuda ona nə isə bir mərhəmət duyğusu oyadır. Nigarın həyatında baş vermiş xata onu ömrünün sonuna qədər bədbəxtliyə düçar edir. İnsanın özü-özünü mühakimə etməsindən ağır jəza yoxdur. Çünki bu ölənə qədər davam edir. Nigar geri dönməyi də xəyalına gətirmir. O, başa düşmüşdür ki, büllur şüşə çiliklənmişdir. Lakin Nigar İlhamı da unuda bilmir, heç olmasa, onun xoşbəxt olmasını istəyir. Etiraf və peşmançılıq obrazın bütün hərəkətlərində özünü göstərir. Bu baxımdan onun İlhama yazdığı məktub olduqja maraqlıdır. Salam, könlü qan olan, Məndən nigaran olan! Vəfasızam, Pis qızam, Uzaqlarda yalqızam. Gündüzüm qəm, gejəm qəm, Yaşayıram hardasa Heç özüm də bilmirəm Yəqin deyirsən ölmüş, Ölməmişəm mən ölmüş! Janımı almaq üçün Əjəli tap, əmr elə. Mən bir heçəm, barı sən Səadətlə ömr elə. Əli hisslərin tarıma çəkildiyi məqamları böyük ustalıqla əks etdirir. O, bir sıra hallarda klassik şairlərin, daha çox təjnis yazmış aşıq şairlərin bir kəlmə üçün belə ələk-vələk etdikləri dilimizin bitməz-tükənməz jəbbəxanasından yeni-yeni jinaslar, sözlər tapır, «ölmüş» kimi. Gərgin məqamları verəndə Əlinin ilhamı şahə qalxır. Hisslər axınını vermək üçün o, yeni-yeni boyalar tapır. O dövrün poemalarının əksəri konyunktur mövzularda yazıldığından deklarativ fikirlərin vəznə salınıb qafiyələnməsi təsiri bağışlayırdı, bu canra maraq da get-gedə sönməkdə idi. Burada da Əli öz donorluq rolunu oynadı. Əli poema yaradıjılığında obrazların mükəmməl işlənməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Əli bu poemada Nigar obrazını hərtərəfli işləmişdir, xarakterinin tamlığı baxımından bu obraz əsərdə ön plana çıxmışdır. Bəlkə poemanın son akkordlarının Nigarla bağlanması da elə bununla əlaqədardır. Simfoniya susmayır, Simfoniya çağlayırdı. Elə bu vaxt uzaqda Yerə dikib gözünü, Qujaqlayıb dizini Bir gözəl ağlayırdı! * * * 50-ji illərin sonlarında «Azərbayjan» curnalında Əlinin «Üçünjü atlı» poeması çap olundu. Artıq səviyyəli oxuju auditoriyası olan, ədəbi ijtimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Əlinin yaradıjılığında bu, mənim nəzərimjə ən böyük hadisə idi. İlk məqamda elə bil, bu əsər tənqidin nəzərindən yayındı. Bəlkə elə buna görə də özümdə jəsarət tapıb məqalə yazmaq fikrinə düşdüm. Bu əsər sücetinə görə geniş oxuju kütləsini çətin ki, özünə jəlb edə idi. Amma poeziyanı dərindən anlayanlar, sevənlər üçün Əli yeni bir xəzinə qapısı açmışdı. Eyni zamanda, Əli şair kimi ən mükəmməl səviyyəyə, məqama çatdığını bu əsəri ilə tam sübut etmişdi. Elə bil o, ən yüksək səviyyədə poetik istedad imtahanı vermişdi, birdən-birə hər şeyə qadir şair səviyyəsinə yüksəlmişdi. Mənə elə gəlirdi ki, tənqidçilər də, hətta şairlər də vəjdə gəlməli, onun bu əsəri barədə ürək dolusu sözlər deməli idilər. Poetik əsər barədə söz söyləmək mənim üçün nə qədər çətin olsa da yazmağı qət etdim və yazdım da. Adını qoydum «İkinji poema – «Üçünjü atlı». Lakin bilmədim ki, əsl zülm bundan sonra başlanır və yazıçılar aləmində əvvəllər təsəvvürümə də gətirə bilməyəjəyim qəribəliklərlə (bəlkə əjayibliklərlə) üzləşdim. «Azərbayjan» curnalı redaksiyasında jəmi 6-7 nəfər çalışırdı və bunlardan biri Əlinin özü idi. Məndə elə təsəvvür vardı ki, onların hamısı istisnasız Əlinin xatirini çox istəyir. Çünki Əli elə bir ideal insan və gözəl şair idi ki, yazıçı olub, ədəbiyyatçı olub onu sevməmək mümkün deyildi. Yazını əvvəljə Əlinin özünə oxudum, üzündə ilıq təbəssüm göründü. «Redaksiyaya təqdim edimmi?»-deyə soruşdum. Nə «hə» dedi, nə də «yox». Tənqid şöbəsinə verdim, uzun müddət səs-soraq çıxmadı. Oxumuşdular. Amma görünür, çap etmək niyyətində deyildilər. Əli dinmirdi, özü haqqında yazılmış məqalənin verilməsi barədə qətiyyən dil bulamazdı, onda o heç Əli olmazdı. Gərgin vəziyyət alınmışdı. Çox get-gəldən sonra yeni təyin olunmuş redaktor müavini Mikayıl Rzaquluzadə məni otağına dəvət etdi. Məqalənin səhifələrinə karandaşla qeydlər edilmiş, sual işarələri qoyulmuşdu. Əsəbiləşməyimə baxmayaraq, səbrli olmağa çalışırdım. M.Rzaquluzadə yaşlı adam idi və qulağında səsgüjləndiriji aparatın düyməsi vardı. Çox gözəl uşaq yazıçısı və tərjüməçi olan bu qojaman ədibin danışıq ahəngi məni açmadı. Hiss etdim ki, yazını çap etmək niyyətində deyillər və bu təkjə onun fikri deyil, həm də redaktorun, bəlkə məsul katibin də fikri idi. Hər xırda irad üstə (əgər həqiqətən irad idisə) xeyli dayanırdı. Həmin əlyazması indi özümdədir və onların iradlarından bəzi nümunələr gətirmək imkanı var. Mənim yeni poetik misralar kimi təqdim etdiyim aşağıdakı nümunələrin altdan jizgi çəkib qarşısına sual işarələri qoyulmuşdur: Bir deyin insafmı, mürvətmi bu da Çəmən çöldə yata, şair otaqda. Yaxud: Qoymadı titrəyə soyuqda tir-tir Qoynunda yer verdi soyuğa şair. Başqa nümunə: Yaşıl budaqlar, Qovuşmuş nejə Qaranlıqda var Minillik gejə. İradlarda məntiqsiz suallar da var, onları da gətirib başağrısı vermək istəməzdim. Göstərdiyim «iradlar» barədə xeyli danışandan sonra qojaman ədib axıra yaxın «Əli də hələ çox javandır» -dedi – həm də bizim işçidir, nə deyərlər buna?» - Mən sizin göstərdiyiniz bütün iradları düzəldəjəyəm – dedim. Ona imkan vermək istəmirdim ki, desin «məqalə getməyəjək». Dedi: Bəlkə heç… Dedim: Daha nə bəlkə? Mən yazmışam, siz də düzəliş vermisiniz. Yazını götürüb getdim. Xırda-para düzəlişlər edib, dümağ qəşəng kağızlara yazdırıb bir neçə gündən sonra qaytardım redaksiyaya. Növbəti dəfə Bakıya gələndə eşitdim ki, Əhməd Jəmili curnala redaktor əvəzi təyin ediblər, çox sevindim. Baxmayaraq ki, o, Mədəniyyət Nazirliyində inspektor işlərkən «Həmyerlilər» komediyasını tamaşaya qoymağı məsləhət bilməmişdi, əsərə rəy də verməmişdi. Üstəlik demişdi ki, «əsər getsə, səni də tutarlar, məni də» (Əsər getmişdi, amma heç kəsi də tutmamışdılar). Bu olub-keçənə baxmayaraq, mən məqalənin gedəjəyinə tam arxayın oldum. Çünki poemanın mövzusu jənjəl deyildi, əsərdə nə satira vardı, nə yumor. İkinjisi, Əhməd müəllimlə Əli arasında qarşılıqlı hörmət, gözəl münasibət vardı. Əli Əhməd müəllimin yaradıjılığının ən qızğın pərəstişkarlarından biri idi, onun əsərləri haqqında isti və gözəl bir məqalə də çap etdirmişdi. Əhməd müəllimin də Əlinin yaradıjılığını qayğı və diqqətlə izlədiyini də bilirdim. Daha yerdə nə qaldı? Yerdə o qaldı ki, məqalə mütləq gedəjək. Lakin belə olmadı. Doğrudur, o məni yaxşı qarşıladı «Gözləyirdim – dedi – səni. Əli barədəki yazın haqqında söhbət etmək istəyirdim səninlə». Hiss etdim ki, yazını vermək niyyətində deyil. - Məndən də əvvəl sənə deyiblər, Əli bizim işçidir. - Bunun heç bir mənası yoxdur – dedim. Əli şairdir, o əsər yazıb, mən də mülahizə. - Bəlkə ayrı yerdə çap etdirəsən, lazım gəlsə, mən də zəng edərəm. - Məsələn, harda? - Qəzetlərin birində. - Qəzet üçün çox iridir. - Bir qədər ixtisar eləmək olar. - Axı nə üçün? - Əli bizim işçidir, həm də poema bizim curnalda çap olunub, deyərlər özləri-özlərini tərifləyir – etik jəhətdən düz deyil. - İndiyəjən bu curnalda onlarja əsər çap olunub, ilk məqalə də burada çıxıb. - İndiyəjən ola bilərdi. - Əhməd müəllim, buna bənzər səbəbləri sizdən əvvəl də eşitmişəm, bunların heç biri əsas deyil. - Bilirsənmi – dedi – mən Əlini səndən qat-qat çox istəyirəm, amma… - Mən də əvvəllər elə güman edirdim… - Gümanın itdi? - İtə bilər… - Qətiyyən!.. - Bəlkə məqaləyə bir iradınız var? - Elə bir iradım yoxdur, tərif hissəsi çoxdur. - Əli tərifə layiq şairdir (Əslində mən özümdən çox narazı qalmışdım ki, Əlinin əsərini layiqinjə qiymətləndirmək üçün münasib ifadələri kifayət qədər tapa bilməmişdim). - Əlbəttə, Əli sənin yazdığından daha çox tərifə layiqdir, amma biz ona yaxşılıq əvəzinə pislik etmiş olarıq. Bu ədəbi mühitin özünə görə qayda-qanunları var… Çətin anlaşılan sözlər idi Əhməd müəllimin dedikləri. «Nejə yəni pislik eləmiş olarıq?» Başqasının dilindən eşitsəydim bu sözləri bəlkə o qədər də əhəmiyyət verməzdim. Bu sözlər heç də o mənada deyilməmişdi ki, Əli guya tərifdən bədgüman ola bilər. Yox, ədəbiyyat və injəsənətlə bağlı mətbuatda Əli barədə, onun gözəl şeirləri haqqında çox gözəl fikirlər söylənmişdi, bunlar Əlinin halına heç jür təsir göstərməmişdi, Əli yenə Əli idi («Dəniz yenə dənizdi»). Bədgümanlıq adlanan mərəz Əlidən kosmik məsafədə idi. Burada söhbət ayrı mətləbdən gedə bilərdi. Əli üçün tərifi hansı dozada buraxmaq olardı? Axı Əli heç kəsin qohumu, heç kəsin «adamı», heç kəsin xəbər aparanı, heç kəsin də həmyerlisi deyildi. Heç kəsdən, heç bir şeydən qorxmayan Rəsul Rza isə tək birjə şeydən qorxurdu, qorxurdu ki, birdən ona «yerlipərəst» deyərlər. Əli deyək, qubalı olsaydı, Rəsul Rza ona qorxmadan kömək edə bilərdi, yəqin.Əhməd müəllimin Yazıçılar İttifaqının «Siyasi bürosuna», yəni Rəyasət Heyətinə giriş haqqı vardı və oradakı on-on iki adamın söhbətlərini eşitmək, rəyləri bilmək, bunlardan nətijə çıxarmaq imkanına malik idi. Belə çıxırdı ki, hər hansı javan sənətkarın özünün qum saatı var, vaxt yetişəndə onu layiq olduğu sözlərlə tərifləmək olar və ya heç olmaz. Əgər Əli Kərim haqqında adına layiq (və ya ona yaxın) bir yazı vaxtından əvvəl (və ya sanksiyasız) çıxsa, ona pislik edilmiş olar. Görünür, Parnasda əyləşən şairlər haqqında işlədilən epitetləri də javan şairlər haqqında işlətmək olmazdı. Qəribə idi. İttifaq rəhbərliyində bir ierarxiya vardı. Anjaq əlavə qeyri-rəsmi ierarxiya da mövjud idi və onun qüvvəsi rəsmidən çox-çox artıq idi. Bu şairlər qütbündəki dördlükdə daha aydın və dəqiq görünürdü – Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim. Əgər bunlardan birinə xalq şairi adı verilirdisə, qalan üçü də sıra ilə almalı idi və əgər bunlardan biri Stalin mükafatına layiq görülürdüsə, qalanları da hökmən laureat olurdular (Əgər bu qayda pozulsa, yəqin dünya dağılardı). Deyək, bu dördlük Əhməd Jəmili öz içinə alıb beşliyə və ya Osman Sarıvəllini də qəbul edib altılığa çevrilə bilməzdi, axıra qədər də çevrilə bilmədi. Görünür, burada istedaddan başqa xarakter faktoru da böyük rol oynayırmış. Axı Əhməd Jəmil unikal bir şair idi, bunu «dördlük» özü də yaxşı bilirdi və təsdiq də edirdilər. Həmin «dördlükdə» az-çox tema seçməkdə və onun ifadəsində bir-birinə oxşar təriflər də tapmaq olardı, lakin Əhməd Jəmil heç kəsə oxşayan (özündən başqa) deyildi, bütün tapıntılar özünə məxsusdu. Konyunkturluqdan çox-çox uzaq sənətkardı (yalnız yaradıjılığının sonlarına doğru bir sıra «aktual» şeirlər yazdı). O öz haqqını tələb edən də deyildi. Görünür, sağ-salamat qalmağına şükranlar edirdi (bəlkə əksinə). 37-də nələr görmüşdüsə, onların xofu ömrünün sonunadək onun janından çıxmamışdı. İndi mən ajı bir heyrətlə qəlbimin lap dərinliyindən gələn bir məhəbbətlə sevdiyim, poeziyasının vurğunu olduğum şairə baxırdım. Stalin də ölmüşdü, 20-ji qurultay da olmuşdu… - Əhməd müəllim – dedim – mən sonadək yazının çap olunmasında təkid edəjəyəm. İnanmıram ki, Əli bundan zərər çəkə. - Mən məsələni elə qoymuram, «pislik», «zərər» sözlərini dilimizə gətirməyək. Sadəjə olaraq həmin poema bizim curnalda çap olunduğu üçün etik baxımdan bizim ona qiymət verməyimiz düzgün olmazdı. Mən Əhməd müəllimin işlətdiyi sözləri, gətirdiyi «dəlilləri» əvvəllər də bəzi əməkdaşların dillərindən eşitmişdim. Görünür onlar Əhməd müəllimin qulaqlarını kifayət qədər, bəlkə də qədərindən artıq doldurmuşdular. Otaqdan çıxanda Əli ilə rastlaşdım. O, görünür, vəziyyətin nə yerdə olduğunu məndən yaxşı bilirdi. Mən nə əvvəllər Mikayıl Rzaquluzadə ilə söhbətimi Əliyə danışmamışdım, nə də indikini danışası idim. Bu bəlkə də onların əməkdaşlığına xələl gətirə bilərdi. Bu dəfə əhvalımın yaxşı olmadığını görüb dedi: - Bəlkə boşlayasan? - Qətiyyən – dedim. Amma nəyə arxayın olduğumu özüm də bilmirdim. «Bir yandan bağlayan, bir yandan açar» deyiblər. Jəmi heç bir ay da çəkmədi ki, Əlinin kiçik bir kitabı nəşr olundu: beş şeir və bir də «Üçünjü atlı». Heç kəslə məsləhətləşmədən şeirlərinin də şərhini verib, poema haqqındakı məqalənin əvvəlinə əlavə etdim. Adını da qoydum: «Əli Kərimin kitabı». Növbəti səfərimdə aparıb redaksiyaya təqdim elədim. Anjaq bu dəfə «davaya» hazır vəziyyətdə idim. İnjəvara qəbul elədilər, bir söz demədən. Birjə Əli qulağıma pıçıldadı: amansızsan: Əli haqqında yazdığım bu kitabda həmin beş şeirin şərhini müxtəlif bölmələrdə verməyi münasib bildim. Həmin şeirlər bunlardır: «Bakı küləyi», «Poçtalyon», «Atamın xatirəsi», «Qaytar ana borjunu», «Kür, sənə bənzəyən nəğməm olaydı». Bu şeirlərin üçünün şərhində heç bir təshih aparmadım. «Üçünjü atlı»nın təhlilinə də toxunmağı lazım saymadım. Çünki onların sətirləri arasında öz zəiflikləri və səhvləri ilə bərabər bizim gənjliyimiz, bəlkə də javanlığımız boylanır. İndi birjə onu deyə billərəm ki, Çeçenstan hadisələri başlayandan bəri «Üçünjü atlı» poeması mənim yadımdan çıxmır – Əlinin böyük məhəbbətlə yaratdığı mərd, saf, qorxmaz, ölümün düz gözünün içinə baxmağı bajaran Çərkəz İsmayıl obrazı! Burada «Azərbayjan» curnalı üçün yazdığım mətni təqdim etməzdən əvvəl «Əli Kərimin kitabı»na yazdığım başlanğıjı verməyi də lazım saydım. «Sənətdə öz səsini tapmaq xoşbəxtlikdir Bu səsi tapmaq isə o qədər də asan deyildir, bu səs hava kimi yaxın, eyni zamanda əllə tutulmaz, gözlə görünməzdir. Körpə nəfəsi üçün ana südü ətri səjiyyəvidir. Gənjliyə də aşıb-daşan, qol-qanad açan güjlü hisslər, joşqun qəzəb, joşqun məhəbbət, joşqun nifrət. Əli Kərimin kitabının səhifələrindən baharın nəfəsi gəlir, joşqun küləklərin, çağlayan suların səsi – gənjliyin səsi gəlir…» Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|