QarabağnaməLƏr miRZƏ RƏHİm fəNA

İBRAHİM XANIN KÜRƏK ÇAYINDAN  
QALAYA GƏLMƏYİ 
 
Əhdnamə  tərtib tapandan sonra İbrahim xan Pənahabada müraciət 
edir. Orada fəraqəti-xatir ilə Rusiya ilə münəqi olan əlaqənin nəticəsini 
fikir etdikcə  məlum olar ki, bu hadisədə xeyir üzü yoxdur. Özünü bir 
əmri-xatirin toruna salıbdır ki, bədbəxtanə  nəticələri göz qabağında 
cilvə etməkdədir. Amma nə fayda. Bu tezliklə izhari-nədamət 
 
29

etmək və müxalifət sözü danışmağa yol yoxdur. Əgər bir tərəfdən 
istimdad etmək, kimə müraciət etmək,  İran dövlətinin yanında  əbədi 
etibarsızlıq vaqe oldu. Nə etmək, nə çarə? Xülasə bu kimi xəyalə pişdə 
olduqca təşviş  və iztirab xatiri artar. Haləti-fəraqət və istirahəti pozar. 
Müntəzir olar ki, bu hadisə nə tövlid edəcəkdir. 
 
 
AZƏRBAYCAN QOŞUNUNUN
1
 QARABAĞA - TƏRƏF 
HƏRƏKƏT ETMƏYİ 
 
1220-ci ilin səfər ayında (1805-ci il may) İbrahim xan Sisianov ilə 
əhdnamə  tərqin etmək tarixi ilə mütabiqdir, İran dövlətinin vəliəhdi 
Abbas Mirzə Fətəli şah əmri ilə Təbrizdən Qarabağa hərəkət etdi. 
Qabaqca  İsmayıl xan Damğanana qüvvətli ləşkər ilə yola salar ki, 
gedib Araz çayının üstündəki Xudafərin körpüsündə ləşkərgah etsin. Ta 
İbrahim xan tərəfindən körpüyə  sədəmə yetirilməsin. Müntəzir olsun 
vəliəhdin gəlməyini. 
İbrahim xan bu mətləbdən xəbərsiz qalmayıb öz nəvəsi Cəfərqulu 
ağanı, Feyzi bəy Cavanşirin oğlu ilə  Gəncəyə Sisianovun yanına 
göndərib istimdad edər. O da dərhal bir qədər soldat Cəfərqulu ağa 
əsabəti ilə  Pənahabada göndərər. Ruslar varid olan kimi İbrahim xan 
Qarabağ qoşunu ilə öz oğlu Məhəmmədhəsən ağanı Araz çayındakı 
körpünü mühafizət etməyə göndərər. Təqribən hər iki tərəfin qoşunu bir 
vaxtda körpüyə yetişib bir-biri ilə dava başlarlar. Bu vuruşma axırında 
İran tərəfə bir qədər süstlük üz verməyə yaxın Abbas Mirzə zahir olar. 
İran qoşunu ürəklənib dəliranə çalışarlar. Ta ruslar və Qarabağ qoşunu 
sınıb Qarabağ  tərəfə  əzimət edərlər. Elə bir vəhşət və vahimə ilə ki, o 
günü şam olduqca ruslar heç bir yerdə dayana bilməyib İran qoşununun 
qabağında qoyun sürüsü kimi mütəfərriq surətdə qalarlar. 
Gecə Abbas Mirzə  Nəcəfqulu xan Gorusi Ağoğlanda ləşkər 
tədarükünü mühafizə  qəsdi ilə ehtiyat qoşunla orada qoyub, tamam 
qoşunu ilə Çanaqçı yolu ilə gedər Pənahabada tərəf. Sübh açılanda İran 
qoşununun ləşkərgahı Pənahabada müqabil durar... 
  
                                                           
1 "Azərbaycan" dedikdə burada Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulmuşdur. 
 
30

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAHARLI 
 
ƏHVALATİ-QARABAĞ 
  
 
31

 
BAHARLI 
  
Baharlının həyatı  və  fəaliyyəti yaxşı öyrənilməmişdir. "Əhvalati-
Qarabağ" əsərinin müəllifi Baharlı "Qarabağnamə"lərdə məlum olan və 
İbrahim xanın yaxın xidmətçilərindən olan Mirzə  Vəli Baharlının 
nəvəsidir. Məlumdur ki, Ağa Məhəmməd  şah Qacar Şuşaya hücum 
etməzdən  əvvəl  İbrahim xanla "dostluq" əlaqəsi yaratmaq məqsədilə 
ondan girov istəmişdi.  İbrahim xan əmisi oğlu  Əbdüssəməd bəyi və 
Mirzə  Vəli Baharlını  İrana  şah sarayına göndərmişdi. Qacar zülmünə 
dözməyən  Əbdüssəməd bəy saraydan qaçarkən yolda güllə ilə 
vurulmuş, Mirzə  Vəli isə top ağzına bağlanıb facianə surətdə 
öldürülmüşdür. "Əhvalati-Qarabağ"da oxuyuruq: "...Bir də bu cürə 
zülmlərə bizim familiyamız - binəva Mirzə  Vəli giriftar olub. Sinninin 
çox vaxtında bigünah və bitəqsir... Elə ki sabah olub, biçarə Mirzə Vəli 
babamı top ağzına qoyublar..." "Əhvalati-Qarabağ"  əsərinin  əvvəlində 
onun yazılma səbəbi və mündəricəsi qeyd olunur. Burada göstərilir ki, 
əsər 12 fəsildən ibarət olacaqdır. Lakin yeganə  əlyazması 
Matenadaranda olan "Əhvalati-Qarabağ"ın üç fəsli yazılmışdır.  Əsərdə 
Qarabağ tarixindən daha çox onun memarlıq abidələri, tarixi 
şəxsiyyətləri, adət-ənənələri, etnoqrafik xüsusiyyətlərindən nümunələr 
araşdırılır. "Əhvalati-Qarabağ" 1888-ci ildə yazılmışdır. 
Xatırladaq ki, Baharhının əmisi Məhəmmədhəsən Vəliyev (Baharlı) 
Azərbaycan tarixi və coğrafiyası ilə məşğul olmuşdur. 1921-ci ildə rus 
dilində  çıxmış "Azərbaycan" (tarixi-coğrafi oçerk) adlı samballı  əsər 
Azərbaycanı öyrənmək sahəsində 20-ci illərdə atılmış ilk addımlardan 
biridir. "Əhvalati-Qarabağ" əsərində onun haqqında da məlumat verilir. 
  
 
 
32

 
 
ƏHVALATİ-QARABAĞ 
 
Şükr böyük və bimisl olan Allah-təala üçündür. Belə Allaha ki, cəmi 
aləmləri xəlq edib və nemət verəndi. Allah-təalanın hədsiz olan salamı 
və yenə salamı cəmi peyğəmbərlər üzərinə və pak olan övladları üzərinə 
olsun. Kömək istərəm uca və bimisl olan Allah-təalanın dərgahi-
cəlalından ki, cəmi məxluqata tərbiyyət verəndir və özümə  şəfi 
götürürəm o kimsələri ki, Allah-təalanın dərgahi əzəmətinin bəyənilmiş 
olan bəndəsidirlər və məxluqatın seçilmişləridirlər. Belə ki, ibarət olsun 
on dörd nəfər vücudi-mübarəklərdən, Allah-təalanın salamı  və yenə 
salamı bu pak olan kimsələr üzərinə olsun. 
Bu aciz və günahkar olan bəndəyə bir fikir və bir huş əta buyursun, 
bəlkə bir neçə  kəlmə bu vilayətin keçən  əhvalatından yazıb bundan 
sonra yada gətirmək üçün saxlayaq. Amin ya müin. 
Belə ki, bu kitabça yazılır bu tarixdə  və bu padşahi-adilin  əsrində. 
Tarixi-islamiyyə 1306 və tarixi məsihiyyə 1888. Və biz rəiyyət 
camaatının padşahi-aləm-pənahı,  Şahənşahı adil imperatoru - əzəm və 
əkrəm Aleksandr Aleksandroviç Allah-təala bizlərin, bu rəiyyət 
bəsləyən padşahını özü hifzi-himayətində saxlasın və bizlərin ixlas və 
iradətinin o, büzürgüvarə kamil edib və padşahi-əzəm və  əkrəmin 
bizlərə günbəgün mehriban eyləsin. Amin. 
Belə ki, bu əsr haman əsrdir ki, keçən zəmanələrdə var imiş, 
Nüşirəvani-Adil  əsrində  və  Şah Abbasi-cənnətməkan vaxtında, ondakı 
xalq rahatlıq ilə ömürlərin keçirib acizlər zalımların zülm və cəfasından 
ictinab etməyib xatircəmlik ilə güzəran edərmişlər. Belə ki, məşhurdur 
ki, o vaxtlarda qarı övrətlər qənbəri başlarına alıb gəzərmişlər və belə 
deyərmişlər ki, "Nuşirəvani-Adil  əsridir". Belə  işlərə  səbəb padşahın 
ədalət edib, yenə şükr olsun. Şükr olsun Allah-təalanın dərgahi-cəlalına 
ki, bizləri xoşbəxt yaradıb ikinci Nuşirəvani-Adil  əsrində olub 
məzalimlərin zülmündən xatircəm olub bu büzür-gvarın  əmn və 
amanında güzəran edib dua edən varıq. 
Xudavəndi-aləm bizim padşahımızın kölgəsin, biz rəiyyət 
camaatların üstündən əskik etməsin və düşmənlərin yox etsin və həmişə 
düşmənlərinə qalib etsin. Yenə Allah-təala bizim padşahımız 
imperatori-əzəmin canişini - əkrəmin və zövceyi-mükərrəməsin və 
  
 
33

cəmiyi mənsubatın və sayir ümərayi-dövlətin tamamən və küllən öz 
hirsi-himayəsində saxlasın. Amin. 
Bəli, vacib olan şükr və duaları zikr edəndən sonra məlum olsun ki, 
bu vaxta bəndənin din ayrı qardaşı baron Mahan Dadiyans basmaçı 
bəndədən təvəqqe etdi ki, bir para Qarabağın keçən əhvalatlarından və 
bu vaxtkı əhvalatlardan və sair işlərdən ki, fəsillərdə  məlum olacaqdır, 
yazıb bir cild kitabça cəm edim. Əyər ki, bəndədə o qədər qabiliyyət 
yoxdur ki bu əmrdə bir elə əhval cəm edə biləm, bəlkə baxıb oxuyanlar 
5-3 kəlməsin xoşlayalar. Amma o tövr sözlər ki, yazmağa məlum 
edibdir və  uşaqlar üçündür. Olsun ki, Allah-təalanın köməkliyi ilə bir 
neçə fəsil eşitdiyimiz və gördüyümüz əhvallardan yaza bilək və təvəqqe 
edənin sözün yerə salmayıb razı edə biləm. Qərəz, bu əmri qəbul edib 
yazmaqda özüm üçün məşğuliyyət edib və xahiş edəni razı etmək üçün 
bir neçə  fəsil Qarabağ vilayətinin keçən  əhvallarından və bu vaxtkı 
əhvallardan ki, görüb və mötəbər adamlardan eşitmişəm, yazıb məlum 
edirəm ki, bundan sonra gələnlər bilsin ki, Qarabağın keçən işləri nə 
tövr keçib və adamları nə tövr imiş və indiki adamlar nə qədər tərəqqi 
ediblər. Bu az müddətdə bu surətdə lazım gəlir mətləbi əvvəl bu şəhərin 
(Şuşanın) bina olmağından başlayaq.  Əgər ki, keçənlər "Tarixi-
Qarabağ"da yazıblar, eybi yoxdur. Bən də yenə beş kəlmə yazaram. Ta 
söz  əsil mətləbdən başlansın, ta oxuyan dürüst başa düşsün və bundan 
əlavə belə xahiş ediblər ki, hər bir mətləbi yerbəyer yazaq və sözü elə 
kəlmə ilə yazaq ki, tərziminə asan vəchlə gəlsin. Həmin öz danışığımız 
ilə ta bir para ibarət lazım deyil. Və bir də o ləfz ciğatayi ki, bizim türki 
yazımızda yazırlar, o da lazım deyil. Gərək o kəlmə ilə yazılsın ki, 
ortalıqda danışılır. Belə ki, məlumdur ki, Şuşa qalası  qədim deyil. 
Həmən 150 və ya 160 ildir ki, bina olub. Və əsil adı Pənahabaddır. Qala 
o cəhətə görə deyiblər ki, bir şəhərin ətrafı ya bürc və ya xəndək ola. O 
şəhərə qala deyərlər. Və yenə Qarabağ  qədimdir. Belə ki, Kürün bu 
tərəfləri Qarabağdır, nəinki bu şəhərə Qarabağ ad qoyublar. Belə ki, 
bəndə 80 təliqə üzü ki, böyük Xəlifənin dəftərxanasında var və keçən 
padşahlardan verilib və təliqələrin tarixi 600 il, 500 il, 400 il, 300 il olur. 
Kopiyaların yazmışam. Çünki çox köhnə olmuşdur. O təliqələrdə 
Qarabağ  və  Şirvan və  Gəncə  və  Bərdə yazılıbdır. Məlum olur ki, 
Qarabağ qədimdir və bu şəhərin adı deyil və təliqələrin məzmunundan 
belə məlum olur ki, Qarabağ var imiş. Amma 
  
 
34

məlum deyil ki, şəhər imiş  və yainki, mahalın adıdır. Və bir də ki, 
mahala Aran deyirlər. Aran Mil düzündə olan peyğəmbərin adıdır ki, 
asan var. Həmən o peyğəmbər dəfn olan yerdə şəhər imiş. Bərdə kimi, 
ta Aran o cəhətə görə deyilir. Yoxsa isti olan yerə  qışlaq deyirlər və 
soyuq olan yerə yaylaq deyirlər. Və neçə şəhər adı o təliqələrdə var ki, 
bu yerlərdə var imiş və o təliqələri verənlər həmən padşahlardır ki, zikr 
olunur: Şah Səfi, Şah Hüseyn, Şah Təhmasib, Şah Abbas Cənnətməkan, 
Şah Abbas Sani, Nadir şah ta Pənah xan. Ondan ötrü veriblər keçən 
mehrasələr üçün. Qərəz, bu kitabça gərək bir neçə fəsil ilə yazılsın. Ona 
görə 12 fəsil yazılsın. 
Əvvəlinci fəsil yazılır,  Şuşa qalasının bina olunmağından. Köhnə 
kişilərin deməklərinə görə ki, bunlar da öz ata və babalarından eşidiblər. 
İkinci fəsil yazılır o xanlardan ki, bu vilayətdə hökmranlıq ediblər və 
o adamlardan ki, bu xanların qulluğunda olublar. 
Üçüncü fəsil yazılır neçə  nəfər pəhləvanlardan ki, bu qalada əmələ 
gəliblər və o qoçaqlardan ki, Qarabağ mahallarından və bir para hünərli 
övrətlərdən ki, bu qalada və mahalda olublar. 
Dördüncü fəsil yazılacaq o para lotulardan və o adamlardan ki, çox 
məzəli və avam imişlər. 
Beşinci fəsil yazılır o adamlardan ki, yırtıcı olan heyvanlar ilə 
düşüblər və bir para cürətli işlər onlardan əmələ gəlibdir. 
Altıncı  fəsil yazılır bir para surətli və  əcaib olan adamlardan ki, 
qalada və mahalda olublar. 
Yeddinci fəsil yazılır o aclıqdan ki, yeddi il bundan əvvəl olub və 
yenə 62 il bundan əqdəm qalada naibüssəltənə  gələn vaxtda qəhətlik 
olub. 
Səkkizinci fəsil yazılır o xeyir-bərəkətdən ki, bundan əqdəm var 
imiş. 
Doqquzuncu fəsil yazılır bir para adətlərdən ki, keçən vaxtda və bu 
zaman olub. 
Onuncu fəsil yazılır o övrətlərdən ki, həkimlik edərmişlər və bir para 
elmlər özlərindən çıxarıblar. 
On birinci fəsil yazılır o ocaqlardan ki, qalada və mahallarda zahir 
olubdur. 
On ikinci fəsil yazılacaq o məsələlərdən və  yəminlərdən, ağılardan, 
laylalardan, bayatılardan və bir para eşqbazlıq ki, oğlan ilə qız 
  
 
35

arasında olar, o sözlərdən. Belə ki, əsil mətləbi budur. Təvəqqe edən bu 
sözləri xahiş edibdir. Ona görə  hər birindən gərək bir neçə  kəlmə 
yazılsın, bəlkə razı ola. 
Bəli, başlayaq əvvəlinci fəsli yazmağa. 
Belə ki, məlumdur ki, bu qalanı  Pənah xan bina edib. Pənah xan 
Nadir  şahın vaxtında imiş  və  həmişə Nadir şahın qulluğunda hər bir 
məmləkətə gedərmiş. Pənah xanın qulluğu bu imiş ki, hər bir əmr Nadir 
şahdan qəsb olmuş o əmri və  əqsədi Pənah xan camaata və qoşuna 
məlum edərmiş. Uca səslə ki, camaat hazır olun. Və  xəbərdar olun ki, 
padşahın qəsdi budur ki, filan şəhərin üstünə gedəcək. Və belə hökm 
edir ki, filan yerə köçəsiniz. Ona görə belə şöhrət olur ki, Pənah xanın 
əvvəli carçı imiş
1
. Qərəz, Nadir şah nə tövr olub və axın necə olub, 
bunlar ilə danışığımız yoxdur. Həmin Nadir şahdan sonra bir para 
şəhərlər başına qalıb, hər bir şəhərdə bir xan olub və hökmranlıq ediblər. 
Pənah xan da gəlib Xaçın tərəfdə və Şahbulağında özü üçün bir mənzil
2
 
bina edib və bir qədər camaat başına cəm edib və xanlıq fikrinə düşüb, 
bir müddət bu yerlərdə əyləşib və günbəgün mahallardan və kəndlərdən 
camaat köçürüb öz yanına cəm edib və Gəncə tərəfdən və Şirvandan və 
o taydan çox camaat yığıbdır və bir para kəndlər Şuşa kəndi kimi və sair 
yerlər kimi var imiş və Qarabağın camaatı artıq imiş, təmamən təsərrüf 
olub, bir obadan neçə ev köçürüb cəm edib. Qərəz, Pənah xan bir 
müddət bu yerlərdə  əyləşib, sonra bir tərəf  İran dövləti və bir tərəf 
Rusiya dövləti və sair xanlar ki, xüruc etmişdilər ehtiyat edib bu fikrə 
düşüb ki, bir qala bina etsin. Bir para yerlərə gedib ki, görsün möhkəm 
yer ha tərəfdə var, tapa bilməyibdir. O camaatlardan birisi ərz edib ki, 
xan sağ olsun, mən Şuşa kəndində bir nəfər qoca harsın görmüşəm ki, 
çox köhnə adamdır və onun ləqəbi Atqiblədir. Olsun ki, o harsın bu 
yerlərdə bir möhkəm olan yer bilər. Pənah xan bir neçə  nəfər atlı 
göndərib, həmən harsını at qucağında götürdüb və ondan soruşubdur ki, 
bu yerlərdə bir möhkəm olan yer bilirsən? Harsın  ərz edib ki, Şuşa 
kəndinin qabağında bir möhkəm yer var. Amma çox bərk meşədir və 
yırtıcı heyvanları artıqdır. Bizlər gedib o yerin aşağı  tərəflərində bina 
edərik. Və çox zərər o heyvanlardan bizə olur. Oradan savay bir yer 
bilmi- 
                                                           
1 Müəllif səhv edir. Pənahəli bəy Nadir şah sarayında eşikağası vəzifəsində işləmişdir.
2 Pənah xan əvvəlcə Şahbulaq qalasını deyil, Bayat qalasını bina etmişdir. 
 
 
36

rəm. Pənah xan bir qədri camaat ilə atlanıb, gəlib çox çətinlik ilə 
dolanıb, görüb ki, çox möhkəm olan yerdir. Və Allah-təalanın 
qüdrətidir, ta bu fikrə düşüb ki, gəlsin burada məskən edib əyləşsin. Bu 
əhvaldan  Şuşa kəndinin camaatları  xəbərdar olub bu fikrə düşüblər ki, 
bir iş eləsinlər. Bəlkə xan gəlib bu yerdə  əyləşməyə. Qorxublar ki, 
Pənah xandan onlara artıq zərər dəyə. Heç birilə barışmayıblar, bir iş 
tutalar məgər bu iş ilə. 
Belə ki, qədim adamlar öz ata-babalarından nəql edirlər ki, bu 
qalanın içində üç çay var imiş. Hansı ki, bu üç dərə ola: Cəfər dərəsi və 
Şahbaz dərəsi və  Kəngərli dərəsi və bu adları bu dərələrə qala bina 
olandan sonra qoyublar. Qərəz,  Şuşa kəndinin adamları ki, erməni 
tayfasıdırlar, özlərinin canının və malının qorxusundan gəlib bu axar 
suların başlarında olan bulaqların təmamən gözlərin gecə ikən tutub və 
möhkəm basdırıblar ki, susuz olmaq cəhətinə bəlkə Pənah xan bu yerdə 
oturmaya, bir qeyri yerə gedə. Bu fikri-bifayda ilə  həmən suları 
basdırıb, qurudublar. Qərəz, Pənah xan gəlib burada məskən salıb və 
hökm edib ki, dam-daş  təmir edələr. Gündoğan tərəf və qiblə  tərəf 
daşlıq olmağa görə o qədəri bərk meşə və gəlmiş camaat Çuxur məhlə 
adlanan yerdə - erməni və müsəlman, hər kəs özü üçün bir dam təmir 
ediblər, kənd evləritək. Bir-birinə yavuq damlar tikiblər və  hər kəs ki 
dam tikirmiş, o damın cəmi tirin və  ağacın o damın yerindən söküb 
tikərmişlər ta camaat çox olan vaxtda Pənah xan bir məscid qarqudan 
təmir elədib həmən yuxarı  məscidi-camenin yerində  və yenə bir kilsə 
təmir elədib aşağa Bazarda ki, asarı məlumdur. Elə ki bir müddət keçib 
və camaat bir qədri artıb, erməni tayfası yavaş-yavaş qalanın yuxarı 
tərəfinə köçüblər. O vaxt həmən kilsə zaye olubdur. İndi qalaçası 
məlumdur.  Əvvəl erməni və müsəlman cəmən Çuxur məhlə adlanan 
yerdə cəm imişlər. Və bir də qədim adamlar yenə öz ata və babalarından 
belə  nəql edirlər ki, Pənah xan o vaxtda buraya cəm etdiyi müsəlman 
tayfası belə avam imişlər ki, Pənah xan əmr edərmiş ki, camaat gedib 
məsciddə namaz qılsınlar. O camaat getməz imişlər. Axırda hökm 
edərmiş yasavul ilə xalqı  məscidə aparıb Allah əmrin və namaz təlim 
etsinlər. Xalq bu işi sair hökmlər kimi hesab edib qaçarmışlar. Belə nəql 
edirlər ki, həmən məscid ki, qarqudan təmir etmişdilər. O məscidin iki 
qapısı var imiş. Bu qapıdan yasavul xalqı məscidə doldururmuş, o biri 
qapıdan çıxıb qaçarmışlar və  gəlib evlərində bikef oturarmışlar və 
onların övrətləri 
 
37

xəbər alarmışlar ki, niyə bikefsən? O adamlar əhvalatı  nəql edərmişlər 
ki, Pənah xan hökm edib gərək gündə üç dəfə gedib məscidə namaz 
qılasınız və oruc tutasız. Bu əmri-ilahini özlərinə biar hesab edib, bikef 
olarmışlar. Bu sözdən təəccüb gəlməsin eşidənlərə bəlkə məşhurdur ki, 
qədim vaxtı bir neçə kürd gəlib başmaqçıxanaya və o küp ki, 
başmaqçılar su töküb içinə gön salarlar və rəngi qırmızı olar. O kürdlər 
elə biliblər ki, o küpdəki bəhməzdi. Çıxardıb, pul veriblər ki, a kişi, bir 
az o bəhməzdən mənə ver, çörəyim ilə yeyim. Başmaqçı bir çanağa 
töküb, verib kürdə. Kürd bir neçə çörəyi doğrayıb o suyun içinə  və 
tamam yeyibdir və qurtarandan sonra deyib: 
- Demə ki, kürd idi, anlamadı, bəhməzin dadı yoxdu. 
Və yenə o adamlar həmən adamlardan idi ki, çanağı götürüb 
qalayçıya verərdilər ki, bunu qalayla. Hərgah insan tərbiyət tapmaya, 
heyvandan bədtər olar. 
Belə ki, Pənah xan bu növ tədbirlər ilə çox camaat cəm edib, kənd 
evlərində oxşar dam-daş  təmir ediblər və bir-birinin damının üstündən 
bir-birinin yolu imiş və hər birisi bir dam təmir etmişdi ki, hər bir işi o 
damda keçərmiş. Belə ki, bir tərəfində atlarını bağlarmışlar və bir 
tərəfində yerdə çəkib gəlinləri yatızdırarmış. Qərəz, Pənah xan bu fikrə 
düşübdür bir qala bina etsin. Qalanın öz içindən ağac və daş  qırdırıb, 
əhəng yandırdıb və mahallardan fəhlə gətirdib, bürcün binasın qoyub və 
Pənah xan çəkən bürcün əsli bu asarlardır ki, əlan məlumdur. Belə ki, 
bir tərəf  şəhneşin adlanan Xan xanım ağanın evi idi. Mehrəli bəy 
bulağının üstə. Və bir tərəf rus kilsəsinin qabağında Əhməd xanın evinə 
yapışıqdır. Və bir tərəfi yel dəyirmanının yanıdır. Bu məlum bürc ki, 
dörd tərəfi var, İbrahim xan təmir edib. O1 Pənah xan çəkən bürc çox 
balaca imiş. 
Qərəz, Pənah xan qalanı tamam edib və Pənahabad ad qoyub, sonra 
yenə bu fikrə düşüb ki, qaladan bir neçə ağac aşağı bir qalaça qoşundan 
ötrü təmir etsin. Belə ki, həmən  Əsgəran adlanan qalaçaları
 
ki, biri 
Qarqar çayının o tərəfində  və birisi bu tərəfdə  təmir olub, həmən 
qalaçaları təmir elədib və bir cəm qoşun həmişə o qalalarda durarmışlar. 
Bir müddət Pənah xan hökmranlıqda əyləşib, elə ki işlərini möhkəm 
edib, böyük oğlu İbrahim xanı özünə canişin edib. 
Elə ki Pənah xan mərhum olub, İbrahim xan xanlıq məsnədində 
əyləşib. Belə nəql edirlər ki, İbrahim xan çox səffak imiş və çox qəzəbli 
imiş. Belə ki, hər yerdə ilat köçürüb, öz başına cəm edib və 
 
38

birə-beş artıq Pənah xandan hökmranlıq edib və  təzədən qalanı 
böyüdüb, bu bürcü çəkdirib və üç yerdən qapı qoydurubdu. Qalanın baş 
tərəfində Xəlfə Əlili (Xəlifəli - N.A.) qapısı və biri ortalıqda adı Mərdan 
qapısı  və biri aşağa tərəfdə Topxana qapısı ki, indi o qapının yerində 
dustaqxana tikiblər. Öz tədarükündə olub, topxana təmir edib və şəhərin 
bir tərəfində oğlu üçün və bir tərəfində sair övladı üçün imarətlər təmir 
edib və yenə  xəzinə qayası adlanan yerdə iki qayanın arasında ki, çox 
möhkəm və heybətli yerdir, orada özü üçün yeddi və  səkkiz otaqlar 
sığınaq üçün təmir edib ki, hərgah üstünə qoşun gələ, gedib o evlərdə 
əyləşə. Çünki o qayanın təhəri bu tövr düşüb: hərgah qalanın içindən top 
bağlıyalar, o imarətlərdən otuz arşın yuxarı gedər və  hərgah üsrü 
tərəfdən top bağlıyalar, yenə mümkün deyil. Ona görə o imarətləri təmir 
edibdir və çox vaxt orada əyləşərmiş və belə deyirlər ki, İbrahim xanın 
xəzinəsi orada dəfn olubdur. 
Elə ki İbrahim xan özünün bir para lazım olan işlərindən xatircəm 
olub, çox el hər tərəfdən köçürüb qalada cəm edibdir. Və  hər il öz 
tayfası ilə şəhərin bir tərəfində ev tikib qahblar. O vaxtdan bu məhəllələr 
hər kəs öz adları ilə adlanırlar. Belə ki, qalanın müsəlman tayfası on 
yeddi məhəllədir. Doqquzu aşağa məhəllə adlanır və  səkkizi yuxarı 
məhəllədir. 
Qərəz, məscid və hamam və karvansara və bazar-dükan təmir edib və 
öz hökmranlığında əyləşib. Belə ki, qəzəbi tutana tənbeh və iltifatı olana 
mülk-əmlak və  ənam verib, öz eyş-işrətində olub və sair əhvalatları 
ikinci fəsildə məlum olar. 
Neçə kəlmə həmin bu qalanın bina olmağının və abad olmağının cüzi 
məlum etdik. Kifayət edər. Köhnə adamların deməklərinə görə əhvalat 
bu tövr olub. Və bir də belə xahiş ediblər ki, məhəllələrin adların yazaq 
və neçə hamam və karvansara ki, qalada var və kim təmir edib oları 
yazaq. Belə ki, əvvəlinci məhəllə yuxarı  və  məhəllədən Xanlıq aradır. 
Bu məhəllənin əsil adına Mir deyilirdi. O cəhətə görə xanlıq ara deyilir 
ki, İbrahim xanın imarətinin yanıdır. 
 
İkinci məhəllə Saatlı məhəlləsidir.  
Üçüncü məhəllə Köçərli məhəlləsidir.  
Dördüncü məhəllə Mamayı məhəlləsidir.  
Beşinci məhəllə Xoca Mərcanlı məhəlləsidir.  
Altıncı məhəllə Dəmirçi məhəlləsidir.  
Yeddinci məhəllə Hamam qabağıdır.  
Səkkizinci məhəllə Təzə məhəllədir. 
 
39

Və aşağa məhəllələrin adları bunlardır: 
 
Birinci məhəllə Qurdlar  
İkinci məhəllə Seyidli  
Üçüncü məhəllə Culfalar  
Dördüncü məhəllə Toyluq (Quyuluq)  
Beşinci məhəllə Çuxur  
Altıncı məhəllə Dördlər qurdu  
Yeddinci məhəllə Hacı Yusifii  
Səkkizinci məhəllə Dörd çinar  
Doqquzuncu məhəllə Çöl-qala 
 
Və bu məhəllənin bir adı da Cuhudlardır. O cəhətə görə bu adı sair 
məhəllələrin adamları bulara qoyublar ki, bu məhəllədə bir kişi var imiş. 
Öz qızın qurumsağlığın edərmiş. O kişinin adını Cuhud Rəhim qoyublar 
və məhəllə o gorbagorun adı ilə adlanıbdır. 
Bir də xahiş edib ki, qalada neçə hamam və neçə karvansara tikilib 
oları yazaq və onları  təmir edənlərin adlarını yenə yazaq. Ona görə 
gərək yazaq ya abad, ya xarab. Qərəz.  Əvvəl bu qalada hamam təmir 
edən Əbdüssəmədbəy olub və haman hamam indi abaddır. 
Və bundan sonra bir bab hamam Uğurlu bəy təmir edib, aşağı 
bazarda. Xarab olub, yeri məlum olub. Və bir bab aşağı meydanda Qazi 
Mirzəli təmir edib. Abaddır. Və bir hamam Əli bəy Fuladov təmir edib, 
xarab olub, yenə təzə təmir edib, abaddır. Bir bab hamam Rüstəm bəy 
təmir edibdir, xarab olub. Bir bab hamam Rəhim bəy təmir edib, 30 il 
abad oldu. İndi 10 ildir xarab olub. Bir bab hamam öz əhli-əyalı üçün 
şahzadə Bəhmən Mirzə təmir etmişdir. Özündən bir ay sonra xarab oldu. 
İki bab hamam biri övrət üçün və birisi kişi üçün. Məşədi Qulu xanın 
qızı iki nəfər adam ilə şərakətli təmir edib, hər ikisi abaddırlar. İki bab 
Hacı Rza yenə Xanqızı ilə  şərakətli təmir edib: biri mərdanə, biri 
zənənə, hər iki abaddır. Yenə iki bab hamam Ağakişi adlı bir kişi təmir 
edib: biri mərdanə, biri zənənə, hər ikisi abaddır. Yenə iki bab hamam 
Ağakişi adlı bir kişi təmir edib: biri mərdanə, biri zənənə, hər ikisi 
abaddır. Bir bab hamam Hacı Əbdürrəhim təmir edib. Abaddır. Bir bab 
hamam Xeyrənsə adlı bir övrət təmir edib və əl suyu ilə işləyib. Qədim 
hamamdır. Hələ abaddır. Bir bab hamam Hacı Saleh - bizim ata-
babamız təmir etmişdir, xarab olub. Bir bab hamam Şahbaz adlı bir kişi 
təmir edib, xarab olub. Və haman dərə o kişi ilə 
 
40

adlanır. Bir bab hamam qaladan xaricdə bir nəfər erməni təmir edib, 
erməni tayfası üçün. Abaddır. Qərəz, bu vaxtacan abad və xarab yoxdur, 
təmir olub. 
Bir də xahiş edənin xahişinə görə  gərək karvansaraları sayaq. Belə 
ki, qədim vaxtkı şəhərin aşağı tərəfi abad imiş. Əvvəl bir qitə karvansara 
aşağı bazarda Uğurlu bəy təmir edib. Elə ki yavaş-yavaş yuxarılar abad 
olub aşağı  tərəf zaye olub o yerlərdə olan dükan və karvansara xarab 
olublar. Sonra bir karvansara Hacı Əmiraslan bəy təmir edib. Və bunun 
oğlu yox idi, iki nəfər qızları qalmışdır. Qızlarının biri mərhum Hacı 
Seyid Əhmədağada imiş. Və birisi Mirzə Qasımda idi. Yetişdi bunlara 
və bunlar bir müddətdən sonra satdılar Məşhədi Hüseyn Mirsəyaf 
oğluna. Buranı söküb təzə təmir edib. Yenə bir karvansara Hacı Hüseyn 
təmir edib. Bu karvansara əvvəl-dənabad olmadı. Həmişə boş qalar. 
Buna səbəb bu olub ki, o karvansara Xoca Mircanlı  məhəlləsinin 
miyanından qarışıbdır, vəqf yerindən qəsb olub. Ona görə abad olmur. 
Bir qitə karvansara - Timçəli Hacı  Məhərrəm təmir edib. Əvvəlinci 
karvansara budur və günbəgün abaddır. Bunun timcəsinin xərci vəqfdir 
ki, hər il on gün məhərrəm həmən timcədə  təziyeyi imam Hüseyn 
saxlarlar. Onun mədaxilini imam ehsanı edərlər. Bir karvansara Hacı 
Böyük və Hacı  İskəndərbəy təmir ediblər.  İki qardaş, abaddır. Və bir 
karvansara Ağa Qəhrəman Mirsəyaf oğlu təmir edib, hələ tamam deyil. 
Bir karvansara Abbas bəy təmir edib, o da tamam deyil. Bir karvansara 
Cavad ağa təmir elədir, hələ tamam deyil. Yenə bir karvansara Gövhər 
ağa təmir elət-mişdi, məscidi camelərə vəqf etmişdir. İndi Həsən ağanın 
təsərrüfündədir. Belə ki, karvansaranı  təmir edən vaxt o işə baş  çəkib 
fəhlə, bənnasının muzdun verən Süleyman xan imiş. O cəhətə görə 
Süleyman xan oğlu Həsənağa iddia edib alıbdır. Əvvəl bir dəfə od düşüb 
yandı. Həsənağa peşman olub, yenə  məscidlərin ixtiyarına verdi. Və 
sonra dübarə yenə geri alıb, indi xarabadır və zibil tökərlər. Belə ki, 
məsəldir: "Mərd mərddən kəsər, Murtuzaəli hər ikisindən". 
İkinci fəsil yazılır o xanlardan ki, bu qalada hökmranlıq ediblər. 
Onların övladlarından bir neçəsinin əhvalatı. 
Məlum olacaq belə ki, Pənah xan mərhum olandan sonra böyük oğlu 
İbrahim Xəlil xan canişin olub, əyləşib və qalanın möhkəm və abad 
olmağına  əncam verib. Əvvəlinci fəsildə cüzi məlum oldu. Qərəz, bu 
zəhmətlər ilə bir bərk meşənin içində bu qalanı bina edəndən sonra bir 
müddət öz eyş-işrətində olub. Elə ki bir az müddətdə 
  
 
41

bu günə  şöhrət edib cəmi Qarabağ mülkünü təsərrüf edib İran padşahı 
Ağa Məhəmməd  şah qoşun çəkib gəlib ki, İbrahim xanı öldürüb və 
qalaya təsərrüf edə. Belə ki top və topxana qoşun ilə  gəlib Topxana 
adlanan yerdə ordu salıb, oturub və həman Topxana adlanan yerdə ordu 
salıb, oturub və həmin Topxanadan, Davtələb adlanan yerlərdən qalaya 
top atdırıb dağıtmağa məşğul olub, bir neçə gün bu növ ilə qalıb. Sonra 
İbrahim xan yəqin edib ki, Ağa Məhəmməd şah ilə bacarmayacaq. Bir 
gecə qaçıb Balakən adlanan yerə. Xalq xəbərdar olub, tamamən qala 
qapısından çölə  çıxıblar. Elə ki Ağa Məhəmməd  şah  əhvalatdan 
xəbərdar olub öz qoşunu ilə Qalaya varid olur. Topxana və qoşun, 
qalada sakit olurlar. 
Qərəz, o günün nə tövr iş  Ağa Məhəmməd  şahın nökəri Səfərəli 
namdan  əmələ  gəlibsə, Ağa Məhəmməd  şah Səfərəli nama deyib ki, 
köpək oğlu sabah qarabağlıların başından bir minarə vurduracağanı  və 
sənin başını o minarənin qübbəsi edəcəyəm. Səfərəli nam müvərrix 
nökər imiş. Və bilirmiş ki, şahın dediyi dedikdir. Səfərəli öz canının 
qorxusundan gecədən bir vaxt keçmiş durub Ağa Məhəmməd  şahın 
başın kəsib və hər nə cavahir var imiş tamamən götürüb qaçıbdır 
1
. 
O vaxt Ağa Məhəmməd şah Məhəmmədhəsən ağanın evində mənzil 
etmişdi. Elə ki bu əhval səhər olanda İran qoşununa məlum olur, 
qarabağlıların qorxusundan kimi atlı  və kimi piyada dəstəbədəstə üz 
qoyurlar Qaladan çölə  çıxıb qaçmağa. Bu əhvalatdan Qarabağ camaatı 
xəbərdar olub şadyanəlik edib cəm olurlar. Məhəmmədhəsən ağanın 
qapısına və muştuluqçu İbrahim xanın dalınca gedir... 
Bu cəhətə görə  Ağa Məhəmməd  şahı bihörmət ediblər ki, Qala 
camaatına çox zərər vurubdur. Hər top atılanda neçə evlər dağılıb. Belə 
nəql edirlər ki, bir nəfər övrət uşağın qucağında tutub işləyirmiş. Topun 
gülləsi gəlib o övrəti uşağı ilə bir-birinə qatıbdır. Yenə bir dəfə İbrahim 
xanın vaxtında  şah qoşun çəkib Qalanın üstünə  gəlib. Yenə haman 
Topxana adlanan yerdə ordu salıb, bir neçə vaxt qalıb Qalanı qərəbətlik 
edib
2
 tamamən kəndliləri çapavül elədib və çox zəhmət o vaxt xəlqullah 
olub. Qərəz, neçə ay ki, əlləşib gecə-gündüz 
                                                           
1 Müəllif xalq arasında yayılan folklorsayağı əfsanələri qələmə alır. Burada heç bir tarixi dəqiqlik yoxdur. 
2 Mühasirəyə alıb mənasında işlədir. Söhbət Şuşa şəhərinin 1795-ci ilin yayında 33 günlük mühasirəsindən gedir. 
 
42

şəhəri top ilə dağıtmaq istərmiş, mümkün olmurmuş. Bir gün bir kağız 
yazıb bu misra ilə göndərib İbrahim xana ki, bu misra budur: 
 
Ze məncənəqi-fələk səngi-fitnə mibarəd,  
To əbləhanə girifti miyani-şişə qərar. 
 
Bu münasib olan fərdi yazıb göndəribdir. Bunun cavabında İbrahim 
xan Molla Pənaha buyurub ki, bir fərd bu sözə münasib yaz, cavab 
edim. Molla Pənah bu fərdi düzəldib göndəriblər şahın qulluğuna: 
 
Gər nigəhdari-mən anəst ki, mən midanəm,  
Şişəra dər bəğəli-səng nigəh midarəd. 
 
Qərəz, bir şey bacarmayıb, gedib Gəncənin üstünə. Orada çox qoşun 
tələf olub, basılıb qayıdıb İrana. 
Belə ki, yenə bir dəfə  İbrahim xanın vaxtında Rusiya dövləti bu 
Qalanın üstə gəlib İbrahim xan Qaladan qaçan vaxtda "Xan ölən səngər" 
adlanan yerdə  İbrahim xanı öldürüblər
1
. O səngər Qaladan iki verst 
aşağıda Qara qaya bulağının yanındadır. Elə ki İbrahim xan mərhum 
olub, Mehdiqulu xanı xanlıqda  əyləşdiriblər. İbrahim xanın qaydası ilə 
hökmranlıqda və  cəmi ixtiyar əlində  əyləşibdir. Bir müddət bu növ ilə 
qalıb ki, hər kəsə mülk verib tənbeh edərmiş, sonra Rusiya dövləti öz 
ixtiyarına alıb. Allah rəhmət etsin Mehdiqulu xana. Qarabağ bəylərinin 
çörək sahibi olmaqlarına o səbəb olub. Çox səxavətli və nökərə 
mehriban və xalqa güzəran sahibi olmaq, istəyən xan imiş. Rəhmdil və 
füqərayə  rəhm edərmiş  və bir para cəbrlər rəiyyətin haqqında rəva 
görməz imiş. 
Belə  nəql edirlər ki, bir gün yaz vaxtı ilat yaylağa köçəndə öz 
mənzilində pəncərənin içində əyləşmiş imiş və köç gəlib, gedərmiş. Hər 
il bir tövr ilə. Kimi qoyunlu və kimi sair dövlət ilə. Və o obaların 
çoxunun özü atlı  və övrəti atlı, artıq dövlət ilə köçür. Qərəz, bir neçə 
dəstə keçəndən sonra görür ki, bir kişi dalında  şələ  və bir nəfər övrət 
yenə şələli və iki-üç uşaqlar ayaqyalın və köhnə libas gəlirlər. Mərhum 
Mehdiqulu xanın bulara rəhmi gəlib nökərlərdən birisin göndərib ki, get 
o kişini, övrət və uşaqları ilə gətir bu çöl həyətə. Nökər 
                                                           
1 Müəllif səhv edir. İbrahim xan 1806-cı ildə  Şuşanın yaxınlığında  Şuşa komendantı mayor Lisaneviç tərəfindən 
öldürülmüşdür.
 
43

gedib o kişini həmən tövr ilə  gətirib. Xan çağırıb bir para müqərrib 
nökərlərindən ki, çöl əhlinə nə lazımdır. Hər biri bir tövr tədbir ediblər. 
Xan heç birinin sözün bəyənməyib, buyurub bir siyahı yazıblar. Neçə 
yüz qoyun sağmal və erkək və neçə sağmal inək və neçə cüt öküz və 
neçə camış və iki rəs erkək at və iki-üç rəs madyan at və iki alaçıq biri 
özləri üçün və birisi qonaqları üçün və  məfrəş  və qab-qacaq, cəmi-çöl 
mayəhtacının hazır edib, əmr edib qayda ilə yükləyiblər, aparıb təzədən 
kəhər atdan bunu götürüblər və xan tamaşa edib, xoşuna gəlib. Yanında 
olan adamlara deyib ki, indicə köçə oxşuyur. 
Və bir də  İbrahim xanın övladlarından bir neçəsin yazmağa xahiş 
ediblər. Belə nəql edirlər ki, İbrahim xanın on dörd nəfər oğlu var imiş 
və  səkkiz nəfər qızı var imiş  və dörd nəfər kəbinli övrəti var imiş  və 
neçə nəfər siğə övrəti var imiş. Kəbinli övrətinin biri Bikə ağadı. Ləzgi 
Nusəl xanın qızı və Əhməd xanın atası. Və birisi Xurşidbanu bəyimdir. 
Gəncə xanı Şahverdi xanın qızı Mehdiqulu xanın anası və birisi Cavahir 
xanımdır. Gürcü qızı Gövhər ağanın anası  və birisi Xanım Nənədir 
demişlər. Cəbrayıllı  Vəli bəyin qızı, Məhəmmədhəsən ağanın anası  və 
sairləri erməni qızı imiş və gürcü imişlər. Nəcəfqulu bəy belə nəql edir, 
sair kəbinli övrətin bilmirəm. 
Belə  nəql edirlər ki, İbrahim xanın böyük oğlu Cavad ağa imiş  və 
İbrahim xandan çox tez ölübdür və yel naxoşluğundan ölüb. Yenə 
həmən Nəcəfqulu bəy nəql edər ki, o vaxtda bəylərin birisinin bir nəfər 
göyçək qızı var imiş və bu qızın sədasın İbrahim xan eşidərmiş və belə 
fikri var imiş ki, o qızı özü üçün alsın. Amma məlum deyilmiş, qəzadan 
nökərlərdən biri gəlib Cavad ağaya həmən qızı tərif edibdir. Cavad ağa 
da bu fikrə düşüb ki, o qızı ala. Amma istərmiş ki, rubəru görüb, ondan 
sonra sözü xana yetirə  və görmək mümkün olmurmuş. Bir gün yenə 
həmən nökər gəlib Cavad ağaya deyib ki, o qız evləri ilə çaya gəzməyə 
gediblər. Yaxşı fürsət vaxtıdır. Bir tövr ilə  bəlkə gedib dürüst görə 
biləsən. Cavad ağa durub nökəri ilə o qız tərəfə gediblər. Görüb hərgah 
bunu görsələr mümkün olmayacaqdır və uzaq yerdən yenə dürüst 
görməyəcək. Gəlib dəyirmana, dəyirmançı Quqonun paltarların alıb, öz 
paltarlarının üstündən geyib və papağın gözünün üstə basıb, olar olan 
yerə gedibdir. Qıza dürüst tamaşa edib, qayıdıb qalaya. 
Bu  əhval məzəlik üçün İbrahim xana yetiriblər və xanın bu işdən 
qəzəbi tutub, bir nökər göndərib, həmən dəyirmançı Quqonu gətirib- 
  
 
44

lər və adam göndərib Cavad ağanı da gətiriblər. Dəyirmançı Quqonun 
paltarın Cavad ağaya və Cavad ağanın paltarların dəyirmançıya 
geydirib, hər birindən bir ayaq saldırıb falaqqaya və çox döydürəndən 
sonra buraxıb. Cavad ağa öz xəcalətindən qaçıb gedib şahsevən Nəzərəli 
bəyin yanına və iki il orada qalıbdır. Sonra Nəzərəli bəy yenə  gətirib 
İbrahim xanın yanına. Xan görüb ki, Cavad ağa çox zəif olubdur və bərk 
naxoşdur. Belə  nəql eylərlər ki, İbrahim xan altı ay Cavad ağaya toy 
edib ki, bəlkə o naxoşluq ondan rəf ola və altı ay tamam olandan sonra 
xan Xanım ağanı ona gəlin gətiriblər. Hər ikisi yeddi ay ömür ediblər. 
Xan Xanım ağa uşaq üstə  tələf olubdur. Cavad ağa həmən yel 
naxoşluğundan mərhum olub. Bir də belə nəql edirlər ki, əvvəl İbrahim 
xanın canişini Məhəmmədhəsən ağa imiş. Səkkiz ay İbrahim xandan 
qabaq mərhum olub. Amma həmişə İbrahim xan Məhəmmədhəsən ağa 
ilə yaxşı deyilmiş və həmə vaxt aralarında ədavət olarmış. Çünki şərarət 
edərmişlər ki, Məhəmmədhəsən ağa bu fikirdədir və bu işi edəcəkdir. 
Hər dəm bir dəfə qoşun çəkib gələrmiş ki, gərək mənim vilayətimdən 
çıxıb gedəsən. Belə ki bizim öz ata və babamız belə  nəql edirdilər ki, 
yenə bir gün Məhəmmədhəsən ağaya əhval çatdı ki, İbrahim xan qoşun 
çəkib gəlir. Belə ki, o vaxt İbrahim bəy mərhum  İbrahim xanın 
qulluğunda olurmuş və Mirzə Haşım mərhum Məhəmmədhəsən ağanın 
qulluğunda imiş. Həmin bu iki qardaş bizim atamızın  əmiləridi və 
olardan nəql olubdur. 
Qərəz, mərhum  İbrahim xan neçə yüz atlı ilə  Məhəmmədhəsən 
ağanın evinin üstə  və Mirzə Haşım ümum qapıda  əli bağlı durur. 
İbrahim xan yetirən kimi buyurub ki: 
- Ay gədə, Mirzə Haşım, get o filan-filan olmuşa deginən mənim 
vilayətimdən çıxıb getsin. 
Mirzə Haşım  ərz edib ki, xan, qurbanın olum, bura sənin hərəm-
xanandır. Kimin nə cürəti var buraya girə? 
Belə bu sözdə Məhəmmədhəsən ağa özü evdən çıxır çölə və İbrahim 
xana ərz eləyib ki, xan, niyə insaf eləmirsən? Mən sənə nə bihörmətlik 
eləmişəm? Məndən savay sənin ki, övladın yoxdur. Bu qədər biinsaflıq 
mənim haqqımda yaxşı deyil. Bu sözdə  İbrahim xan atın
 
irəli sürüb 
dörd-beş  dəfə  Məhəmmədhəsən ağanı vurur. Yenə Mirzə Haşım qolun 
qabağa verib ərz eləyir ki, xan, qurbanın olum. Məhəmmədhəsən ağa 
müəllim, çubuq da görməyibdir heç. Qərəz, 
  
 
 
45

İbrahim xan dəstəsi ilə qayıdan vaxt Cəfərqulu xan cavan oğlan imiş. 
Daldan bir xəncər tullamazladısa, atıb xəncər gedib Naib oğlu 
Məhəmmədin topuğundan dəyib, yaralayıbdır.  İbrahim xan gəlib aşağı 
bazarın yerində atdan düşüb və hava isti imiş. Adam göndərib, gedin 
Mirzə Haşıma deyin qəlyan və  şərbət gətirsin. Mirzə Haşım bir əlində 
şərbət tez gətirir və xan bir saat orada kürsü üstə əyləşib və Naib oğlu 
Məhəmmədin yarasın bağladıb, gəlib öz evinə. 
Və bir də mərhum İbrahim xanın yanında hörmətli olan oğlanlarının 
birisi də  Əhməd xan imiş. Belə  nəql edirlər artıq ümur və ixtiyar 
Məhəmmədhəsən ağada və Mehdiqulu xanda və  Əhməd xanda imiş. 
Sair oğlanlarında bunlar kimi hökumət və ixtiyar yoxumuş. Qərəz, 
Əhməd xan çox səffak imiş.  Əlavə hökmranlıqda və zirəklikdə pürkar 
adam imiş və bir də bir para quduz it təkin adama və bağlı olan adama 
və dili gec açılan uşağa dua yazarmış  və  uşağın ağzına tüpürərmiş, bu 
günə naxoşluqlar rəf olurmuş. Belə ki, bir cild dua kitabı Əhməd xanda 
var imiş. O duaların təsirindən bu günə dərdlərə əlac olurmuş. 
Və bir də  mərhum  İbrahim xanın övladı  həddən artıqdır. Təmamən 
yazmaq mümkün deyil. Həmin say məlum oldu. Amma bir neçə  nəfər 
qızlarından yenə yazmaq lazımdır. Belə ki, İbrahim xanın bir qızı Ağa 
Bəyim ağa idi və onu İran padşahı  Fətəli  şaha köçürmüşdülər. Çox 
göyçək imiş. İranda mərhum olubdur. Belə nəql edirlər ki, bir gün Ağa 
Bəyim ağa bu bayatını oxuduğu vaxtda, Fətəli  şah gəlib eşidib, görüb 
oxuyur: 
 
Mən aşiqəm Qarabağ,  
Qara salxım, Qara bağ.  
Tehran cənnətə dönsə,  
Yaddan çıxmaz Qarabağ. 
 
Bunun bu sözü padşaha xoş  gəlib, sual edib ki, o bayatını  nə tövr 
oxudun? Bir dəfə də oxu! Ağa Bəyim ağa bu dəfə mətləbi dolandırıb ki, 
padşaha xoş gəlsin. Qərəz, həmən bayatının axır fərdin belə deyib ki: 
 
Tehran cənnətə döndü,  
Yaddan çıxdı Qarabağ. 
  
 
46

Bu şaha çox xoş gəlib. 
Və bir də mərhum İbrahim xanın bir qızı da mərhum Gövhər ağa idi. 
O da əvvəl qız vaxtı Şəki xanına gedibdir. Elə ki o ölüb, gəlib yenə öz 
əmisi oğlu Xankişi bəyə getmişdi. 
O da öləndən sonra ta ərə getmədi və övladı yox idi. Amma öz 
axirəti üçün yaxşı binagüzarlıq etdi. Əlavə öz səyilə hamı üçün yaxşı 
fikir çəkdi. Belə ki, həmən bu iki qitə məscidi-camelərinin hər birini iki 
dəfə  təmir edib və neçə  kəndlər və dükanlar və karvansaralar bu 
məscidlərin barəsində vəqf edib ki, kəndlilərin mədaxili bu iki məscidi-
camelər üçün məsrəf olsun. Məscidin həyətində azarlıxana təmir elədib 
ki, qərib adamlar naxoş olan vaxtda orada yatsın və müalicə olunsun. 
Hərgah ölsə, o adamın tədarükün görüb dəfn eləsinlər. Yenə hərgah qala 
əhlindən fağır və kasıb olsa, onları da xərc çəkib, dəfn edələr. Bir də o 
tüllablar ki, elm oxuyurlar, onlar üçün çırağ  və  həftədə iki dəfə çörək 
versinlər. Mücavirlərə  və müəzzibinlərə  məvacib qərar edibdir. Yenə 
özü və ata və ana və sair övladları üçün hər il ramazan və şaban ayında 
Quran oxunsun. Və  əlli-altmış  xətmi-Quran oxutsunlar və  hər ildə 
həmən ehsan aylarında üç gün ehsan versinlər. Bu günə vəsiyyətlər iki 
böyük daşlara həkk olub və məscid divarına nəsb elədib. Sair mətrukatın 
və müxəllifatın Həsən ağa Süleyman xan oğluna hiybə edibdir. Allah 
rəhmət eləsin o kimsələrə ki, Allah yolunda və füqəranın barəsində 
vəsileyi-irhamın haqqında bu günə binagüzarlıq ediblər. Xüsusən bu 
mərhumə. 
Yenə Gövhər ağa bu qədəri mətrukat vəqf edəndən sonra və iki qitə 
məscidi-camelərinin hər birisini iki dəfə  təmir edəndən sonra ki, hər 
birinin xərci dünya pul aparıb. Bunlardan əlavə yüz min manat pul cəm 
etmişdi ki, özü ilə aparıb Kərbəlayi-müəllada məsrəf edəydi. Əcəl aman 
vermədi. Burada mərhum oldu. 
Bir neçə ay məsciddə  dəfh etdilər qaldı. Sonra neçə  nəfər mötəbər 
adam ki, özü vəsiyyət etmişdi apardılar Kərbəlayi-müəllayə  və orada 
dəfn olub və üstə bir bab məqbərə bina ediblər. Neçə nəfər tullab təyin 
ediblər ki, nə  qədər dünya var, onun üstə gecə  və gündüz Quran 
oxusunlar. Onlar üçün məvacib qərar ediblər. O pul ki, buradan 
aparmışdılar, o pak olan məqamda karvansara və hamam təmir ediblər 
ki, onların mədaxili imam əleyhissəlamə  və bu mərhumənin özünə 
məsrəf olsun. Bu günə binagüzarlıq öz axirətin barəsində edib. Allah 
qəbul eləsin. 
 
47

Bir də bu mərhumənin neçə qaydası var imiş. Belə ki, ona əvvəla 
həmişə füqəranı müraat edirmiş və həmişə yük-yük baratı üləmalara və 
sair kasıb olan adamlara ki, abırlı kişilər imiş gələrmiş. Əlavə hər gecə 
neçə nəfər nökər götürüb yanınca bir para füqəraların evlərini gəzərmiş 
və onlara pul paylarmış. Onların əhvalatlarından xəbərdar olub, həmişə 
barat göndərərmiş  və  hər evə ki, güzarı düşərmiş, o ev sahibinə  bərk 
tapşırarmış ki, məbada mənim buraya gəlməyimi bir adama deyəsən. 
Gərək pünhan qalsın. Heç kimsənə bilməsin. Qərəz, həmişə fağır və 
füqəranın fikrində olan adam imiş. Allah rəhmət eləsin. 
Bir də İbrahim xanın neçə  nəfər qardaşları var imiş. Elə əhvalatları 
yoxdur ki, yazıla. Amma Tahbxan bəydən bir neçə  nəql yazmaq 
lazımdır. 
Çünki çox məzəli adam imiş. Belə nəql edirlər ki, Talıbxan bəy çox 
avam imiş. Belə ki, bir gün Tahbxan bəyin ixtiyarında olan 
rəiyyətlərdən ikisinin bir-birilə davaları var imiş. Gəlib Talıbxan bəyə 
şikayət ediblər. Bu adamlar hər biri öz sözlərini deyiblər.  İkisinin də 
sözünə Talıbxan bəy deyib ki, yaxşı deyirsən. Öz övrəti yanında imiş. 
Deyib ki, a xan, bunların hər ikisinin sözlərinə "yaxşı deyirsən" dedin. 
Pəs günah hansı birindədir. Axır birinə "yaxşı deyirsən" deginən və 
birinə "günah səndədir" deginən. Talıbxan bəy fikir edib övrətinə deyib: 
- A arvad, sən də yaxşı deyirsən. Gərək belə ola. Mən dürüst 
bilmədim. Bunların davasın sən kəsginən. 
Yenə belə  nəql edirlər ki, bir gün Talıbxan bəy quş ovuna getmiş 
imiş. Bir nəfər nökər qızılquş götürüb bunun ilən gedirmiş. Qəzadan o 
günü bərk yağış yağır. Talıbxan bəy islanıb və çox üşüyübdür. Dönüb 
dala baxıb, görüb nökər də  bərk üşüyür. Talıbxan bəy öz çuxasın 
çıxardıb verib nökərə ki, ala sən mənim çuxanıı geyginən. Bəlkə 
qızışasan. Mən yolla gedirəm. Nökər deyib: A ağa, özün geyginən. Mən 
üşümürəm. 
Qəbul etməyib verib nökərə. Qərəz, bərk islanandan sonra və çox 
üşüyəndən sonra gəliblər evə. Talıbxan bəy titrəyə-titrəyə paltarların 
soyunub, uzun ocaqda olurmuş. Övrəti deyib ki, axır niyə çuxanı nökərə 
verib, özünü belə islatmısan. Durub övrətin döyüb ki, a köpək qızı, pəs 
nökər saxlamaq asandır? Axırda adamın sözünə baxmaz. 
 
48

Yenə  nəql edirlər ki, bir gün yenə ova getmiş imiş. Bir neçə quş 
tutublar, qayıdıb evinə  gəlib və nökərlər quşları kabab bişirib, hazır 
ediblər. Bir neçə saat keçib, nökərlər görüblər ki, Talıbxan bəy heç 
kababın istəmir. Nökərlər yəqin ediblər ki, xanın yadından çıxıbdır. 
Götürüb özləri tamam yeyiblər. O günü övrəti evdə yox imiş. Bir neçə 
saatdan sonra yadına düşüb, çağırıb ki, mənim kababımı gətirin, yeyim. 
Nökərlər deyiblər ki, xan, bayaq yemədinmi? Bir az fikirə gedir, deyir: 
- Axı deyirəm niyə susamışam. Bir az su gətirin mənə içim. Talıbxan 
bəyin bu cürə işləri çoxdur. Həmən bu neçə nəql kifayət edər. 
Bir də bundan əqdəm olan Qarabağ  bəylərinin hər birinin bir 
dəstgahı var imiş  və  həmişə at bağışlamaq və barat göndərmək öz 
iltifatları olan adama artıq imiş və onların bərdaştəsi və xərc məsarifləri 
artıq imiş və hər birinin qapısında neçə nəfər xəz etmək və mahud çuxa 
nökərlər var imiş  və  hər birinin qapısında neçə  nəfər xəz etmək və 
mahud çuxa nökərlər var imiş və hər birinin hər gündə aşpazxanasının 
iyirmi manat xərci olurmuş. Xeyir-şərləri olan vaxtda dünya pul xərc və 
məsrəf olurmuş. Bunun ilə nə borcları olurmuş və nə kənd satarmışlar. 
Amma bu vaxtda olan bəylərin borcu həmişə olur və o qədər xərc və 
bəxşayiş heç birindən görünmür, yenə borclu olub və mülk satırlar. Bu 
günə işlərə səbəb budur ki, qumara və şəraba adət ediblər. Amma keçən 
bəylərdə bu tövr işlər yox imiş. O səbəblərə bərəkətləri artıq imiş. Əyər 
ki, xalq evlərinin qəlbi olmağına və mahud geyməklərinə  və bir para 
bərdaşşələrinə baxıb belə mülahizə edirlər ki, bu vaxtda olan adamlar 
ağıllı və mərifətli idilər, belə deyil? Bəlkə keçən adamlar cəmin-silkdən 
ya bəy və ya əsnaf bu vaxta olan adamlardan sahibi-mərifət və dindar 
imişlər. Doğrudur,  əvvəl bu qala bina olan vaxtlarda Pənah xan və 
İbrahim xan vaxtından adamlar avam imiş. Amma Mehdiqulu xanın 
əsrində olan kişilər ya bəy və ya hacı bu əsrdə yoxdur. Adam onlar imiş 
ki, keçib gediblər. Allah o kişilərin tamamına rəhmət etsin. 
Bir də bizim bu vilayətdə olan bəyzadə və xanzadə heç bir vilayətdə 
yoxdur. Bunların hər birisinin nəqlin yazmaq mümkün deyil. Həmi 
çəmən doğru olan sifətlərin məlum etdik ki, nəcib və  səxavətli və 
pakdamən bəylər varmışlar ki, çox sahibi-mərifət və sahibi elm və xoş 
xətt və  cəmi rəftarları bieyb olan kişilər var imişlər. Ya bəylər və ya 
sövdagər və ya üləmalar belə ki, mülahizə edərlər təsdiq edirlər 
 
49

ki, bu vaxtkı adamlar hara, o keçən adamlar hara. Qərəz, fəsillərə biri 
para acılar ki, bundan əqdəm var imişlər bir neçəsini dövlətindən və 
kasıbları dolandırmaqlarından məlum olacaqdır. Buralar yeri deyil. Bir 
də  mərhum Cəfərqulu xan çox hünərli və dilavər hökmran və zorlu 
adam imiş. Yenə çox əhli dimaq və eyş-işrət ilə dünyanı keçirən, həmişə 
öz ləzzətində olan adam idi. Çox artıq  şövqi var imiş  pəhləvan 
güləşdirməyə. Dəvə və qoç güləşdirməyə, kəndirbaz və ağacayaq və bir 
para tamaşalı işlərə çox meyli var imiş, çox ömür eləyibdir. Artıq calal 
sahibi imiş. Belə ki, onun bir para bazar işlərinə Hacı Qulu baş çəkmək 
ilə bir milyon dövlət cəm etdi və  hər cümə axşamı füqəralara çox pul 
paylardı. Mərhum olan vaxt Rus dövləti çox ehtiram ilə götürdülər. Çox 
hörmətli nişanlar o vaxt çıxartmışdılar ki, haman Rus dövlətindən 
verilmişdir.  Əhli-vilayətin ixlası  və rus dövlətinin hörməti həmişə 
İbrahim xanın bu iki ocağında olub: biri Cəfərqulu xan və birisi Xan 
qızı. 
Bir də Qarabağın xanlarından yadigar qalan həmin bir xan qızıdır ki, 
bu vaxta böyük adamlardan qalan bir budur. Allah səlamət etsin. Çox 
püxtə  və xalqa mehriban adamdır. Və çox sahibi-səliqədir və  həmişə 
füqəranı müraət edib cəmi xalqın dövlətli olub xoşhal istəyəndi. Həmişə 
bu fikirdə olar ki, tamam xalqa xeyir versin və kömək etsin. Belə ki, bu 
şəhər abad olmağa o səbəb olubdur. Hərgah bu su qalaya gəlməsəydi, 
yenə  gərək olacaqdı. Həmin qalanın abad olmağı ibarətdir bu sudan. 
Belə ki, o vaxt ki, bu su qalaya gəlməmişdi, xalq çox zəhmət ilə 
keçinirdilər və gedib Xəlfə Əlili çayından at və ulağ ilə su gətirirdilər. 
Bu barədə  cəmi  əhli-vilayətin boynunda Xan qızının  haqqı var. Cəmi 
cəhətdən nəinki bir tək su, Allah-təala Xurşidbanu bəyimə ömri-tulanı 
kəramət etsin və onu Qarabağ camaatma çox görməsin. 
Belə ki, bir neçə  kəlmə  İbrahim xanın övladlarından yazıldı. 
Lazımdır bir neçə kəlmə də tənbeh və divan etməyindən yazıla. 
Belə  nəql edirlər ki, İbrahim xan hər kəsin artıq günahı olan adamı 
Xəznə qayasından atdırarmış. Belə ki, o qayanın dərinliyi iki yüz 
arşından artıqdır. Adam qaya üstə durub, aşağısına baxa bilməz. Adamı 
vəhşət tutar. Yenə baş  kəsdirmək və göz çıxartmaq və  əl kəsmək, bu 
gunə tənbehlər eylədərmiş... 
Belə ki, qədim vaxtlar İran padşahlarının tənbehi bu gunə olarmış. 
Bu vaxtda belə deyirlər ki, ta o tövr deyil. Az iltifaq düşür. 
  
 
50

Amma qədim vaxtı bilinmiş ki, hər hakim öz ixtiyarında olan adamları 
bu zülmlər ilə öldürürmüşlər, nəinki bir tək padşah, vəliəhd və sərdarın 
belə  tənbeh etməyə ixtiyarları var imiş.  İbrahim xan da İran zabitəsilə 
hökumət edərmiş. 
Bir də bu gunə zülmlərə bizim familyamız binəva Mirzə Vəli giriftar 
olub. Sinninin çox vaxtında bigünah və bitəqsir. Belə ki, İbrahim xan nə 
məsləhətdən ötrü Mirzə  Vəli Baharlını  və öz əmisi oğlu  Əbdüssəməd 
bəyi  İran padşahının yanına göndərmişdi. Bir neçə ay Şiraz  şəhərində 
padşahın yanında qalıblar. O vaxt paytaxt İran Şiraz şəhəri imiş. Qərəz, 
İbrahim xan ilə İran dövlətinin arasında nə güftəgu var imiş, bilmirəm. 
Amma bu "Əhvalati-tarixi-Qarabağda" yazıblar: həmin  İran dövləti bu 
fikrə düşübdür ki, İbrahim xanın göndərdiyi elçilərin hər ikisin top 
ağzına qoydursun. Əbdüssəməd bəy belə tədbir edib ki, qaçalar. Mirzə 
Vəli razı olmayıb ki, qaçmaq nahaqdır. Səbir edək görək işin axırı  nə 
tövr olacaqdır.  Əbdüssəməd bəy qəbul etməyib, iki nəfər nökərlər ilə 
qaçıblar. Elə ki, sabah olub biçarə Mirzə  Vəli babamı top ağzına 
qoyublar və  Əbdüssəməd bəy  ələ düşməyib, qaçıbdır. Bu işi edəndən 
sonra peşman olub. 
Əbdüssəməd bəy gəlib Araz çayının o tərəfində görüb bir ovçu bir 
dağ keçisi çiynində gedir. İstəyib o keçini ovçudan alıb kabab edələr. 
Ovçu çəkilib meşəyə. Güllə atıb Əbdüssəməd bəyi öldürüb və nökərlər 
meyitin o taydan götürüblər qalaya. İbrahim xan bu əhvaldan çox 
təəssüf edib. Çünki o vaxt o qədər kamil adam yox imiş. Xana müqərrib 
olan adamlar və İbrahim xanın iltifatı olanlar bunlar imiş: 
Molla Pənah, Mirzə  Vəli və  Əbdüssəməd bəy və Batmanqılınc 
Məhəmməd bəy. 
Qərəz, İbrahim xan Əbdüssəməd bəyin övladının barəsində pənahlıq 
edibdir ki, məlumdur. Mirzə  Vəlinin də iki nəfər oğlanların götürüb 
atalarının yerində təyin edibdir. Biri Mirzə Haşım və birisi İbrahim bəy. 
Mirzə Haşım atasından artıq sahibi-kamal olmağa görə  həmişə iltifatı 
olurmuş və bu ləqəb ilə adlandırıb Mirzə Haşım Zərrinqələm demişlər. 
Bunlara güzəran etməkdən ötrü Zəngəzur uyezdində Mehri mahalında 
neçə para kəndlər vagüzar edib, hansı ki, Baharlı, Qaragözlü və Şapıklı 
və Çöpədərə neçə ildir, bədbəxtlik olub, dolaşır. Allah haqqa kömək 
etsin. 
Bir də mərhum İbrahim xanın xəzinəsi Xəznə qayası adlanan yerdə 
qalıbdır. Ələ düşməyibdir. Belə nəql edirlər: elə ki İbrahim 
 
51

xan o vaxt ki, o imarətlərdə  əyləşərmiş, hər nə  xəzinəsi varmış, o 
yerlərdə dəfn elədibdir. Çünki oralar çox möhkəm yerdir və o xəzinəni 
dəfn elədən Batmanqılınc Məhəmməd bəy imiş. Neçə  nəfər adamla 
basdırandan sonra o adamları tamam öldürüb ki, məlum olmasın. Sonra 
İbrahim xan və Məhəmməd bəy - hər ikisi qəflətən ölüblər və o xəzinə 
məlum olmayıb və ələ düşməyibdir ta bu vaxtacan. Çox adamlar gedib 
orada olan evləri və kahaları axtanblar, bir şey ələ düşməyibdir. Həmin 
belə söhbət etdi ki, bir nəfər erməni cüt əkdiyi vaxtdabir göyüm pul 
tapıbdır. Həmən o Daşaltıh erməni gəlib qalada yaxşı ev aldı və bir para 
işlər gördü. Onda məlum oldu. Qərəz, tamam xəzinə meşələrdə  və 
qayalarda qaldı. 
Belə ki, o kahalar ki, Xəznə qayasında var, çox qəribə yerdir. Allah-
təalanın qüdrətidir ki, zahir olub. Əvvəl o kahalar elə yerdədir ki, 
əslində bəni-adəm ayağı olara düşməyibdir, ta İbrahim xan o imarətləri 
ki, çətinlik ilə təmir edib və o kahalara çox çətinlik ilə bir balaca çuxur 
açdırıb. Ondan sonra o kahalara bəni-adəm ayağı düşübdür ta güman 
olmur ki, ondan əqdəm onlara insan getmiş ola. 
Qərəz, o kahanın biri ki, sulu kaha deyirlər, onun dərinliyi on beş 
arşından artıqdır. Və eni altı arşın olar və içinin qəlbliyi səkkiz arşından 
artıqdır və ortasından bir böyük bulaq axır, çox soyuq və  şirin. Elə ki 
onun ağzında durub yuxarı tərəfinə baxarsan, altı arşın olur ki, ta üstəki 
meşəyəcən və elə ki aşağa tərəfinə baxarsan, adamı vəhşət tutar və göz 
qaralar. Həmin çayın qıraqlarında olan adamları görürsən və belə güman 
olur ki, üç yüz arşından artıqdır. 
Və yenə birisi bu kaha ilə yan-yana var ki, həmin arası beş  və altı 
arşın ola. O da belə düşüb ki, gərək dörd arşın qədəri aşağı pilləkən ilə 
yenəsən. O vaxt İbrahim xan daş pilləkən bağladıbdır. Elə ki içəri 
yetirsən adamı  vəhşət tutar. Belə ki, çox qəlbi və enni kahadır. Üç 
küncündə əlavə bir kaha var çox dərin və qaranlıq ki, dibin dərk etmək 
olmur və çox soyuq gəlir. O da həmən tövr ilə düşüb. Ya üst tərəfi və ya 
aşağı  tərəfi. Bu iki kahalar İbrahim xanın imarətlərinin yanındadır. 
Amma birisi bunlardan əlavə qala tərəfindədir ki, bunlar ilə qabaq-
qabağa düşübdür və qalanın altı tərəfidir. 
Belə ki, bu kahanın təhəri bu tövridir. Neçə  dəfə qala əhlindən 
gediblər məşəl və fanus yandırıblar ki, bir qədəri o kahanın içinə gedə 
bilələr, mümkün olmayıbdır. Çünki o kaha o qədər dərindir və 
qaranlıqdır ki, içinə girmək olmur və onun dibindən bir elə bərk külək 
  
 
52

gəlir ki, nə məşəl davam eləyir və nə fanus. Və böyüklüyündən əlavə elə 
soyuqdur ki, yayda adam onun içinə girə bilməz. Qərəz, Xəznə qayası 
və bu kahalar və İbrahim xanın o yerlərdə o tövr evlər bina etməyi çox 
qəribə və tamaşah yerlərdirlər. Ta adam görməsə, bilməz. 
Və bir də belə  nəql edirlər ki, İbrahim xanın cəmi ixtiyarı 
Batmanqılınc Məhəmməd bəy imiş. Məhəmməd bəyin arxasını hökumət 
edərmiş. Sonra Məhəmməd bəyi  İbrahim xanın yanında müttəhim 
ediblər və  mərhum xanı müştəbeh eləyiblər ki, Məhəmməd bəy özgə 
fikirdədir. Bu sözə  İbrahim xan inanıb, bu fikrə düşübdür ki, 
Məhəmməd bəyi öldürə. Məhəmməd bəy qardaşı ilə qaçıblar və övrətin 
də aparıb, qaçaq olub. Məhəmməd bəy İbrahim xanın qardaşı oğlu imiş. 
Qərəz, məlumdur ki, o vaxtda hər bir şəhərə bir xan təsərrüf edib, 
əyləşmişdi. Belə ki, Şirvanda Mustafa xan, Şəkidə Səlim xan, Gəncədə 
Şahverdi xan. Bu xanların heç birisi bir-birilə dost deyilmişlər. 
Məhəmməd bəydən həmişə bu xanlara zərər olurmuş. Təmamən bu 
xanlar Batmanqılınc Məhəmməd bəyin  əlinin zərbini görmüşdülər. O 
cəhətə  Məhəmməd bəy cəmi xanlardan qaçaq olub və  hər yerin 
ixtiyarında olan camaatları  cəpavül edərmiş  və üstə neçə  nəfər adam 
varmış. Bu əhval  Şirvan xanı Mustafa xana məlum olubdur. Mustafa 
xan neçə nəfər atlı göndərib ki, gərək ya Məhəmməd bəyi diri tutasız və 
ya öldürəsiz. Bu yüz nəfər atlı düşürlər Məhəmməd bəyin dalma. Bir 
yerdə düçar olurlar. Bir neçə  nəfər adam Məhəmməd bəy onlardan 
öldürür. Onlar da Məhəmməd bəyin qardaşın öldürürlər. Sonra bir şey 
bacarmayıb qayıdırlar. Bu işdən Məhəmməd bəy çox pərişan olur. 
Mustafa xan ilə artıq ədavətli olur. 
Elə ki bir müddət keçir, bir gecə Məhəmməd bəy neçə nəfər atlı ilə 
gəlir Şirvana ki, Mustafa xanı öldürsün. Şirvanın iki verstliyində atlıları 
öz atı ilə qoyur və özü piyada belində bir xəncər gəlib Mustafa xanın 
barısından aşır və qapısın bir tövr ilə açır, girir evlərə. O gecə qəzadan 
Mustafa xanın ömrü tamam olmamağa görə evində yox imiş. 
Məhəmməd bəy tamam əhli-əyalın öldürür. Belə nəql edirlər ki, o gecə 
Mustafa xanın iki nəfər oğlun və üç nəfər qızın və bir neçə nəfər övrətin 
və dörd nəfər müqənib nökərlərin və dörd nəfər qulluqçularının 
tamamən başların kəsib və bir kağız yazıb qoyub bir məlum yerə ki, 
filan-filan olmuş, bu fikir ilə gəlmişdim ki, səni öldürəm. Nə fayda, ələ 
düşmədin. Hərgah ölmərəm, səni də bir tövr edərəm. Bu kağızı qoyub, 
yenə barıdan aşıb, qayıdır. 
  
 
53

Elə ki sabah olub bu əhvaldan tamam Şirvan  əhli xəbərdar olur. 
Mustafa xan gəlib əhl-əyalın bu növ ilə görüb və dünya malın yerbəyer 
görəndə  yəqin edir ki, bu iş Batmanqılınc Məhəmməd bəyin işidir. 
Həmən saat deyir ki, bu iş heç kəsin işi deyil, məgər Məhəmməd bəyin 
işidir. Bu sözdə həmən kağızı tapırlar, oxuyub məzmunundan xəbərdar 
olurlar. Mustafa xan üç yüz atlını cəm edib yollayır mahallara ki, gərək 
hər tövr olsa, ya bu üç yüz nəfər tamam öləsiz və ya Məhəmməd bəyi 
öldürüb və ya sağ tutub mənim yanıma gətirəsiniz. Bu atlılar üz qoyurlar 
mahallara. Bu əhval Batmanqılınc Məhəmməd bəyə yetişir. Məhəmməd 
bəy öz övrətin və nökərlərin götürüb Şəki xanı  Səlim xana pənah 
aparır
1
. Səlim xan mühafizət edib öz yanında saxlayır. Bir müddətdən 
sonra bu əhval Mustafa xana məlum olur ki, Məhəmməd bəy Şəki xanı 
Səlim xanın yanındadır. Mustafa xan götürüb Səlim xana bir tuğra kağız 
yazır. Bu məzmun ilə ki, Səlim xan hərgah Məhəmməd bəyi qolubağlı 
Şirvana göndərəsən; və hərgah ya qaçırdıb və ya göndərmiyəsən, o vaxt 
hazır ol ki, qoşun çəkib gəlirəm  Şəkini tamam at torbasında daşıyam. 
Xəbərdar olub öz işin tədarükündə hazır ölginən! 
Elə ki bu kağız Səlim xana yetişir, məzmunundan xəbərdar olur. Belə 
fikir edir ki, bir nəfər cəmi xanlardan qaçaq olan adamı  mən saxlaya 
bilməyəcəyəm. Yaxşı budur ki, bəlasız başımı  bəlaya salmayıb, 
Məhəmməd bəyi tutub, göndərim. Həmən gün Məhəmməd bəyi 
tutdurub qolu bağlı iki yüz nəfər atlı ilə  və  Məhəmməd bəyin övrətilə 
gətirib Şirvana, Mustafa xanın qulluğuna. Elə ki Şirvana yavuq olublar 
tamam Şirvan əhli tamaşaya çıxıblar. Məhəmməd bəyi övrəti ilə at üstə 
gətirirlər Mustafa xanın həyətinə. Mustafa xan evdən çıxıb Məhəmməd 
bəyə söyür ki, a filan-filan olmuş! Sən gəlib mənim  əhli-əyahını 
qırmısan. Məhəmməd bəy deyir ki: filan-filan olmuş, gəlmişdim səni 
öldürəm. Nə fayda, əlimə düşmədin. İndi məni qolu bağlı görübsən. Bir 
qolum açıq olaydı tamam Şirvanı  qılınca çəkəydim. Ta görəydin 
dünyada necə oğullar var. Nə edim ki, Səlim xan namərdlik etdi. Məni 
sənin qabağına qolubağlı göndərdi. Bu sözdə Mustafa xan içəri girib, bir 
tüfəng  əlində  çıxıb çölə  və  Məhəmməd bəyi at üstə vurub öldürür və 
Səlim xana çox razılıq yazır. 
                                                           
1 Məhəmməd bəy Səlim xana yox, kor Məhəmmədhəsən xana pənah aparmışdı. Məhəmmədhəsən xan xəyanət edib 
onu Mustafa xana verdi.
 
54

Mustafa xan Məhəmməd bəyi öz əli ilə öldürüb, Məhəmməd bəyin 
övrətin intiqam üçün alıb və bir neçə ay saxlayır.
1
 Sonra bir atlıya qoşub 
göndərib Qarabağa. Sonra o övrəti mayor İmamqulu ağa alıbdır. Bəli, 
məsəldir deyiblər: 
 
Nə namərdə bel bağla, nə cəfa çək o candan. 
 
Və bir də İbrahim xana vəzir hesab olan Molla Pənah imiş. Belə ki, 
hər bir məsləhəti Molla Pənah ilə olurmuş və Molla Pənahın əsli Qazax 
Şəmşəddindən gəlibdir. Çox sahibi-kamal və qabil adam imiş və yaxşı 
təbi-şeri var imiş. Bu ağ könüllər oxuduğu zikrlər təmamən Molla 
Pənahın kəlamıdır... Qərəz, artıqxoşbəxt adam imiş. Mərhum  İbrahim 
xanın həddən artıq iltifatı var imiş. 
Hər məsləhəti ki, Molla Pənah görərmiş, gərək həmən tövr olaymış. 
Ona görə bir məsəl xalqın arasında məşhurdur. Belə deyir ki, "Hər 
oxuyan Molla Pənah, hər qatırçı Murad olmaz". Bu ikisinin vəxti Əsəd 
bürcündə imiş. 
Və bir də neçə  kəlmə  mərhum Bəhmən Mirzə  əhvalatından yazıb 
məlum eləmək gərək. Belə ki, Bəhmən Mirzə Fətəli şahın nəvəsidir və 
naibüssəltənənin oğludur ki, iki dəfə bu qalanın üstə qoşun çəkibdir. Bir 
dəfə  İbrahim xanın vaxtında və bir dəfə rus dövləti Qalaya təsərrüf 
olanda gəlib. Qabaqda yazılıb. Qərəz, Fətəli  şah münəccim götürüb 
naibüssəltənənin taleyinə baxdırıb ki, görsün naibüssəltənənin taleyində 
padşahlıq görünürmü. Elə ki, münəccim baxıb, belə görünüb ki, 
naibüssəltənənin taleyində padşahlıq görünmür və yavuq vaxtda əcəlinin 
yetişməyi görünür. İş bu tövr olan vaxtda Fətəli  şah o qədəri ki, 
oğlanları var imiş heç birisin vəliəhd etməyib naibüssəltənənin böyük 
oğlu Məhəmməd  şahı öz atasının yerində  əvəz vəliəhd eləyibdir. Bir 
müddətdən sonra münəccim dediyi söz rast olub. Naibüssəltənə  Fətəli 
şahın qabağında mərhum olub və bir müddətdən sonra Fətəli  şah 
mərhum olub və  mərhum Məhəmməd şah padşahlıqda  əyləşib və neçə 
nəfər qardaşları ki var imişlər hər birin bir məmləkətdə sərdar təyin edib 
və  Bəhmən Mirzə külli-Azərbaycana hakim olub. Hər bir hökmdə  və 
adam öldürtməkdə 
                                                           
1 Məhəmməd bəy M.P.Vaqifin arvadı Qızxanımla evlənib Şəki xanının yanına qaçmışdı. 
 
 
55

cəmi ixtiyan var imiş. Sonra Məhəmməd  şahın yanında bədbəxt olub. 
Öz qardaşı  Məhəmməd  şah bu fikrə düşüb ki, Bəhmən Mirzəni 
öldürtsün. Bu işdən Bəhmən Mirzə xəbərdar olub, cəmi mal və dövlətin 
və əhli-əyalın qoyub qaçıb Rusiya dövlətinə pənah gətiribdir və Rusiya 
dövləti mühafizət edib bunu ehtiram ilə saxlayıb. 
Elə ki Bəhmən Mirzə  əvvəl Rusiya məmləkətinə varid olub, bir 
müddət əyləşib Tiflis şəhərində oturub, sonra bir müddət Tiflisdə qalıb 
və oranın abu havasın xoşlamayıb gəlib Qarabağa və burada bir müddət 
kirayə ilə  əyləşib və bir-bir əhl-əyalını  və mirzələri və müqərrib 
nökərləri və xacələri təmamən gəlib cəm olublar. Rusiya dövlətindən 
otuz altı min manat pul məvacib qərardad olub. Ta bir müddət keçəndən 
sonra bu imarətləri təmir edib. Qərəz, Bəhmən Mirzənin qaydası  və 
bərdaştəsi padşah qaydası kimidi. Belə  məlum olurdu ki, o qədəri ki, 
ona yetişirdi il başına onu görmürdü. Çünki o qədəri  əhl-əyal və 
əmələlər ki, Bəhmən Mirzə saxlayırdı, ildə yüz min manat ona kifayət 
etməzdi, nəinki otuz altı min manat. Çünki Bəhmən Mirzənin özü iki 
yüz nəfər adama məvacib verirdi. 
Belə ki, Bəhmən Mirzənin həmişə övrətləri on nəfərdən  əskik 
olmurdular. Ya on nəfər və ya səkkiz nəfər bu yerlərdə əyalı olurdu. Hər 
birinin bir dəst imarəti və nökəri və qulluqçuları  və qarabaşları olurdu 
ki, hər birinin xərci ildə nə qədər pul olurdu. Və əlavə bir müdərrisxan 
qızları üçün bina etmişdi və neçə  nəfər müdərris ilə. Və bir 
müdərrisxana oğlanları üçün bina etmişdi neçə nəfər müdərrisləri ilə. Və 
hər oğlu üçün bir nəfər lələ  və  hər qızı üçün bir nəfər ağbaşlı  təyin 
etmişdi. Və neçə nəfər xacələr və qulamlar və qara kənizlər, sair əməllər 
ilə öz qulluğunda olurdular. Onun aşpazxanasının hər gündə  əlli 
manatdan artıq xərci olurdu. Və neçə rəs atlar və faytonlar saxlardı. Belə 
ki, onun tamam əmrlərini yazmaq mümkün deyil. Və  məlumdur ki, o 
tövr olacaq. Amma cüzi yazmaqda mənzur budur ki, dünyanın işi bu 
tövrə olur. Belə əmirin övladı özündən sonra çox zillət çəkdilər və tez 
vaxtda tənəzzül etdilər. Əgərçi öz küfri nemətlikləri səbəb oldu, amma 
yenə adam rəva görmür. 
Belə ki, mərhum Bəhmən Mirzə çox həmli və nökərə  və  kənizə 
mehriban adam idi. Bir xasiyyəti var idi ki, hər  şeydən ki, əhli-əyali 
geyərdi, həmən şeydən nökər və kəniz üçün verərdi və o nemətdən ki, 
özü yeyərdi, gərək tamam əmələlər ondan yeyəydi. Razı olmazdı ki, bir 
kimsənə o nökərlərə və qarabaşlara bir kəlmə söz 
 
56

 
desinlər. Çox artıq  əzizlik ilə  əmələ saxlardı. Artıq insaflı  və  rəhmdil 
adam idi. Belə ki, hər yerdə ki, bir nəfər qoca övrət və ya kişi biləydi ki, 
var, onun üçün məvacib qərar edəcəydi. Və  hərdəm bir dəfə o qoca 
kişiləri və qarıları götürüb öz qulluğunda oturdub söhbət edərdi və 
onlardan qədim sözlərdən xəbər olardı. Çünki qədim sözü artıq dost 
tutardı. Və əlavə bu qocaların danışmağı və söhbətləri xoşuna gəlirdi və 
onlar üçün öz qulluğunda nahar və çay gətirdərdi. O qocaların yeyib-
içməyindən xoşu gəlirdi. Həmişə özünə  məşğuliyyət onların və qara 
kənizlərin və qara qulamların oynamağj idi. Çox dost tutardı qoca və 
avam adamları. Bir gün iki nəfər qoca övrət var idi. Köçərli 
məhəlləsində. Birinin adı  Əkdimqızı  və birisinin adı  Kəlin-pəri. 
Bunların hər ikisi çox qəribə surətli qarılar idi. Bir gün şahzadə bunların 
hər ikisini götürdüb qulluğunda bunlara söhbət elədərmiş. Bu qocalar 
nahar edəndən sonra şahzadə buyurub bu övrətlər üçün çay gətiriblər və 
buyurub iki kürsü qoyublar ki, o qocalar üstə oturub çayların içsinlər. 
Onların kürsü üstə oturmaqlarından xoşu gəlirmiş. Qocalar deyiblər ki, 
qurbanın olum, qoy yerdə içək.  Şahzadə buyurub gərək kürsü üstə 
içəsiniz. Qərəz, bunların hər birinin əlində bir stəkan çay kürsü üstə 
oturublar və  şahzadə bunların tərkibinə  və kürsü üstə o halət ilə 
oturmaqlarına tamaşa edirmiş  və gözləyirmiş ki, görsün o qocalar nə 
tövr çay içirlər. Bir vaxt görüb qarının biri dilin çayın içinə batırdı  və 
birisi barmağın çaya batırıb, sonra yaladı.  Şahzadənin bunların bu işi 
xoşuna gəlib, o qədər gülübdür ki, bir gün qarnı  ağrıyıb və sonra 
onlardan xəbər alıb ki, niyə elə elədiniz? Biri deyib mən dilimi batırdım 
görüm soyuyub ya yox. Dilimi yandırdı. O biri də deyib: Mən də 
barmağımı batırıb dadırdım ki, görəm  şirindirmi. Baməzəlik üçün 
edirmişlər, ya özləri o tövr imişlər. Qərəz,  şahzadə onlar üçün pul və 
libas verib yola salıbdır. Və hər dəm bir dəfə onları gətürdərmiş, onları 
növ-növi işlər ilə danışdırıb, gülərmiş. Və neçə  nəfər övrət və kişi var 
idilər ki, həmişə  şahzadənin qulluğunda bir para məzəli işlər edərdilər 
ki, şahzadənin könlü açılsın. Və bu adamlar şahzadənin qulluğunda çox 
güstax imişlər. Hər bir tövr işlər edirmişlər. 
Belə ki, bir gün əmrə qayib imiş. Və o günü şahzadə öz övrətlərinin 
birisinin mənzilində imiş və bir nəfər biganə övrət o xanım üçün halva 
payı göndərmiş. Bu halva payı  gətirən övrət həmişə  şahzadənin 
qulluğuna gəlib-gedən adam imiş. Qərəz, bir məcməyi 
 
57

çini qab tamam halva ilə dolu ki, hər birinin xammların biri üçün 
qoymuş imişlər, bu övrət  əlində içəri girib, görüb şahzadə oturubdur. 
Övrət  əlində dolu məcməyi  şahzadəyə baş endirib. Baş  əyən vaxt 
məcməyidə hər nə qab var imiş tamamən tökülüb sınıbdır. Şahzadə çox 
gülüb və buyurub neçə boşqab bazardan alıb, gətiriblər. İki manat övrətə 
əlavə pul verib yola salıb ki, bu pul da sənin peşman olmağın  əvəzi 
olsun. 
Və bir də şahzadənin bir qaydası var idi ki, məhərrəm ayında tamam 
əhli-əyalı ta qafa kənizlərə kimi və qara qullara kimi, hətta südəmər 
uşaqlar gərək tamam başdan-ayağa qara libas geyəydilər. İki ay tamam 
olunca məşğuli-təziyə olaydılar. Hərəmlər hər birisi on gün təkyə 
saxlayaydılar növbə ilə ki, ta iki ay tamam olaydı. Hər gündə üç yerdə 
mərsiyə oxunaydı. Sabah və axşam və günorta bu növ ilə  təziyədarlıq 
edərdi. Və bu təziyədarlıq qaydasın qarabağlı şahzadəlikdən götürüblər. 
Ta bundan əqdəm bu tövr ki, bu vaxtlarda adət düşübdür, belə deyilmiş. 
Əvvəl Qarabağ camaatları çox avam və naqis imişlər. Elə ki hər tərəfdən 
hər bir sənətkar və molla və sair adamlar ki, hər birisi ki, bir elm sahibi 
və  sənət sahibi imişlər, buraya gəliblər, ona görə tez tərəqqi edib və 
cəmi işlərin lizama (nizama) salıb, tərbiyət tapıblar.  İranın 
dövlətindəndir və  əlavə  şahzadəliyin bir para səliqəsin və  mərifətin 
götürdülər, ta o azğın işlər ki, bizlərin arasında var imiş yavaş-yavaş 
tərk olur. Həmin neçə nəfər nanəcib və gəda oğlanları var, onlardan bir 
para azğın işlər baş verir. Amma o adamlar ki, ata və babalarından 
həmişə özlərin sahibi-güzəran və sahibi-hörmət görüblər və adamlıq 
onlardan zahir olur. Bəli, yaxşı deyiblər: 
 
Ya rəbb, məbad an gəda mötəbər şəvəd. 
 
Belə ki şahzadənin cəmi işləri məlumdur ki, İranda nə hökumətin 
sahibi imiş  və Rusiya dövlətinin yanında nə hörmətin və ehtiramın 
sahibi imiş. Otuz altı min manat məvacib və həmişə qapısında iki nəfər 
soldat qarovul təyin olmuşdu və özü bir qayda ilə əyləşmişdi ki, padşah 
qaydası kimi. Nə  qədər ki, öz ixtiyarı  əlində idi, cəmi işlərinə rövnəq 
verirdi. Hətta öz sağlığında özü üçün Bərdə imamzadəsində  qəbir və 
məqbərə bina elədi. Neçə il bina edəndən sonra mərhum oldu. Qərəz, elə 
ki, naxoşluğu şiddət etdi və huşu olmadı, bir para ixtiyarları oğlanlarının 
məsləhətilə oldu və günbəgün bunun 
 
58

calalın pozulmağına və nökərlərin pərakəndə etməyə  və bir para xərc 
götürən işlərin bərhəm etməyə səy etdilər: Elə ki mərhum oldu tamam 
ev müxəllifatın torqa qoyub satdılar. Atların və qatırların təmamən satıb 
pul etdilər. Və o əzizlik ilə saxladığı xacələri və nökərləri və qarabaşları 
və dayələri çöllərə saldılar. Və o kənizlər ki, hər bir zada rəğbət edib 
yeməzdilər, üç günlər ilə ac qaldılar. Və o nökərlər ki, həmişə istirahət 
ilə keçirirdilər, fəhləlik və suçuluq etməyə məşğul oldular. Və o atlar ki, 
qızıl rəxt və güləbətin düzayır və əsbab və zinpuş ilə gərdən çəkərdilər, 
hər biri bir gədanın altında zəhmətli səfər etməkdən arıq düşdülər. Və o 
qatırlar ki, hər dəm bir dəfə  təxti-rəvan ilə  şahzadə xanımları  və 
möhtərəm hərəmləri yaylaq seyrinə və Nabatxan səyahətinə aparırdılar, 
bellərinə daş xərəyi və quş səbəti qoyulub bu günə işlər ilə belləri yağır 
oldu. Və o hamam ki, məxsus öz əhl və  əyah üçün idi, küçə 
hamballarının ayaqyolusu yeri oldu. Və o aşpazxana ki, hər gündə  əlli 
manat xərc olurdu və on nəfər qara kənizlər oraya mübaşir olurdular. 
Özünün naşükür və küfri-nemət olan övladının abdəsti oldu. Və o 
övrətlər ki, öz evlərin və uşaqların və sahiblərin tərkin edib, kəndlərdən 
gəlib  əmirzadələrə  və  şahzadə xanımlara dayəlik edib xanım kimi 
istirahət edirdilər, hər kəs gedib öz evlərində xırman döyməyə və saman 
daşımağa məşğul oldular. Bu dəstgahın bərhəm olmağına öz 
naşükürlükləri bais oldu.  
Belə ki, şahzadənin bir qadağanı var idi ki, heç bir nəfərdə cürət yox 
idi ki, xaric adam ilə bir kəlmə danışa və bir kimsədə də o cürət yox idi 
ki, onun əhli-əyalın mənzilinə  tərəddüd edə. Gündüzlər gözətçilər və 
gecələr darvaza qıfıllı  həmişə  tənbeh ilə qadağan edərdi ki, hər kəs öz 
oxumağında və öz şənini bilməkdə olsun. Və  şahzadənin bu əmrindən 
və bu nizam və zabitəsindən tamam övladı və əyalı incik idilər. Elə ki 
mərhum oldu bir müddət bisərü palıq ilə keçirdilər. Sonra keçən 
günlərini bir-bir yada salmaq ilə peşman olub, öz naşükürlüklərinə iqrar 
etdilər və fayda olmadı. Belə ki, atalardan məsəl qalıbdır: 
 
Keçən gün ələ düşməz, calasan günü günə. 
 
Və yenə belə deyiblər ki, insanın yaxşı günə davamı olmaz, amma 
pis günə davamı olar. Belə ki, zahir olur. Qərəz, o hərəmlər ki, həmişə 
vüqar və  təmkin ilə  əyləşib, qulluqlarında qul və qarabaş durardı, indi 
hər birisi bir kürəkən qoltuğunda qalıblar. Və o qızlar ki, hər birinin bir 
böyük adam beş min manat pul xərc edib alırdılar, 
 
59

indi öz ayaqları ilə bir rəiyyət oğlunun evinə gedirlər və o əmirzadələr 
ki, bir böyük yerdə xeyir və şər olan vaxtda lazım olurdu, oraya getmək 
və neçə nəfər xacə ilə və nökər və qulam və sair əmələ ilə ki, gedirdilər, 
indi küçələrdə bisərü pa olub, bir para gəda və filanları ilə  aşnabazlıq 
edirdilər. Və o ev ki, oraya sərdarlar və qubernatorlar görüşə gəlirdilər 
indi bir para gədaların fincan oynamaq yeri olubdur. Və o darvaza ki, 
gecə və gündüz qarovul durar idi, indi şəblim karvansarası tək ildə bir 
dəfə örtülməz. Və o bağça ki, behişt ilə bərabərlik edərdi, indi paymal 
olub və hər bir gül ağacı bir adamın həyətində gül açıbdır. Təmamən bu 
tənəzzülə və bu ad itirməyə özləri səbəb oldular və bir-birilə zidd olmaq 
və  ədalət etmək ilə paymal olub, bu tövr tənəzzül etdilər. Həmişə 
qardaş-qardaş ilə  və bacı-bacı ilə  ədavətli və bir-birinə  həqq-nahəqq 
iftiralar və  qəsd etmək fikrində olub, bir-birin biəzm və bihörmət 
olmağın istərlər. Gecə və gündüz bu fikirlərdə olarlar ki, bir-birin rüsvay 
etsinlər. 
Və bir də altı il və qırx il bundan əqdəm bu vilayətdə olan hacılar və 
dövlətli adamların yaxşı insafı  və müsəlmanlığı var imiş. Belə ki, o 
vaxtda olan adamlar bu əsərdəki kimi deyilmişlər. Onların qaydası  və 
rəftarı bu günə imiş: əvvəl elə qayda ilə dolanarmışlar ki, kasıb və fağır 
onlara baxıb həsəd aparmazmışlar. Elə libas və sair şöhrətli işlər nə 
özlərindən, nə  əyallarından zahir olmayıb. Çox ifadəlik və güzəran 
edərmişlər. Həmin fikirləri bu imiş ki, kasıba və fəqirə kömək etsinlər. 
Belə ki, üç il və 20 ay vədiyyəya pul və ya mal vermişlər ki, kasıblar 
özü üçün güzəran etsinlər. O kasıb adamlar o pulu vədə tamamınca 
murur ilə verib rədd edərmiş. Müamilə ki, haramdır o zamanın adamları 
almamış. Həmi bu fikirdə imişlər ki, kasıb da bir növ dolanıb güzəran 
keçirsin və sair işlər ki, kasıbda ittifaq düşərmiş ya xeyir, ya şər yenə 
səbəbkarlıqla kömək ilə onların işlərinə  əncam verib həmişə gözləri 
kasıbın və füqəranın və yavuq qonşularının üstə olarmış. Və bir də 
kasıbın qızın almağı  və kasıba qız verməyi özlərinə ar bilməyib çox 
dövlətli və adlı kişilər kasıbdan qız alarmış  və  qız verərmiş. Yenə 
özlərinin çox olan dövlətlərindən qızlarına o qədər cehiz verməzlərmiş 
ki, kasıbın qızları biqiymət olar və alan olmaz. Yenə özlərinin halal olan 
mallarından ilə yemək və geymək nə özləri üçün və nə əyal və övladları 
üçün rəva görməzlərmiş ki, kasıb onların o gunə  işlərinə baxanda 
qəmgin olalar. Və hər şeyi ki, özlərinə rəva görmüşlər onu qonşu və
 
ya 
sair din qardaşlarına 
  
 
60

rəva görmüşlər. Hərgah bir bişmiş olsaymış əvvəl gərək qonşuya qismət 
olunaymış, sonra özləri yemişlər. Ta mümkün deyilmiş, gərək bu tövr 
olaymış. Yenə belə  nəql edirlər ki, qədim vaxtı bir para hacılar var 
imişlər ki, gecə olanda bir sətilə yağ qoyarmış  və bir dağara düyü 
doldurub dalma alarmış, hər yerdə fağır və füqəra var imiş, aparıb hər 
birisinə bir qədəri ehsan edərmiş. Qədim vaxtlarda bu tövr işlər və 
adamlar çox imiş. Bir də bu qayda var imiş ki, hər vaxt kasıb qonşu qız 
köçürərmiş, o qızın lazım olan tədarükün elliklə görüb yola salarmışlar. 
Oğlan evləndirən vaxt tamam qohum və qonşu pul yığıb o toy sahibinə 
verərmişlər ki, toyun xərci olsun. Borclu və kasıb olmasın, ta bəlkə 
güzərandan düşməyə. Qərəz, o vaxtda olan adamlar bir-birilə mehriban 
və haqqa yavuq və Allahdan qorxulu və  məsələlərinə arif və  əmin və 
dindar və xoşxilqət və sahibi-elmi-ədəb və xoşrəftar və cəmi işləri Allah 
əmri ilə və peyğəmbər şəriətilə rast olan adamlar imişlər. 
Həmişə şəriət "hökmü ilə dolanıb öz müsəlmanlıqlarının qədrin bilən 
və din qardaşlarının dünya əmrin dolandıran və özlərin bir para əlsiz və 
ayaqsız adamlara tərəfdar edən kişilər" imişlər. 
Belə ki, bundan əqdəm hər bir dövlətli adamın bir bab karxanası var 
imiş ki, o karxanada darayi, çarqət və bir para o əsrdə dəb olan parçalar 
toxunarmış, hər bir karxananın 20 nəfər kişi və övrət əmələsi olunurdu. 
O əmrlərdən onların mərthal güzəranları keçirdi. O vaxtda olan hacılar 
bu tövr dadü büstan edirdilər ki, onların dadübüstanından 20 və 30 nəfər 
kasıb adamlar mübaşir olmaq etibarilə güzəranların keçirirdilər. Amma 
bu vaxtda hərgah bir nəfər adamın 100 min manat pulu ola tək özü üçün 
kifayət edər və bir nəfər kasıb adama xeyir vermək və dolandırmaq 
bunlardan mümkün deyil. Və nainsaf olmaqları bu mərtəbədədir ki, 
hərgah bir nəfər kasıb və külfətdar adam bir xalça götürə ki, bir qədər 
parça ilə sevda edə, bəlkə öz əhli-əyah üçün ya xərclik ola, bu biinsaf 
Hacı səy edir ki, bu xalçanı görsün beş-altı manatlıq parçanı ala bilərmi? 
Və əlavə bundan hər yerdə ki, çitin və sair şeyin, çörəyi və soğanı var, o 
şeylərdən götürüb yüz and içməklə o biçarə fağırın boğazına 
bağlayacaqdır. Və hərgah bir nəfər kasıb bir ədəd xalı götürüb bunların 
yanında gözü qoya və bir qədəri parça götürüb bir neçə ayın vədəsinə 
aparıb ya mahalda, ya qalada satıb bir növ güzəran edə. Əvvəl o parçanı 
belə qiymət ilə verəcək ki, həmin o xalının yarı qiyməti olacaq. İkinci 
hərgah o vədədən bir 
 
61

neçə ay keçə, biçarə kasıb satıb pulun vədə tamamında verib rədd edə 
bilməyə o vaxt həmən xalını müamilə hesab edəcək və  şikayət edib 
təməssükdə olan pulun əvəzində binəva kasıbın ya evin və ya 
müxəlləfatın torq ilə satdırıb alacaqdır. Və bu işi özünə hünər hesab 
edib, fəxr edəcəkdir. 
Və bir də  qədim vaxtda bir il tamamən Məkkə ziyarətinə gedib-
gəlirmişlər. Quru yol gedirmişlər,  Şamşumdan və dörd ay tamama 
Məşhədi müqəddəs ziyarətinə gedirmişlər. Kərbəlayi-müəlla ziyarətinə 
çox qorxuluq ilə gedib-gəlirmişlər. Çünki o vaxt türkmandan çox zərər 
zəvvara olurmuş. Xiridə gedən adam Misirə, Şiraza, Tehrana, Şamşuma, 
bu yerlərə gedirmişlər. O idi ki, tamamən sahibi-mərifət və kamil 
adamlar imişlər.  İran vilayətlərindən elm və  ədəb dərk edib şəriət 
hökmü ilə rəftar edirdilər. Və o hacıların çoxusu əmmamə qoyarmışlar. 
Tamamən libasları üləma libası kimi don və çuxa. Bu növi libas 
geyirmişlər və özlərin həmişə qeybət etməkdən və xatalı sözləri 
danışmaqdan gözləyib imani-kamil ilə  və mömünlük ilə dolanarmışlar. 
O vaxtda olan adamlar, ya qala əhli və ya mahal əhli hər kəs ki, övrət 
alarmış, həmən gecə o övrətin kəbinin özünə rədd edərmişlər. Ya imarət 
və ya sair şeylərdən və mahal əhli bir neçə rəs qaramal tanıdarmış ki, bu 
mallar sənin kəbinin ilən  əvəz olunsun. Qərəz, hər bir barədə özlərin 
məşğul-zəmməlikdən xilas edib hökm şəriət ilə rəftar edirmişlər. 
Və bir də bu vaxtda olan hacılar və sair xalq ki, varlar, hərgah zahiri 
əməllərin yazaq, qeybət olacaqdır və batini əməlləri ki, öz rəftarlarından 
və sözlərindən məlum olur yazılsa, iftira hesab olacaqdır. Həmin bir 
neçə  kəlmə bu əsrin  əhlindən ki, qayda və adətləridir, yazmaq 
mümkündür. Qərəz, bu vaxta adət belə düşübdür ki, hacıların çoxu 
palton geyirlər və  çəkmə geyirlər və  hər kəs öz eyş  və  işrətində olub, 
həmişə bu fikirdədirlər ki, calalları və şöhrətləri artıq olsun və günbəgün 
tamahların artırıb, dövlətlərin artıqlığına təlaş edib, bilmərrə füqəranı 
yada salmazlar. Hər birisi bir firon calalı götürüb, axırəti yaddan 
çıxartmış  və dünyaya həris olub, ömürlərini qəflət ilə keçirirlər. Və o 
ehsanat ki, olur və ehsan hesab edirlər. Həmin bir şeyi bir şöhrət bilib o 
ehsanı yerinə yetirməyin  şəhərin və Allah-təalanın razılığın bilməzlər. 
Həmin ki, yüz nəfər adam ki, həmişə sahibi-nahar və  şamdır və heç 
kəsin çörəyinə ehtiyacı yoxdur. Gərək hər yerdə, ya ehsan və ya sair 
xeyir və şər olsa, o adamlar üçün olsun. 
 
62

Belə ki, həmin adamlar şikayət edirlər ki, mənim təbiətim düyü 
yeməkdən soyubdur və birəğbət olmuşam xörəkdən. Çünki iki aydır ki, 
müttəsil xörək yeyirəm. Amma fağır və kasıb və qərib bu məclislərdən 
binəsibdirlər. Hərgah bir nəfər, ya qərib və ya fağır təklif olmamış bu 
məclisə öz başına gələlər, ya qapıdan qovulacaq və ya başmaqxanada 
otura ki, o adam dövlətli və libası təzə ola, o vaxt o adam bu kasıb ilə 
çörək yeməyi özünə ar bilib, çörək yeməyəcəkdir. Özünün zahiri vəzi 
övzasına baxıb, qürrə olub, o qədəri mərifəti olmayacaq ki, əvvəla 
Allah-təalanın razılığın fikir edə  və saniyən güman edə ki, bəlkə bu 
fağırın batini yaxşıdır. Pəs bu günə qonaqlığa türk arasında siyirən 
qonaqlığı deyirlər. Çünki yüz nəfər adamdır və  təmamən bu ehsanı 
edirlər və  hər məclisdə  həmin adamlar olur və bu əməllərdən  əlavə 
kəmali-xiridə verib, bir para sözlərə qarışırlar ki, əsla o günə sözlərin bir 
kəlməsin anlamağa ağlı və mərifəti yox-dur. Allah-təalanın qəzəbindən 
və  qəflətin bəlasından ictinab etmə-yib istəyirlər alimə fasiqlik və 
kafirlik sübut etsin ki, islam tayfasının bir hoqqası o alimə etimad edib, 
təqlid ediblər. Və halinki o qədəri mərifəti yoxdur ki, məclisdə 
oturmağın və çörək yeməyin qaydasın bilə. Həmin gücü öz ağzına çatıb. 
Bir para hədyanat sözləri danışmağı özünə kamal hesab edib, 
müttəsəl danışıb və cavabına höccət edəcəkdir. Belə işlərə bais oldur ki, 
özünün hökmündən və elmindən bir kəlmə anlayıb, mərifət tapa 
bilməyibdir. 
Və bir də bundan əqdəm bu vilayətdə yaxşı, kamil və xoş  xətt 
müdərrislər var imişlər ki, onların tərbiyətlərindən çıxan adamlar 
təmamən kamil və xoş  xətt olmuşlar. Və o müdərrislər bir az vaxtda 
uşağı elə oxudub və səy edib, kamil edirmişlər ki, uşaqlar fars və ərəb 
elmin tamam edəndən sonra bir parası gedib rusca oxuyub, yenə artıq 
kamil mirzə olublar. O vaxtda olan uşaqlar da sahibi-kamal uşaqlar 
imişlər. Ta bu vaxtda olanlar kimi on iki yaşında şərab içmək və qumar 
oynamaq və papiros çəkmək və bir para namərbut işlərə mübaşir olmaq 
heç bir yerdə yox imiş. Oldur ki, təmamən o vaxtda olanlar sahibi-elm 
və  ədəb və xoş  xətt olmuşlar. Və belə  nəql edirlər ki, o zəmanənin 
uşaqları öz ata və anaların yanında danışmaq və gülmək yox imiş. Çox 
abırlı və həyalı və itaətdə olarmışlar. Və sair adam ki, ağsaqqal olalar, 
onlara da hörmət və ehtiram edirmişlər və o uşaqlar üçün küçədə 
dolanmaq və səhrada gəzmək məqdur deyilmiş. 
 
63

Həmin gecə  və gündüz öz oxuyub və yazmaqlarına məşğul olub, 
elmlərin və  mərifətlərin artıqlığına səy edirmişlər və onların ataları  və 
müdərrisləri onların haqqında artıq səy edirmişlər ki, dürüst, kamil 
olsun. Ondan sonra hər kəs özünə görə uşağın ya sənətə qoyarmış və ya 
sövdəkarlığa və ya dübarə rus elmi oxutmağa qoyarmışlar və o səy və 
diqqəti ilə ki, müddərislər o uşaqlara elmi-dini tərbiyət edirmişlər, 
onların ücrəti ildə dörd manat pul və ya bir top boz və qədəki və ya bir 
top qələmkar olurmuş və az şeyə qane olub, uşağa artıq səy edirmişlər 
vənşağı  cəmi-elindən oxudub, kamal sahibi və  mərifət sahibi və öz 
dinlərin hökmdən xəbərdar və məsələlərinə arif və xoş xətt və bir para 
ibarətpərdazlığa bələd edib, ondan sonra hər kəs öz işlərinə gedirmişlər 
və tamam xoş xasiyyətlik ilə və həlallıq ilə rəftar edirmişlər. 
Belə ki, o vaxtda olan hacıların birinin oğlu ki, məktəbxanadan çıxıb 
öz atasının yanında sövdəgərliklə məşğul olub və bir müddətdən sonra 
tənxahi  əlindən çıxıb və kasıb olub, gəlib müdərrislik edir və  hər bir 
elindən xəbərdar və kamil adamdır. Hər bir tövr ilə mollalıq etməyə və 
heç bir yerdə aciz qalmayıb, hər bir cəhətə görə mollalıq edir və öz 
güzəranını keçirir. Kəbin oxumaq və ölü namazı qümaq hər gunə iş olan 
vaxtda aciz qalmaz. Və  təsdiq mollalar kimi özün ruhani cümləsinə 
daxil edib, mollalıq edir və bu əmr ilə mərəzi-hal güzəran edir. Amma 
bu vaxtda olan hacılar, uşaqların elə vaxt məktəbdən çıxardıb dükana 
aparırlar ki, əbədi siyahi yazmağın zabitəsin bilməzlər. Və  əsla  şəriət 
hökmdən bir məsələ anlamayıblar və vacib olan hökmlərdən xəbərdar 
olmayıblar və belə bilməzlər islam olmağın hökmü və rəftarı  nə hökm 
ilədir, gərək sövdanı nə tövr və nə insaf ilə edə. Həmin yüz min hiylə ilə 
və yüz dəfə and içməklik ilə bir nəfər kəm səriştə fağın aldadıb kəm 
ərizi  əriz  əvəzinə  və çürüyü sağ  əvəzinə satıb öz-özünə  fəxr edir ki, 
bunu aldatdım ta bilməz ki, onun əvəzində nə qədər zərər bu dünyada, 
nə  qədər  əzabi-axirətdə onun üçün olacaqdır. Oldur ki, bu vaxtda olan 
dövlətlilərin dövləti tez vaxtda zayil olur və bərəkətləri olmur. Özləri də 
kasıblığa düşürlər. 
Və yenə bir neçə  nəfər kasıb oğlu məktəbdən çıxandan sonra 
sənətkarlığa getmişdilər. Elə ki onlar da müsilən oldular və  kəmmaya 
oldular, o adamlar da gəlib kimi qalada və kimi mahalda uşaq oxutmağa 
və mollalığa məşğul olub, güzəran edirlər. Və  hər  şəriət hökmündə 
mahir və kamil və xoş xətt adamlardır. Hətta onlardan 
  
 
64

birisi ki, oruz ildir ki, sərraclıq edirdi, axırda ki, gəlib ruhani silkinə 
daxil oldu. Həmin adam Gəncə  məclisində çilen təyin oldu. O vaxtda 
olan adamlar belə kamil olub. Ondan sonra oxumaqdan fariq olub, ya 
sənətə  və ya sövdəgərliyə getmişdilər ki, axırda sinnə çatan vaxtda və 
kasıb olan vaxtda yenə öz kamalların səbəbinə güzəran sahibi və hörmət 
sahibi olurlar. Amma bu vaxtda Allah-təala kasıba ağıl versin. Elə ki, 
uşağı yeddi yaşma yetişir təlim edəcəkdir, get bazarda kömür yükü və 
saman və odun yükü apar, düşür. Hər birindən bir qəpik alarsan. Və get 
toyuq sat! 
Qərəz, bu növi işlər ilə öz uşaqların avara və  sərgərdan edirlər. Və 
uşağın əli hər tərəfdən üzülür. Nə oxuyub tərbiyət tapa bilir ki, halallıq 
ilə güzəran edə  və  nə  sənət bilirlər ki, o sənətin bərəkətindən dolana 
bilələr. Böyüyüb qahrlar avara. Məşğul olurlar bir para bədzad işlərə, 
oğurluğa və qumar oynamağa və bir para həyasız işlər onlardan əmələ 
gəlir və çox bişərın olurlar. Çünki nə müəllim tərbiyəti görürlər və  nə 
ustad cəfası  çəkirlər. Xudsər dolanmaq ilə bu gunə bitərbiyət və kasıb 
olub, axırları heç olur. 
Və yenə bir para bəyzadə  uşaqları ki, qədim vaxtda olan 
müdərrislərdən tərbiyət taparmışdılar və islam elmin oxuyub kamil 
olandan sonra gedib rus elmi də oxuyub, kamil olub, Rusiya dövlətinə 
qulluq edirdilər. O mirzələr çox kamil adamlar idi və onlara tez vaxtda 
qulluq verilirdi və onların qulluğu otuz il, bəlkə artıq çəkirdi. Və 
onlardan bir para islam şəriətinə layiq olmayan işlər görünməzdi. Həmin 
şəriət hökmündə dolanıb öz qulluğuna mübaşir olurdular. Yenə onların 
bu günə  təmiz rəftar etməklərinə  səbəb bu idi ki, əvvəl öz dinlərin 
hökmündən dürüst xəbərdar olurdular, sonra sair alimləri oxuyub təlim 
tapırdılar. Və bir para kitablar və Qurani-müzil ki, rusca tərcümə 
olunubdur. Həmin o mirzələr onları  tərcümə ediblər. Çünki qədim 
mirzələr təmamən ərəbdə və farsda çox kamil adamlar imiş. O cümlədən 
birisi bizim əmimiz Mirzə Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev. Belə ki, neçə 
il bundan əqdəm  Şirvanda Rus dövləti seyidlərin  şəcərələrin yığıb 
yetişdirdi. O vaxt heç bir dəftərxana mirzələri bacarmayıbdır ki, o 
şəcərələri rusca tərcümə edələr. Çünki o şəcərələr təmamən ərəb kəlməsi 
ilə olur. Mirzə  Məhəmmədhəsən iki gün iki gecədə  təmamın  ərəbdən 
rusca tərcümə edib və bu əhvalı içəri dövlətə məlum ediblər. Bu barədə 
mərhum  əmim üçün artıq hörmət olmuşdu. Və bir hörmətli medal 
dövlətdən iltifat olunmuşdu. 
  
 
65

Əgərçi hər əsrdə kamil adam olur. Amma bu vaxtda tapılanlar yenə 
həmin vaxtın adamlarındandır ki, əlli il və qırx il bundan əqdəm tərbiyət 
tapıblar. Yoxsa bu vaxtda olan mirzələr ki, on beş il və iyirmi il olur ki, 
qulluqda və sair əmrlərə mübaşir varlar, bunların müsəlmanca yazdıqları 
hürufatın bir kəlməsin dürüst görməzsən və  əbədi müsəlman elmindən 
xəbərləri yoxdur və bilməzlər ki, müsəlmanlığın şərti nə növlədir. Odur 
ki, hər iki tərəfin vacib olan əmrlərinə itaət etməyib, həmişə aləmi-
cahillikdə qalırlar. Nə islam şəriətin hökmü ilə  rəftar edirlər və  nə 
məsihiyyə şəriətilə. 
Və bir də o vaxtda təlim tapan adamların çoxunun təbi-şeri olurdu. 
Və onlardan neçəsi hər biri bir cild kitab nəzm ilə deyiblər. Və onlar 
kimi şirintəb və xoşxətt bu əsrdə, bu vilayətdə görünmür. Onlar yazdığı 
xətləri indiki adamlar yaza bilməzlər. Və onların yazdığı ibarətləri bu 
vaxtın adamları oxuyub mənasın anlamazlar, məgər mollalar. Yoxsa o 
adam ki, özünə güman edir ki, mənim savadım var, bunlar keçən adam 
kimi olmaq cəmi cəhətdən mümkün deyil. Hər bir sənətkar da bunun 
kimidir. Məgər bir memar bu vaxtda tərəqqi edibdir? Sair ustakarlar və 
elm sahibləri təmamən qədim vaxtda olanlardan əskikdirlər? Həmçinin 
övrətlər arasında ki, qədim vaxtı bir para zərif işlər var idi, güləbətin, 
düzlik və  rəhik və  bələkdüzlük bunlar kimi işlər ki, təmamən ipək və 
güləbətin iş işlərdilər, indi bilmərrə sağit olub. Həmin bir fərş toxumaq 
adət olubdur. Əgərçi bizlər belə hesab edirik ki, bu vaxtda olanlar 
tərəqqi ediblər, nahaqdır. Tərəqqi etməz. Həmin budur ki, evləri qəlbi 
etmişik və libaslarımızı faxir və bir para adət qoyulur ki, bundan sonra 
gələnlər lənət edəcəkdirlər. Çünki bir para adətlər ki, qoyulurlar şəriət 
əmrilə dürüst və  bərabər deyil. Bunun kimi ki, kişilər övrət kimi 
özlərinə zinət verirlər və övrətlər kişi kimi toqqa bağlamaq və saat 
qoymaq və  çəkmə geymək və bu gunə  işlərə iqdam etməyi özlərinə 
zinət hesab edirlər. Həranki şəriətdə bu gunə əmrlər haramdır. Həmin bu 
vaxtın əhlin kamalı və tərəqqisi bu tövr işlərdir. 
  
 
66