Qaraqalpaq til bilimi

II BAP. 2.1 . “Xalqabad” shıǵarmasında buyrıq gáplerdiń qollanılıwı

Buyrıq, ótinish, másláhát-keńes, jalınıw, shaqırıw sıyaqlı buyrıqlı mánilerde aytılǵan gáplerge buyrıq gápler delinedi. Buyrıq gáplerdiń mazmunınan qanday da bir sóylewshi tárepinen basqa birewge (tıńlawshıǵa) buyırıw, ótinish etiw, másláhát beriw, shaqırıq t.b. mániler ańlasılıp turadı.

Buyrıq gáplerdiń eki túri boladı: birde olar xabar gáptiń intonaciyasına jaqın buyrıqlı mánide aytılsa, birde kóterińki intonaciya menen aytıladı. Aytılıw ózgesheligine qaray buyrıq gáplerdiń keynine jazıwda noqat ya úndew belgisi qoyıladı.
Buyrıq gáptiń bayanlawıshı tómendegishe ańlatıladı:

1. 
   Kóbinese buyrıq meyiliniń II hám III bettegi túrleri arqalı
   

Mısallar:

1. 
   Tús degen shámshil boladı, aytpa basqaǵa!
   
2. 
   – Onda barlıq qayǵı-hásiretińnen alaslanıp, kewiliń ál-aspanǵa sharaqlaydı, mártebeń bálent boladı, kóre qal, táwip bir kelsin, onnan keyin kór tamashanı!
   
3. 
   Iyshannıń káramatı bolsa, meni-aq qıysaytsın!
   
4. 
   Usınnan baslıq ólse, záhárdi sen bergen bolasań!
   
5. 
   –Hoow, jol deymen ana iyshannıń saqanasın!
   
6. 
   – Klub kolxozshıǵa tolǵan shıǵar, bir shermende qılayıq!
   
7. 
   – Biybalada da, Mádiyar baslıǵında da iyman joq, óliń qorqıp, óliń buǵıp!
   
8. 
   – Hesh kim oqımaydı!
   
9. 
   – Men námárt qaraqalpaqlardan emespen, mende Aydostıń qanı bar, hoo oynaǵan ekenseń!
   

2. 
   Buyrıq meyildiń II bettegi túrine –shı/-shi, -sańa/-seńe janapaylarınıń qosılıw arqalı ańlatıladı.
   

Mısallar:

1. 
   – Aman barıń, sizler onda aman bolsańız biz bunda amanbız, aǵayinlerge duwayı sálem deńiz-shi!
   
2. 
   – Háy, nashalnik bolsań ózińe, dúkanshını irkpeseńá!
   
3. 
   – Qoysańa sol dúkanshını!
   

Buyrıq gápler kóterińki intonaciya menen aytılsa úndew belgisi qoyıladı.

Buyrıq meyildiń bayanlawıshları tilek meyil, buyrıq meyil hám anıqlıq meyillerden boladı.