Qaraqalpaq til bilimi



Yüklə 50,46 Kb.
səhifə7/14
tarix06.05.2023
ölçüsü50,46 Kb.
#108939
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14
Sháwdirbay Seytov shıǵarmalarında gáptiń mánisi boyınsha túrleriniń qollanılıwı

Naǵız soraw gápler (juwap talap etetuǵın)

  • Ritorikalıq soraw gápler (juwap talap etpeytuǵın)

    Naǵız soraw gápler tıńlawshıdan anıq juwap talap etedi:
    Mısallar:

    1. – Onda shoshayıp otıra beremiz be?

    - Otırmasań, jata berse, shıraǵım-aw!
    - Radiator qashan pitejaq, aytpadı ma?
    - Azanda Shundıy bala attıń aldına óńgerip alıp keledi.
    2. – Onı kim ayttı?
    - Usta da, Sozanay sheshem de ayttı.
    - Suwshı qayda?
    - Meni paxtalıqqa saldı da úyine zıttı.

    Ritorikalıq soraw gápler tıńlawshıdan juwap talap etpeydi. Bunday soraw gápler sorawı menen birge juwabına da iye bolıp keledi hám kúshli emociya menen aytıladı:

    1. – Allo, Esbergen degenniń arzası Stalinnen aynalıp kelip, Obkom, Sovnarkomnan baslap, resprokuror, bas sudqa shekem tik ayaǵınan turǵızıp atır ǵoy, nege elege shekem qolıńda uslap otırsań, allo, nege úndemeyseń, allo?

    2. Bunı maǵan Eshbaydıń bergenligin qashshan kim jetkere qoydı eken?!

    3. Sonday nám-náhán, saqal qoyǵan adamlardıń mendey shappattay qızdı urlaydı-aw degen esime kirip shıǵıp pa sirá!?

    4. Nızamdı buzbaymız dep, qarardı orınlaymız dep, sháhárlilerdi ashırqatıp almaymız ba?

    5. Soǵan shekem júz bawda seni birew baylap qoya ma?

    6. Ótken jılǵı másh atızıńa bıyıl paxta ek dese, aytqanın qılmayjaq kim bar?!

    7. – Qarap bolsın Eshbaydıń dushpanları!....- degen súrenlerdi de esitpegendey, sálem bergenlerge jadırap basın ırǵaydı, túri jadıraǵanı menen ishinen tutanıp otır, adam búytip qashanǵı shıdar!?

    8. Awıldaǵı keńes húkimeti dep, usı bizdi mázi qolpıldatıp qoyıp pa, ya bizler adam emespiz be?

    9. Leninnen tikkeley tálim alǵanlardıń bári derlik, tikkeley qurıp baratır, ólgenniń aytqanın tiri qıla ma?

    10. Men aqımaq bolmasam, esiginiń awzında háńkiyip turǵan atın kórgen soń ǵırra izime qaytpayman ba?

    11. Sende eń bolmasa, tawıqtıń miyi qurlım miy bolsa, nege qurı alapaǵa shawa bereseń, sol ayttı dep nege qolpılday bermeyseń!?

    Ritorikalıq soraw gáplerdiń ózine tán ózgesheligi ulıwma soraw mánisinde keliwi menen qatar emocional-ekspressivlik máni ańlatadı. Soraw gáplerdiń bul túri mazmunı jaǵınan tıńlawshıǵa tásirli hám qonımlı uǵınıladı. Sonlıqtan bunday gápler stillik qural xızmetinde keń qollanıladı.
    Ritorikalıq soraw gápler soraw-xabar gáp, soraw-buyrıq gáp bolıp 2 túrge bólinedi.
    Soraw-xabar gápler qanday da bir hádiyseni xabarlap, tastıyıqlap turadı.
    Mısallar:

    1. Ya sonıń hadallıǵına, sawdıraqlıǵına isenbeytuǵın ba edik?

    2. Eshbaydıń anaw kúngi gápinen soń bunıń Jaqanǵa tuwısqan ekenligin bilgende shıpaxanadan kóziniń tirisinde qashıp qutılar ma edi, ne qılar edi?!

    3. Basında sonday qayǵı turıp, Gúlaysha biyshara qalay jawtańlasın, qalay kúlsin?!

    4. Keleshektiń kelip qalǵanı ma, ya meni keleshekke jetpey turıp sudlay jaq pa?

    5. Sonda men Sayımbet taqqan ayıptıń qaysısın moyınlayman, qaysısın, qaysı statya meni jarılqayın dep tur, hayal zorlaǵanım ba, adamlardı nızamsız qamaǵanım ba, ya aktti joytıp, qılmıstı jasırǵanım ba?

    Soraw-buyrıq gápler forması jaǵınan soraw gáp bolǵanı menen mazmunı jaǵınan buyırıwdı bildiredi.


    Mısallar:

    1. Endi sudyańa arqa súyemey-aq qoy, ol hesh nárseni moyınına almaydı, óz qara bası menen ǵay, bildiń be?!

    2. “Aqsaq qoyman” desesh onnan da!

    Soraw gápleri arqalı dúzilgen gápler soraw janapayı hám intonaciya arqalı dúzilgen gáplerge qaraǵanda stillik jaqtan anıq juwap talap etip turadı hám diolog túrindegi gáplerde kóp ushırasadı:

    • Qashan keldiń?

    • Keshe.

    • Qayda qondıń?

    • Sámet shashtárezdikinde.

    • Kim menen?

    • ...

    Sháwdirbay Seytovtıń “Xalqabad” romanı sovet dúzimindegi úlken oyınlardı áshkaralawdan beter, awıl adamlarınıń sonday sadalıǵın, hadallıǵın da súwretlep beredi. Máselen Xaytmurat penen Zubaydanıń turmısın alatuǵın bolsaq, hayalına em bolıwı ushın qırıq túrli millettegi erler menen birge bolıwına ruqsat beriwi, bul er adam ushın ashınarlı jaǵday álbette. Ásirese kórip-bilip turıp buǵan razılıq beriw, bunı aqımaqlıq yaki sadalıq dep te bolmaydı. Jazıwshı bul jerde Zubaydanıń óz erine opadar emesligin, sırtqı kórinis ushın bárine tayın ekenligin, sonday-aq heshqanday ana degen atqa ılayıq emesligin tásirli súwretlep beredi. Sebebi Zubayda sonday qıyanetker, sonday ózimshil hátte balalarına miyrimli ana bolıw haqqında oyına da keltirip kórmeydi. Onıń háreketlerin oqıǵan oqıwshı álbette bunnan ózine kerekli juwmaq shıǵaradı.


    Bir lolınıń emlewine isenip, 7 tawıqtı birden soyıp, bir qalta geshirdiń suwın sıǵıp, ne aytsa sonı tayarlap, hámmesine qayıl bolǵanı da – bul awıl adamınıń sonday sada, sonday ańqıldawıq ekenligin kórsetedi. Bunsha nárse bir ózine nege kerek dep hátte oylanıp ta kórmeydi. Shıǵarma usınday qızıqlı hám ashınarlı waqıyalarǵa bay etip súwretlengen, oqıp otırıp kitaptıń ishine kirip ketkenin bilmey qaladı adam.


    Yüklə 50,46 Kb.

    Dostları ilə paylaş:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
    rəhbərliyinə müraciət

    gir | qeydiyyatdan keç
        Ana səhifə


    yükləyin