O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VА O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI”
FANIDAN TAYYORLAGAN
GLOSSARIY
QARSHI
GLOSSARIY
(Tayanch so’zlar, iboralar va asosiy tushunchalar)
Abiotik omillar – iqlim, edofogen (mexanik tarkib, zichlik, tuproqning nam va
havo o’tkazuvchanligi), orografik (relef, dengiz sathidan balandlik), ximik
(havoning gaz tarkibi, tuproq tarkibi).
Adaptatsiya - ko'zning yorug'likda va qorong'ida ko'rishga moslashish qobiliyati,
yoki organizmlarni o‘rologik omillar ta’siriga moslashuv xususiyati.
Affekt (emotsional) holat – qattiq hayajon, jazavaga tushish holati.
Akkomodatsiya - ko'zning bar xil uzoqlikdagi narsalarni ravshan ko'rish
Atmosfera - yerni o’rab turgan havo qobig’i. Yunoncha “atmos-bug’”, “sfera-shar”
manosini bildiradi. Atmosfera yer bilan birga aylanadi. Atmosfera bo’lmasa yer
yuzi kunduzi +120 0 C gacha qizib, kechasi -180 …-120 0C gacha sovub ketar
edi.
Аvаriya - halоkаt mаhsulоt tаyyorlаshgа ishlаtilаdigаn mаshinаlаr , jihоzlаr,
tеxnоlоgik tizimdаgi uskunаlаr mаjmuаsidаgi nоsоzlik, elеktir bilаn
tа'minlаshdаgi nоsоzlik, binоlаr, qurilmаdаgi nоsоzliklаr tufаyli vujudgа kеlаdigаn
vоkеа аytilаdi.
Antropogen halokatlar (ta’sirlar)– insoniyatning xo’jalik faoliyati tufayli yuzaga
keluvchi antropogen fakorlar ta’sirida biosferaning sifat jihatidan o’zgarishi va
natijada insonlar hayotiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga hamda atrof-muhitga
tahdid va katta xavf tug’diruvchi hodisalar.
Argatik tizim -tizimni elementlaridan bittasini inson tashkil qilingan tizim.
Aspekt – aspect, jihat, tomon, qirra.
Atmosfera elektr zaryadlari – kuchli yashin va momoqaldiroq vaqtida hosil bo’ladi.
Bunda ularning kuchlanishi 2 V dan 8 mln V gacha, tok kuchi miqdori 200000 A
gacha yetishi mumkin.
Biosfera – “bios” – hayot, “sfera” – shar ma’nosini bildirib, er yuzidagi barcha
organizmlar tarqalgan va ular ta’siridagi hayot qobig’i tushiniladi.
Biotop – yashash sharoitlari yig’indisi.
Biosenoz – ekosistemadagi organizmlarning alohida to’plami.
Biogeosenoz – “bio” –hayot,”geo”-er, “senoz”- birlik degan ma’noni bildiradi.
Dinamik sinov-yuk ko’tarish mehanizmlari, tormozlar, ajratgichlar va harakatni
cheklovchi moslamalar tekshiriladi. Sinov nominal yuk ko’tarish qobilyatidan 10%
ortiq bo’lgan yukda, yukni 300 mm balandlikka bir necha marta ko’tarib-tushirish
o’tkaziladi.Barcha sinov natijalari dalolatnoma bilan hujjatlashtirilib, mexanizm
pasportiga yoziladi.
Domkratlar sinovi - har yili bir marta statik sinovdan o’tkaziladi. Sinov normal
yuk ko’tarish qobilyatidan 10% ortiq yuk bilan 10 min davomida amalga
oshiriladi. Bunda gidravlik yuk ko’targichlarda bosim kamayishi 5% dan ortiq
bo’lmasligi zarur
Ekologiya – grekcha “oykos” – uy, yashash joyi; “logos” – fan degan ma’noni
bildiradi.
Ekologik omillar turi: abiotik (jonsiz), biotic (jonli).
Ekosistema – tirik organizmlar jamoasi va ularning yashash muhitini o’z ichiga
olgan funksional sistema.
Elektr xavfsizligi – insonlarni elektr toki, elektr yoyi, elektromagnit maydon va
statik elektr tokidan himoyalashga qaratilgan tashkiliy va texnik tadbirlar hamda
vositalar sistemasi.
Elektr tokining ta’sir turlari – kimyoviy, issiqlik va biologik.
Elektr toki ta’sirini belgilovchi omillar – tok kuchi va kuchlanishi miqdori, inson
tanasining qarshiligi tok turi va chastotasi, tokni ta’sir etish vaqti, tokni o’tish yo’li
va insonning shaхsiy xususiyatlari.
Elektromagnit nurlar – ta’sirida markaziy nerv sistemasining faoliyati buziladi,
bosh og’riydi, tanada umumiy horg’inlik, charchash sodir bo’ladi, uyqu keladi,
puls va qon bosimi kamayadi.
Elektr qurilmalarini yerga ulash – qurilmaning elektr toki ta’sirida bo’lmagan
metall qismini yerga ko’milgan maxsus elektrodlar (sun’iy yoki tabiiy)ga ulash.
Endеmiya - muаyyan hududdа birоntа yuqumli kаsаllikning dоimiy uchrаb turishi.
Enzооtiya - bir jоydа yashоvchi hаyvоnlаr (mаsаlаn kеmiruvchilаr) оrаsidа birоr
yuqumli kаsаllikning dоimiy uchrаb turishi (mаsаlаn o'lаt, lеyshmаniоz
enzооtiyalаri).
Epitsentr – yer silkinishining, yer ustki qatlamining eng maksimal silkinishi joyi.
Epidеmiya - yuqumli kаsаlliklаrning birоr o'lkа, vilоyatdа yoki mаmlаkаtdа kеng
tаrqаlib kеtishi. Bundа bеmоrlаr sоni оdаtdаgidаn 5-10 mаrtа ko'p bo'lаdi.
Epidemeologik vaziyatlar – odamlar o‘rtasida xavfli infektsiyalar: o‘lat, vabo,
isitma; epidemik toshma terlama, Bril kasalligi; zoonoz infektsiyalar: Sibir yarasi,
quturish; bezgak kasalliklari; zaharli moddalar bilan zaharlanish; oziq-ovqatdan
zaharlanish holatlari.
Epizootiya – hayvonlarning ommaviy tarzda kasallanishiga yoki nobud bo‘lishiga
olib keladigan vaziyat.
Epifitotiya – o‘simliklarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib keladigan vaziyat.
Ekzоtik kаsаlliklаr - xоrijdаn kеltirilgаn yuqumli kаsаlliklаr.
Ergonomika - mehnat qonuniyatlari va ishchi jarayonlar haqidagi fandir.
Ergonomika tushunchasi grekcha “ish va qonun” degan so'zlardan kelib chiqqan.
Ergonomika – insonning mehnat faoliyati davomida faoliyatni samarali bo’lishini
va inson uchun qulay sharoitlar yaratilishini ta’minlay oladigan funksional
imkoniyatlarni o’rganuvchi fan.
Evribiont organizmlar – ekologik omillar ta’siriga chidamli organizmlar.
Ezilish sindromi – zilzila ofatida odam tanasining ayrim qismlari, turar-joylardagi
binolar, devorlar, dov-daraxtlar va boshqa narsalar ostida uzoq vaqt qolib ketishi.
Favqulodda vaziyat – muayyan hududda o‘zidan so‘ng odamlarning qurbon
bo‘lishi, odamlar sog‘lig‘i yoki atrof – tabiiy muhitga ziyon etkazishi, kishilarning
hayot faoliyatiga kattagina moddiy zarar, hamda uning buzilishiga olib kelishi
mumkin bo‘lgan avariya, halokat, tabiiy ofat, epidemiya, epizotiya, epifitotiyalar
natijasida yuzaga keladigan holat.
Fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish - оldindаn o'tkаzilаdigаn hamda fаvqulоddа
vаziyatlаr ro'y berishi xаvfini imkоn qаbаr kаmаytirishgа, bundаy vаziyatlаr ro'y
bergаn tаqdirdа esa, оdаmlаrning hаyotini аsrаb qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаshgа,
аtrоf tаbiiy muhitgа еtkаzilаdigаn zаrаr vа mоddiy tаlоfаtlаr miqdоrini
kаmаytirishgа qаrаtilgаn tаdbirlаr kоmplеksi.
Fаvqulоddа vаziyatlаrni bаrtаrаf etish - fаvqulоddа vаziyatlаr ro'y bergandа
o'tkаzilаdigаn hamda оdаmlаrning hаyotini аsrаb qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаshgа,
аtrоf tаbiiy muhitgа еtkаzilаdigаn zаrаr vа mоddiy tаlоfаtlаr miqdоrini
kаmаytirishgа, shuningdеk fаvqulоddа vаziyatlаr ro'y bergan zоnаlаrning
kеngаyishigа yo'l qo'ymаslikkа hamda xаvli оmillаr tа'sirini tugаtishgа qаrаtilgаn
qutqаruv ishlаri vа kеchiktirib bo'lmаydigаn ishlаr kоmplеksi.
Favqulodda vaziyat oqibatlari – favqulodda vaziyat turiga, tusiga va tarqalish
miqyosiga bog‘liq holda odamlarning kasallanishi, o‘limi, inshoat, bino va
qurilmalarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial
zaharlanishlar, ekologik vaziyatni keskinlashishi, yong‘in portlashlar va
insonlarning ruhiy jarohatlanishi.
Favqulodda holatlar (FH) – kutilmaganda, qo’qqisdan sodir bo’luvchi, aholining
hayot faoliyatiga katta salbiy ta’sir etuvchi, amalda o’rnatilgan jarayonlar
turg’unligini buzilishiga, iqtisodga, sotsial sohaga va muhitga ta’sir etuvchi holat
va hodisalardir.
FHlarni xavfni tarqalish tezligiga ko’ra turlari – qo’qqisdan (yer qimirlashlar,
portlashlar, transport avariyalari va b); shiddatli (yong’inlar, gidronomik
avariyalar); o’rtacha (suv bosish, vulqon otilishi); tekis-sekin tarqaluvchi
(epidemiya, qurg’oqchilik, tuproqlarni va suvlarni ifloslanishi va h.k.)
FHlarning kompleks belgilari – local, mahalliy, regional, milliy, global.
FHlarni yuzaga kelish sababiga ko’ra turlari: tabiiy ofatlar, texnogen halokatlar,
antropogen va ekologik halokatlar, sotsial-siyosiy va harbiy-siyosiy mojarolar.
Fоjеа - halоkаt bo'lib, оldingisidаn fаrqli hоldа halоkаt qаmrоvi kеngrоq vа
оdаmlаr hаlоk bo'lishigа оlib kеlgаn vоqеа
Fuqaro muhofazasi – favqulodda vaziyatlarni, xalokatlarni oldini olish va ularni
oqibatlarini bartaraf etish, aholini hududlarini va moddiy boyliklarini muhofaza
qilish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlarni amalga oshiruvchi davlat tizimi;
Fuqaro muhofazasi xizmati – fuqaro muhofazasi maxsus tadbirlarini bajarish,
fuqaro muhofazasi tizimlarining harakatlarini ta’minlash uchun kuchlar va
vositalarni tayyorlash maqsadida tuzilgan funktsional bo‘linmalar majmui.
Fuqaro muhofazasi kuchlari – qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan
ishlarni (QBTI) amalga oshirish uchun tuziladigan fuqaro muhofazasi harbiy
qismlari, umumiy va maxsus hududiy, funktsional va ob’ekt tizimlari.
Funksional holat fazalari bosqichlari – mobilizatsiya, birlamchi reaksiya,
giperkompetsatsiya, kompetsatsiya, subkompetsatsiya, dekompetsatsiya va uzilish
fazasi
FVDT kuchlаri - fаvqulоddа vаziyatlаrdа ahоlini vа hududlаrni muhofaza qilish
funktsiyasigа ega bo'lgаn bаrchа dаvlаt, mаhalliy, оb'еkt tuzilmаlаri vа
bo'linmаlаrining mаjmuidir.
Geologik xavfli hodisalar – odamlar o‘limiga, ma`muriy – ishlab chiqarish
binolarini, texnologik asbob – uskunalarni, energiya taminoti, transport
komunikatsyalari va infratuzilma tizimlarining, ijtimoiy yo‘nalishdagi binolarini va
uy joylarini turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va odamlar xayot
faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.
Gidrometerologik xavfli hodisalar – odamlar o‘limiga, aholi yashash joylarini,
bazi sanoat va qishloq xo‘jaligi obektlarini suv bosishiga, infratuzilma va transport
komunikatsyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyatini buzilishiga olib
kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlari o‘tkazilishi talab qiladigan tabiiy
ofatlardir.
Gipotsentr – yer silkinishining chuqur ichki qismidagi o‘chog‘i markazi.
Gomosfera – faoliyat davrida ishchi turadigan yoki harakat qiladigan joy, ishchi
zona.
Gomeostaz – ekosistemada komponentlarni o’zaro bog’liqligi va dinamik
muvozanati.
Hayot faoliyati xavfsizligi – xavfsiz hayotni ta`minlash uchun insonning mehnati
faoliyatida, atrof – muhit musaffoligi (ekologiya) izdan chiqqanda, favqulodda
vaziyatlar yuz berganda yuzaga keladigan xavf – xatarlarni yo‘qotish yoki
kamaytirish, jarohatlangan, shikastlangan fuqarolarga birinchi tibbiy yordam
ko‘rsatish chora – tadbirlari majmui.
Hayot muhiti – organizmni o’rab turuvchi va u bilan doimiy munosabatda
bo’ladigan tabiatning ma’lum bir qismi.
Halоkаt (аvаriya) - ishlаb chiqаrish kоrxоnаsining xususiy energоzаhirаsini
vаyrоnаli chiqаrib yubоrish; bundа xоm аshyo, o'tkinchi mаhsulоtlа, kоrxоnа
mаhsulоti vа ishlаb chiqаrish chiqindisi, ishlаb mаydоnchаsidа o'rnаtilgаn
tеxnоlоgik uskunаlаr halоkаtli jаrаyon tufаyli ahоli, xizmаtchilаr, insоnlаrni o'rаb
turgan muhit vа ishlаb chiqаrish kоrxоnаsining o'zi uchun ham zаrаrli fаktоr
yarаtishi tushunilаdi
Himoya inshoatlari – aholini va ishlab chiqarish xodimlarini hamma ta’sir
omillaridan: yuqori harorat, radioaktiv, portlovchi va kuchli zaharli moddalardan,
inshoatlar buzilganda ularning qismlaridan hamda qirg‘in qurollar ta’sirlaridan
saqlashga mo‘ljallangan muhandislik inshoatlar majmui.
Himoya vositalari – ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan insonlarga zararli
va xavfli ishlab chiqarish omillarining ta`sirini kamaytirish yoki uni oldini olish
uchun qo‘llaniladigan vositalar majmui.
Hudud – er, suv, havo makoni, ishlab chiqarish
Identifikatsiya- hayot faoliyatini ta'minlashga yo'naltirilgan oldini olish va tezkor
tadbirlarni yaratishga zarur va yetarli bo’lgan sonli, vaqtinchalik, fazoviy va
boshqa tavsiflarni topish va aniqlash jarayonini tushunamiz.
Immobilizatsiya qilish – singan suyakni o‘rnidan siljitmasdan faner bo‘laklari,
qattiq karton qog‘oz, yupqa taxta va boshqa vositalar yordamida qimirlamaydigan
qilib bog‘lashdir.
Insonning tabiiy analizatorlari-tabiiy sezgi a’zolari: ko’rish, eshitish, titrashni
sezish, taktil analizatori (mehanik tasirni sezish), haroratni sezish, og’riqni sezish,
ta’m va hidni sezish, organik sezgi, harakat analizatori.
Ingаlyatsiоn tоksоdоzа - nаfаs оrgаnlаri оrqаli vа insоnning zаrаrlаngаn hаvоdа
bo'lish vаqtidа tа'sir etuvchi o'rtаchа kоntsеntrаtsiyali zаharli mоddаning hоsil
bo'lishi
Iоnlаshtiruvchi nurlаnish- rаdiоаktiv pаrchаlаnishdа, yadrоviy еmirilishlаrdа,
mоddаdаgi zаryadlаngаn zаrrаchаlаr harаkаtlаnishini sеkinlаshuvidа hоsil
bo'ladigаn hamda muhit bilаn o'zаrо tа'sir etish chоg’idа har xil qutbli iоnlаrni
hоsil qilаdigаn nurlаnish
Iоnlаshtiruvchi nurlаnish mаnbаi- o'zidаn iоnlаshtiruvchi nurlаrni chiqаruvchi
qurilmа yoki rаdiоаktiv mоddа
Ishlarni xavfsizlik-zararlilik bo’yicha turlari – zararli, xavfli, o’ta xavfli.
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa – ishchi hizmatchilarni xavfli va zararli ishlab
chiqarish omillari ta’sirida sog’ligi va ish qobilyatini bir kun va undan ortiq vaqtga
yo’qotish holati.
Ichki qon ketish – puls sekinlashishi, kamdarmonlik, bosh aylanishi, rang oqarishi,
kuchli suvsash va hushsiz bo’lishi mumkin. Bunda jarohatlangan kishiga to’liq
tinchlik berish va jarohatlangan joyga sovuq bosish lozim. Suv berish mumkin
emas.
Izоtermiya-hаvо muvоzаnаtining bаrqаrоrligi bilаn tаvsiflаnаdi. U ko'prоq bulutli
hаvоgа hоs, lеkin invyersiyadаn kоnvеktsiyagа (ertаlаbki vaqtlаrdа) vа аksinchа
(kеchqurungi vaqtlаrdа) o’tish sоаtlаridа ham vujudgа kеlishi mumkin.
Jarohatlanish ko’rsatkichlari – jarohatlanish chastotasi (Kch), jarohat og’irligi
(Ko), ish kunining yo’qotilishi (Kich).
Jgut – kuchli qon ketganda qon oqayotgan joyni qon bilan ta’minlovchi tomirlarni
bog’lash uchun ishlatiladigan mahsus bog’ich yoki tasma.
Kanatlar, zanjirlar va yuk ushlash moslamalar sinovi – nominal yuk quvvatidan 2
barobar katta kuchlanishda sinab tekshiriladi.
Kimyoviy xаvf - kimyoviy mоddаlаr vа jаrаyonlаr bilаn bоg’liq xаvf. Kimyoviy
xаvfning аsоsiy shаkllаri, ko'rinishi quyidаgilаr: yong’in, pоrtlаsh, tоksik
zаharlаnish
Kimyoviy zаharlаnish zоnаsi - zаharli mоddаlаrning zаrаrli tа'siri pаydо bo'lаdigаn
hudud
Klassifikatsiya tamoyili - bu xavf bilan bog’liq belgilariga qarab obyektlarni sinf
va toifalarga bo’lishdan iborat
Kuchli tа'sir qiluvchi zаharli mоddаlаr (KTZM) - mа'lum miqdоrdа hаvоdа yoki
jоylаrdа mumkin bo'lgаn dаrаjаdаgi kоntsеntrаtsiyadаn yuqоri bo'lib, insоnlаr,
qishlоq xo'jаlik jоnivоrlаr vа mаdаniy o'simliklаrgа zаrаrli tа'sir ko'rsаtuvchi,
hamda ulаrni o'limgа оlib kеlishi mumkin bo'lgаn kimyoviy mоddаlаr
KTZM ning ekvivаlеnt miqdоri - zаrаrlаnish mаsshtаbi, birlаmchi (ikkilаmchi)
bulutgа аylаngаn ushbu mоddа miqdоri bilаn hаvоning vertikаl turg’unligini
dаrаjаsigа ekvivаlеnt bo'lgаn xlоrning shundаy miqdоri.
Kriosfera – yer yuzini muzliklar va qorliklar bilan qoplagan qismi.
Kuyish – termik, elektrik va kimiyaviy ko’rinishlarda bo’ladi. Kuyish og’irlik
holatiga ko’ra 4 darajaga bo’linadi: 1- darajali kuyishda teri qizarib shishadi; 2-
darajali kuyishda suv pufaklari hosil bo’ladi; 3-darajali kuyishda teri jonsiz bo’lib,
sezish qobilyatini yo’qotadi; 4-darajali kuyishda teri qorayadi, muskullar va
suyaklar shikastlanib qurib qoladi.
Kuzаtuv zоnаsi - rаdiаtsiyaviy mоnitоring o'tkazilаdigаn sаnitаriya muhofaza
zоnаsidаn tаshqаridаgi hudud
Kvantifikatsiya - murakkab tushunchalarning sifatini aniqlashda sonli tavsiflarni
joriy qilishdir.
Litosfera – yerning qattiq qobig’i. Yunoncha “litos -tosh”, “sfera-shar” degan
ma’noni bildiradi.
Mezosfera va termosfera – atmosferaning yuqori qatlami. Qutb yog’dulari, “yulduz
uchishi” hodisalari shu qatlamda ro’y beradi.
Muhаndislik muhofazasi - fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish, оqibаtlаrini
bаrtаrаf etish, аhоli vа hududlаrni muhofaza qilish, mаmlаkаt iqtisоdiyotigа
еtаdigаn zаrаrni kаmаytirishgа qаrаtilgаn fuqаrо muhofazasi Muhаndislik-tеxnik
tаdbirlаrining mаjmui.
Muhofaza inshооtlаri pаnаjоylаr, rаdiаtsiyadаn yashirinish jоylаri vа eng оddiy
yashirinish jоylаri (xаndаklаr).
Murakkab zararlanish o’chog’i – bir necha omillarni birgalikdagi ta’siri natijasida
yuzaga keladi.
Noosfera – biosferaning inson tomonidan boshqariladigan yangi sifat holati,
biosferaning oliy bosqichi.
Nollashtirish – elektr qurilmasini elektr toki ta’sirida bo’lmagan metall qismi bilan
nol fazani birlashtirish.
Noksosfera – doimiy yoki davriy ravishda xavf sodir bo’ladigan zona.
Nomenklatura - ma'lum belgilariga ko'ra tizimlashtirilgan xavfli nom va so'zlar
ro'yxatidir (alanga, buzilish, gaz, gerbitsid, dinamik zo'riqish, yemirilish, yong'in,
zahar, zilzila, ifloslanish, kuyish, lat yemoq, loyqalanish, lazer nurlari, magnit
maydoni va boshqalar).
Obyektning yonish xavfliligi-ob’ektning yong’in sodir bo’lishi mumkin bo’lgan
holati va yong’inning oqibatlari.
Obyektning yong’in xavfsizligi – ob’ektning belgilangan me’yorlar va talablar
asosida ob’ektda yong’in sodir bo’lish xavfi hamda uning xavfli va zararli
omillarini inson hayotiga ta’siri cheklangan, ob’ektdagi materiallar to’liq
himoyalangan holati.
Oddiy zararlanish o’chog’i – bitta zararlovchi omil ta’sirida yuzaga keladigan FH
markazi.
Operatorning funksional holati (OFH) – insonning mehnay faoliyatini bevosita
yoki bilvosita ifodalovchi shaхsiy fazilatlari va inson organizmining ishni bajarish
davridagi turli xil funksional holatlari.
Ozon (O3) qatlami – atmosferaning 20-30 km oraliqda joylashgan o’ziga hos
himoya qobig’i.
Ozon qatlamining yemirilgan maydoni – 1999 yilgi ma’lumot bo’yicha Yevropa
qitasi maydoni (20507000 km2) ga teng.
Pаndеmiya - bir vаqtdа xalqаrо miqyosdа, ya'ni bir nеchtа mаmlаkаt vа qit'аlаrdа
birоr infеktsiоn kаsаllikning kеng tаrqаlib kеtishi (mаsаlаn xоlerа, gripp, tеpqili
terlаmа pаndеmiyalаri).
Paroksizmal holat – turli toifadagi hushdan ketish (bosh miyaning organic
kasallanishi, epilepsiya, hushdan ketish), ya’ni bir necha sekunddan bir necha
minut oralig’ida hushni yo’qotish.
Po’rtana va bo’ronlar – shamolning katta tezlikda harakat qilishi. Po’rtanalarda
shamol tezligi 18-29 m/s, bo’ronda 29m/s dan yuqori bo’ladi.
Qon ketish – shikastlangan tomirlardan tashqariga qon chiqib turishi (oqishi)
bo‘lib, jarohatlarni bevosita hayotga xavf soluvchi eng xatarli asoratlaridan biridir.
Qutqаruvchi - muаyyan dаstur bo'yichа qutqаruv ishlаrigа tаyyorlаngа vа
bеlgilаngаn tаrtibdа аttеstаtsiyadаn o'tgаn O'zbеkistоn Rеspublikаsi fuqаrоsi.
Qutqаruv vоsitаlаri - qutqаruv ishlаrini оlib bоrish uchun mo'ljаllаngаn tеxnik,
ilmiy-tеxnik vа intеllеktuаl mаhsulоt, shu jumlаdаn mаxsus аlоqа vа bоshqаruv
vоsitаlаri, tеxnikа, аsbоb-uskunаlаr, аslаhа-аnjоmlаr, mоl-mulk, qutqаruv ishlаrini
bаjаrish tеxnоlоgiyasigа dоir uslubiy mаteriаllаr, vidеоmаtyeriаllаr,
fоtоmаteriаllаr, elеktrоn xujjаtlаr, shuningdеk elеktrоn-hisоblаsh mаshinаlаri
uchun dаsturiy mаhsulоtlаr vа mа'lumоtlаr bаzаlаri, bоshqа vоsitаlаr.
Qutqаruv ishlаri - fаvqulоddа vаziyatlаr zоnаsidа оdаmlаrning hаyotini аsrаb
qоlish vа sоg'lig'ini sаqlаsh, yuridik hamda jismоniy shаxslаrning mоl-mulkini,
аtrоf tаbiiy muhitni muhofaza qilish, fаvqulоddа vаziyatlаrni bаrtаrаf etish vа
ulаrgа xоs bo'lgаn xаvfli оmillаr tа'sirini yo'qоtish yoki imkоn qаdаr kаmаytirishgа
qаrаtilgаn harаkаtlаr.
Qutqаruv tuzilmasi - fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini оlish vа ulаrni bаrtаrаf etish
ishlаrini оlib bоrish uchun mo'ljаllаngаn, аsоsini mаxsus tеxnikа, аsbоb-uskunаlаr,
аslаhа-аnjоmlаr vа bоshqа qutqаruv vоsitаlаri bilаn tа'minlаngаn qutqаruvchilаr
bo'linmаlаri tаshkil etgаn mustаqil tuzilma yoki qutqаruv xizmаti tаrkibigа
kiruvchi tuzilma.
Qutqаruv xizmаti - fаоliyati bo'yichа yagоnа tizimgа birlаshtirilgаn, аsоsini
prоfеssiоnаl qutqаruv tuzilmalаri tаshkil etgаn, fаvqulоddа vаziyatlаrning оldini
оlish vа ulаrni bаrtаrаf etishgа dоir vаzifаlаrni hаl qilish uchun mo'ljаllаngаn
bоshqаruv оrgаnlаri, kuchlаr vа vоsitаlаr mаjmui.
Radiatsiyaviy avariya – uskuna nosozligi, xodimlarning xatti- harakatlari
(harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib
chiqqan, fuqarolarning belgilangan me’yordan ko‘proq nurlanish olishga yoki
atrof-muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yohud olib
kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi.
Radiatsiyaviy xavfsizlik – fuqarolar va atrof-muhitning ionlashtiruvchi
nurlanishning zararli ta’siridan muhofazalanganlik holati.
Reanimatsiya (jonlantirish) – organizmning muhim hayotiy funksiyalarini tiklash.
Ruhiy jarayonlar – bilish, emotsional va irodaviy sezish (his qilish, idrok qilish,
xotirlash va b.)
Ruhiy hususiyatlar (shaхsiy fazilatlar) – insonning harakteri, dunyo qarashi,
fikrlash qobilyati, temperamenti, intellectual, emotsional, ahloqiy, mehnat
qobiliyati va irodasi kiradi. Xususiyatlar doimiy va turg’un bo’ladi.
Ruhiy holat – ruhiy jarayonlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir etuvchi ruhiy faoliyat
hususiyati.
Sel ofati – tog‘li hududlarda kuchli yomg‘irlarni yog‘ishi, muzlik va qorlarning tez
erishi natijasida hosil bo‘ladigan daryo toshqinlari tog‘ yon – bag‘rilarida nuragan
tog‘ jinsi bo‘laklarining, daraxt ildizlari va shox – shabbalari bilan pastlik tomon
oqizib kelishi.
Sezgi organlari -analizatorlarning periferik qismi yoki retseptorlari
Shaxsiy himoya vositalari – (ShHV) ichki a’zolarga, teriga va kiyimga radiaktiv va
zaharlovchi moddalar va bakteriyalar tushmasligini oldini olishga xizmat qiluvchi
vositalar.
Shikastlanish o‘chog‘i – yuzaga kelgan favqulodda vaziyatning zararli va xavfli
omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, bino-inshoatlar, moddiy
resurslarning barchasi.
Smog – zaharli tuman, tutun aralashmasi hamda havoning harakatsiz turib qolgan
holati.
Sof toza havo tarkibi – 77% azot, 21% kislorod, 1% inert gazlar va 1% CO2
gazdan iborat.
Sotsial-siyosiy va harbiy-siyosiy mojarolar – ikki davlatning o’zaro qarama-
qarshiligi natijasida harbiy urushlarni kelib chiqishi, urushda ommaviy qirg’in
qurollaridan foydalanish xavfining tug’ilishi va shunga bog’liq boshqa muammolar
(qochoqlar muammosi, yuqmli kasalliklarni kelib chiqishi, milliy krizislar,
mintaqaviy muammolarni yuzaga kelishi va h.k.)
Stratosfera – yer yuzidan 40-50 km uzoqlikdagi qatlam, uning quyi qismi harorati -
450C…-750 C gacha pasayadi.
Statik elektr toki - tuzilishi va tarkibi jihatidan bir xil bo’lmagan ikki materialni
o’zaro ishqalanishi va ayrim suyuqlik yoki gazlarni quvurlarda katta tezlikda
harakatlanishi oqibatida yuzaga keluvchi elektr zaryadlari.
Statik sinov - balka(to’sin)larning mustahkam-ligini tekshirish maqsadida
o’tkaziladi. Buning uchun ishchi yuk 200 mm. balandlikka ko’tarilib 10 minut
ushlab turiladi, keyin esa yuk miqdori foydalanishdagi kranlar uchun 10% , yangi
va kapital ta’mirlangan kranlar uchun 25 % oshiriladi hamda yuk ko’tarilgan
holatda balkaning egilishi tekshiriladi.
Stenobiont organizmlar – ekologik omillar ta’siriga chidamsiz organizmlar.
Sun’iy nafas berish – “og’izdan-og’izga” yoki “og’izdan-burunga” berilishi
mumkin. Sun’iy nafas berish chastotasi minutiga 10-12marta bo’lishi lozim.
Sun’iy nafas berish va yurak massaji – bir kishi bir vaqtda bajarganda dastlab 2-3
marta sun’iy nafas berish, keyin 10-12 marta yurakni tashqi massaj qilish lozim.
Suvga cho‘kish – nafas olish yo‘llarining suyuqlikka, suvga to‘lib, havo tanqisligi
boshlanib, nafas olish va yurak faoliyatining to‘xtashi.
Tabiiy ofat – tabiatda yuz beradigan favquloddagi o‘zgarish bo‘lib, u birdan, katta
tezlikda insonlarning mo‘tadil yashash, ishlash sharoitlarini buzilishi, odamlarning
va qishloq xo‘jalik xayvonlarining o‘limi, moddiy boyliklarning buzilishi yoki
yo‘q bo‘lib ketishi va boshqa salbiy oqibatlarga olib keluvchi hodisalardir.
Tabiiy omillar – geomagnit maydon, kosmik nurlar, vazinsizlik, tabiiy nurli
kuchlanishlar, tabiiy ofatlar.
Taksonomiya - xavfning kelib chiqish tabiati, turi, oqibatlari, tuzilishi, insonga
ta’sir etishi va boshqa shu kabi belgilari asosida tasniflanib bir tizimga keltirilishi.
Tavakkal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Sonli baholash- u yoki bu ko'ngilsiz
oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo'lishi mumkin bo'lgan soniga nisbatidir.
Tavakkal ijtimoiy va individual (yakka) turlarga bo'linadi.
Tavakkalchilik-xavfni yuzaga kelish, amalga oshish chastotasi, xavfni sonli
baholash mezoni.
Tavakkalchilikni aniqlash uslublari-muhandislik, modelli, ekspert, sotsiologik.
Tavakkalchilikning maqbul konsepsiyasi-ma’lum bir davrda va sharoitlarda ayrim
xavfli va zararli omillarga ruxsat berilishi (tan olinishi). “Absolyut xavfsiz”
konsepsiyasidan voz kechilishi.
Tektonik er silkinishi – yerning chuqur qisimida yuzaga keladigan tektonik
kuchlarning tarqalish jarayonida yerning ustki qatlamining tebranishini
harakterlaydigan o‘zgarishdir.
Texnogen halokatlar – katta hududlarda portlash, yong’in, radioktiv, Кimyoviy va
biologik zararlanishlarni keltirib chiqaruvchi, insonlar hayotiga xavf solib, guruhli
o’limlarga olib keluvchi hamda ishlab chiqarish jarayonini keskin ishdan chiqishi
bilan kechadigan hodisalar.
Tizim -elementlar majmuasi tushuniladi. Tizimning tashkil qiluvchilari
(elementlari, qismlari) deganda nafaqat moddiy obyektlar tushunilmasdan,
yana ular orasidagi o'zaro munosabatlar va bog'lanishlar.
Tovush intensivligining o’lchov birligi – “Bel”. U telefon yaratilishining asoschisi
Aleksandr Greyama Bel (1847-1922 y.) sharafiga atalgan.
Tоksоdоzа - tirik оrgаnizmgа tа'sir qilish dаrаjаsigа muvоfiq, mоddаning
(zаrаlоvchi vа KTZM) zаharlilik miqdоririy harаkteristikаsi;
Travmatik shok – og‘ir jarohatlarning hayot uchun xavf soladigan asorati bo‘lib,
markaziy asab tizimi, qon aylanishi, modda almashinuvi va boshqa hayotiy
faoliyatlarning buzilish majmui.
Triaj – katta miqyosdagi tabiiy ofat, avariya va halokatlarda fuqarolarning olgan
jarohat darajalariga qarab tibbiy saralanishi.
Troposfera - atmosferaning 10-16 km balandlikgacha bo’lgan quyi qismi.
Urbanizatsiya – shaharlar salmog’ning va shahar turmush tarzining ortishi.
Xavf – inson xayotiga va sog‘lig‘iga zarar keltirishi, yong‘in, portlashlarni yuzaga
keltirishi, zararli va zaharli moddalarni atrof – muhitga tarqalishi, bino –
inshoatlarning buzilishi, hududlarning suv bosishi va boshqa ko‘ngilsiz
oqibatlarga olib kelishi.
Xavfsizlik – inson faoliyatining holati bo‘lib, u muayyan ehtimollikda yuzaga
keladigan xavflarni bartaraf qilishga yo‘naltirilgan xavflar majmui.
Xavfsizlik psixologiyasi-mehnat jarayonida yuz beradigan ruhiy jarayonlarni,
ruhiy hususiyatlarni va ruhiy holatlarni o’rganuvchi fan.
Xavfsizlikni tizimli tahlili-murakkab muammolar, jumladan xavfsizlik sistemasi
bo’yicha qarorlar, meyoriy hujjatlar tayyorlash va uni asoslash uchun
foydalaniladigan uslubologik vositalar majmui.
Xavfsizlikni tahlil qilish uslublari-aprior, apostior. Aprior (to’g’ri) uslub-baxtsiz
hodisalarga olib keluvchi sabablar va xavf turlarini o’rganilib, sodir bo’lishi
ehtimol qilinayotgan ko’ngilsiz hodisalar oldindan tahlil qilinadi. Apostior (teskari)
uslub-sodir bo’lgan baxtsiz hodisalar o’rganilib, tahlil qilinib uning sabablari
aniqlaniladi.
Xavfning nomenklaturasi-xavfning ma’lum bir belgilarga ko’ra tartibga solinib
tizimlashtirilgan ro’yhati.
Xavfning kvantifikatsiyasi-xavfning sifat darajasi aniqlanib va baholanib unga
sonli harakteristika berilishi.
Xavfning identifikatsiyasi-xavfni va uning soniy hamda vaqtli ko’rsatkichlarini
aniqlash jarayoni.
Xavfli va zararli omillar (fizikaviy, himiyaviy, biologik, psixifiziologik) –
jarohatlanish, shikastlanish va kasallanishlarni keltirib chiqaruvchi vositalar
hamda shart-sharoitlar.
Xavf turlari – real va yashirin.
Xavfli zonalar – doimiy yoki vaqtincha xavfli omillar yuzaga keladigan joylar.
Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar – to’siqlar, saqlash qurilmalari, blokirovkalash
moslamalari, tormozalar, signalizatsiya, masofadan boshqarish vositalari va
xavfsizlik belgilari sistemasi.
Xavfsiz elektr toki miqdori – 10mA gacha o’zgaruvchan va 50mA gacha
o’zgarmas tok.
Yadrоviy xаvfsizlik - yadrоviy mаtyeriаldаn xаvfsiz fоydаlаnishni tа'minlоvchi
chоrа-tаdbirlаr mаjmui.
Yer surilishi – tog‘ jinslari qatlamlarining qiya sath bo‘ylab o‘z og‘irligi,
gidrodinamik, gidrostatik va seysmik kuchlar ta’sirida pastlik tomon surilishi.
Yer yuzining tarkibi - 71% suv va 21% quruqlikdan iborat.
Yong’in – bu maxsus manbadan tashqarida sodir bo’ladigan va katta material
zarar hamda talofatlar keltirib chiqaradigan nazoratsiz yonish jarayonidir.
Yonish deb, yonuvchi moddalardagi murakkab oksidlanish jarayonida bir
moddaning ikkinchi moddaga aylanishi natijasida katta miqdorda issiqlik va
nurlanish ajralishi bilan kechadigan hodisaga aytiladi.
Yong’inga qarshi himoya sistemasi – yong’inni xavfli omillarini insonga ta’sirini
bartaraf etishga va yong’in vaqtida material zararlar miqdorini cheklashga
qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmui.
Yong’inni tarqalishini oldini olish sistemasi – yong’inni bir ob’ektdan ikkinchi
ob’ektga o’tkazishni cheklashga qaratilgan tadbirlar va texnik vositalar tizimi.
Yong’inning xavfli va zararli omillari – ochiq alanga, atrof-muhit yoki
materiallarning yuqori harorati, yong’in vaqtida sodir bo’lgan gazlar va bug’lar,
kislorodning kam konsentrasiyada bo’lishi,qurilish konstruksiyalari va
materiallarni qulab tushayotgan qismlari,yong’in vaqtida sodir bo’ladigan portlash
va b.
Yurak-o‘pka reanimatsiyasi – insonning klinik o‘lim holatidan qayta jonlantirish
uchun nafas oldirish va yurakni bilvosita uqalash tadbirlarining majmui.
Yurakni sun’iy massaj qilish – jarohatlangan shaxsning ko’z qorachig’i kengaygan
va puls urishi sezilmagan holatlarda amalga oshiriladi. Massaj qilishda o’ng qo’l
kafti jarohatlangan shaxsning ko’kragiga qo’yiladi va minutiga 60 martagach
bosiladi.
Zaharlanish – zaharli modda og’iz orqali oshqozonga tushgan bo’lsa kaliy
permanganat (“margansovokisliy”) ning iliq suvdagi kuchsiz eritmasidan bir
necha stakan ichirish va 2-3 marta qayd qildirish kerak, yoki 1-2 osh qoshiq suyuq
magneziyni bir stakan suvga solib ichirish kerak. Qorinda qattiq og’riq bo’lsa
isitgich (“grelka”) qo’yish mumkin.
Zaharli modda teriga tushish - terini yumshoq material bilan tozalab, suv bilan
yuvib ichimlik sodasining 2% li eritmasi bilan ishlov berish.
Zaharli modda ko’zga tushsa – bir stakan suvga bir choy qoshiq ichimlik sodasi
solib ko’zni yuvish lozim.
Zararlanish o’chog’i – FH lar vaqtida xavfli va zararli omillar ta’sir etuvchi
chegara, u oddiy va murakkab turlarga bo’linadi.
Zararli moddalarni standart bo’yicha tasniflanishi:
1-sinf - favqulodda xavfli moddalar, REM<0,1 mg/m3
2-sinf – yuqori xavflilikdagi moddalar, REM=0,1-1,0mg/m3
3-sinf – o’rtacha xavlilikdagi moddalar, REM=1,0-10 mg/m3
4-sinf – kam xavflilikdagi moddalar,REM>10 mg/m3
Chеgаrаviy tоksоdоzа - zаrаrlаnishning bоshlаng’ich simptоmlаrini chаqiruvchi
ingаlyatsiyali tоksоdоzа.
Abraziya
Абразия
Abrazo
– daryo, dengiz, ko‘l va suv
omborlari qirg‘oqlarining to‘lqin
ta’sirida emirilishi.
Biologik
avariya
Биологическ
ая авария
Biological
accident
– xavfli biologik moddalarning
odamlar hayoti va sog‘ligiga,
qishloq xo‘jalik hayvonlari va
o‘simliklariga havf tug‘diruvchi,
hamda atrof tabiiy muhitga ziyon
etishga olib keluvchi miqdorda
tarqalishi bilan kechuvchi avariya.
Gidrodinamik
avariya
Гидродинам
ическая
авария
Hydrodynami
c accident
– texnogen hususiyatli
xavfqulodda vaziyatning yuzaga
kelish havfini tug‘diruvchi,
suvning katta tezlikda tarqalishi
bilan bog‘liq bo‘lgan gidrotexnika
inshootlaridagi avariyalar.
Sanoat
avariyasi
Промышлен
ные аварии
Industrial
accidents
– sanoat ob’ekti, texnik tizim yoki
sanoat qurilmasidagi avariya.
Radiatsiyaviy
avariya
Радиационна
я авария
Radiation
accident
– uskuna nosozligi, hodimlar
(personal)ning hatti-harakatlari
(harakatsizligi), tabiiy va
texnogen hususiyatli havfqulodda
vaziyatlar tufayli kelib chiqqan
fuqarolarning belgilangan
me’yordan ko‘proq nurlanish
olishiga yoki atrof muhitning
radiaktiv ifloslanishiga olib
kelishi mumkin bo‘lgan yohud
olib kelgan ionlashtiruvchi
nurlanish manbai ustidan
boshqaruvning izdan chiqishi.
Akvatoriya
Акватория
Akvatoriya
– dengiz, okean, ko‘l, suv ombori
yoki portning belgilangan
chegarasidagi suv yuzasi
maydoni.
Ball
Ball
Ball
– biror-bir hodisa (shamol kuchi,
bulutlilik, dengizning
to‘lqinlanishi)ni baholash uchun
qabul qilingan shartli raqamli
birlik.
Seysmik ball
Сисмическое
балл
Seismic rating – Er yuzasidagi zilzila
entensevligining shartli birligi
(raqamli baholash).
Barometr
Барометр
Barometr
– atmosfera bosimini
o‘lchaydigan asbob. Simobli
barometrlar eng aniq atmosfera
barometrlari hisoblanadi. Ularning
ko‘rsatkichlari bo‘yicha atmosfera
bosimi o‘lchanadi.
Ofat
Бедствие
Disaster
– odatdagi hayot tarzining keskin
buzilishi, odamlarning
muhofazaga kiyim-boshga, tabiiy
va ijtimoiy yordamga muhtoj
bo‘lishiga olib keladigan halokatli
vaziyat. Ofat ikki guruhga
ajratiladi:
1) tabiiy hodisa sabab bo‘lgan
ofat.;
2) Inson omili sabab bo‘lgan ofat.
(urushlar avariyalar va boshqa fv
epidemiyalar).
Tabiiy ofat
Природная
катастрофа
Natural
disaster
– odamlarning hayoti va
sog‘ligiga tahdid tug‘ilishi
mumkin bo‘lgan yoki tug‘ulgan
shuningdek moddiy boyliklar va
atrof tabiiy muhitning tarkibiy
qismlari vayron bo‘lishi yoki yo‘q
qilinishi mumkin bo‘lgan katta
ko‘lamda vayronalik keltiruvchi
tabiiy-antropogen hodisa yoki
jarayon.
Ekologik ofat
(ekologik
halokat)
Экологическ
ие
катастрофы
(экологическ
ая
катастрофа)
Environmenta
l disasters
(environment
al disaster)
– tuproq, atmosfera, gidrosfera va
biosfera holatining o‘zgarishi
(antropogen ta’sirlar ostida)
oqibatida kelib chiquvchi va
odamlar sog‘ligiga ularning
ma’naviy sohasiga yashash
muhitiga iqtisodiyotiga gen va
genafonga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi juda katta
ko‘lamdagi favqulodda hodisa.
Ekologik ofat ko‘pincha tabiiy
muhitning orqaga qaytmas
o‘zgarishlari bilan birga kechadi.
Biologik
xavfsizlik
Биологическ
ая
безопасность
Biological
security
– odamlar, hayvonlar, o‘simliklar,
atrof muhitning biologik
favqulodda vaziyat manbai
keltirib chiqargan yoki keltirib
chiqaradigan havflardan
muhofazalanganlik holati.
Favqulodda
vaziyatlarda
havfsizlik
Безопасность
в случае
возникновен
ия
чрезвычайно
й ситуации
Security in
case of an
emergency
– aholining iqtisodiyoti
ob’ektlarining atrof-muhitning
favqulodda vaziyatlar havfidan
muhofazalanganlik holati.
Yong‘in
xavfsizligi
Пожарная
безопасность
.
Fire safety.
– odamlarning, yuridik va
jismoniy shaxslar mol –
mulkining shuningdek atrof tabiiy
muhitning yong‘indan
muhofazalanganlik holati.
Bofort
shkalasi
Шкала
Бофорта
Beaufort scale – butun dunyo metrologiya
tashkiloti tomonidan shamolning
tezligini uning er ustidaga
buyumlarga ta’siri yoki ochiq
dengizdagi tulqinlanishga qarab
aniqlar uchun qabul qilingan 12
balli shkala. SHamolning o‘rtacha
tezligi standart – ochiq tekis
yuzadan 100 m balandlikda
ko‘rsatiladi. SHkala ingliz
admerali F. Bofort (1774 – 1857)
tomonidan 1806 yili ishlab
chiqilgan. 1874 – yildan boshlab
xalqaro senompit amaliyotda
foydalanish uchun qabul qilingan.
Rixter
shkalasi
Шкала
Рихтера
The Richter
scale
– zilzila vaqtida vujudga
keladigan seysmik to‘lqinlarning
enegriyasi baholashga asoslangan
magnitudaning seysmik shkalasi.
Rixter shkalasi bo‘yicha zilzila
magnitudasi va uning 12 balli
shkala bo‘yicha epitsentrdagi
kuchi o‘rtasidagi munosabat
o‘choq chuqurligiga bog‘liq
bo‘ladi. SHkala 1935 yili
amerikali seysmolog CH.Rixter
tomonidan tashkil etilgan, 1941 –
1954 yillarda B.Butenberg
tomonidan nazariy asoslangan.
Antropogen
omil
Антропогенн
ые факторы
Anthropogeni
c factors
– atmosfera, gidrosfera va
litosfera tarkibi va rejimning
o‘zgarishi, havo, daryolar,
dengizlar va okeanlarning
shuningdek tuproqlarning sanoat
texnologiyalari maxsulotlari va
radiaktiv moddalar bilan
ifloslanishi, ekotizm tarkibi va
tuzilishining buzilishi va
boshqalarni keltirib chiqaradigan
inson faoliyati, uning atrof
muhitiga ta’siri bilan yuzaga
keltirilgan omil.
Radiatsiyaviy
xavfli omil
Радиационны
й фактор
риска
Radiation risk
factor.
– havo tarkibida radon (toron),
radon (toron) parchalanishining
qisqa yashovchi mahsulotlari,
radon (turon) parchalanishining
uzoq yashovchi mahsulotlari,
radiaktiv chang bo‘lishligi, uran
radi, tori, poloniy, qo‘rg‘oshin-
210 bo‘lgan umumiy radiaktivlik:
suvda texnologik eritmalarda va
pulpa tarkibida uran, radi, tori,
radon (toron), poloniyning
bo‘lishi: radiaktiv ifloslanganlik
(bino, asbob – uskuna, tranport
vositalari, maxsus kiyim va h.k):
tashqi muhit (tuproq, o‘simliklar,
tog‘ jinslari) da radionuklitlar-
radi, uran, toriy, qo‘rg‘oshin-210
bo‘lishi; ish vaqtida radiaktiv
moddalar bilan bevosita mashg‘ul
bo‘lgan hodimlarning va radiaktiv
moddalar bilan bog‘liq bo‘lmagan
hodimlarning tashqi va ichki
nurlanishi bilan keltirib
chiqarilgan insonning,
hodimlarning tabiiy texnologen
nurlanishi.
Vabo
Чума
The plague
– (lot. Cholera yunon. Chole-
zarda, jahl, zahar) – ingichka
ichakning shkastlanishi, suv-tuz
balansining buzilishi, suyuqlik
yo‘qotilishi tufayli organizmning
turli darajada suvsizlanishi bilan
tavsiflanuvchi o‘tkir yuqumli
kasallik. Vabo vibrionini keltirib
chiqaradi. Kasallik vibrion
tashuvchidan suv, ovqat, iflos
ko‘llar orqari yuqadi.
Sunami
Цунами
Tsunami
– suv osti yoki sohil bo‘yi
zilzilalar chog‘ida dengiz tubi
cho‘ziq maydonlarning yuqoriga
yoki pastga siljishi natijasida
yuzaga keladigan, dengiz
to‘lqinlaridan iborat xavfli tabiat
hodisasi, S. Katta tezliklarda
(1000 km/s gacha) bir necha ming
kilometr masofaga tarqaladi. Suv
devori oldida havoning zo‘r
to‘lqini tarqaladi. U portlash
to‘lqin kabi bino va inshootlarni
vayron qiladi. Vayronalikning
ehtimoliy ko‘lamlari ball bilan
o‘lchanadi: kuchsiz (1-2 ball) dan
vayronali keltiruvchi (5-6 ball)
gacha.
Hayot
faoliyati
Деятельность
жизни
Тhe activities
of life
– bu insonning kunlik faoliyati,
dam olish va yashash tarzidir.
Atrof-muhit
Окружающая
среда
Environment
– insonni o‘rab turgan muhit
bo‘lib, insonning hayot
faoliyatiga, uning sog‘ligi va
nasliga to‘g‘ridan to‘g‘ri, birdan
urinma yoki masofadan tasir
etishiga qobiliyatli omillarning
(jismoniy, ximiyaviy, biologik,
informatsion, ijtimoiy) shartli
yig‘indisidir.
Biosfera
Биосфера
Biosphere
– barcha turdagi organizmlar,
jumladan inson yashashi mumkin
bo‘lgan atrof-muhit bo‘lib, u
murakkab tuzilishdagi er
sharining muhim qobig‘idir.
Texnosfera
Техносфера
Texnosphere
– o‘tmishda beosferaga taaluqli
bo‘lgan keyinchalik insonlarning
o‘zining moddiy va ijtimoiy-
iqtisodiy ehtiyojlarini yanada
yaxshilash maqsadida tug‘ridan-
tug‘ri yoki sirtdan texnik vositalar
bilan ta’sir etgan hududdir.
Maishiy
muhit
Среда
обитания
Living
environment
– bu maishiy sharoitdagi insonga
ta’sir qiluvchi barcha omillarning
yig‘indisidir. Organizmni maishiy
omillarga reaksiyasini fanning
sog‘lom turmmish tarzi, sog‘lom
turmish tarzining kasallik
profilaktikasi bilan aloqasi
masalalariga bag‘ishlangan
mavzularda o‘qish mumkin.
Ishlab
chiqarish
muhiti
Производств
енная среда
Production
environment
– bu mehnat faoliyati jarayonida
insonga ta’sir qiluvchi omillar
yig‘indisidir.
Tabiiy
muhitdagi
xavfsizlik
Экологическ
ая
безопасность
Environmenta
l security
– bu ekologiya sohalaridan biridir.
Baxtsiz
hodisa
(jarohatlanish
)
От
несчастных
случаев.
(Травмы)
Accident
(injury)
– inson tanasining teri yoki ayrim
qismlari tashqi mehanik,
kimyoviy, issiqlik va elektr ta’siri
natijasida shikastlansa, buni
baxsiz hodisa (jarohatlanish) deb
ataladi.
Kasbiy
kasalliklar
Профессиона
льные
заболевания
Occupational
diseases
– ishchi – hodimlarga zararli ish
sharoitlarining salbiy ta’siri
natijasida hosil bo‘ladigan
kasalliklar kiradi.
Zararli ish
sharoitidagi
Опасные
условия
труда
Hazardous
working
conditions
– yomon (nobob) iqlim sharoitlari,
zaharli changlar, me’yoridan ortiq
shovqin va titrash, bosimni
me’yoridan oshishi, yorug‘likning
etarli bo‘lmasligi.
Xavf
Риск
The risk
– inson hayotiga va sog‘lig‘iga
zarar keltirishi, yong'in,
portlashlami yuzaga keltirishi,
zararli va zaharli moddalarning
atrof muhitga tarqalishi, bino va
inshootlarning buzilishi,
hududlaming suv bosishi va
boshqa ko'ngilsiz oqi- batlarga
olib kelishi.
Xavfsizlik
Безопасность Security
– inson faoliyatining holati bo‘lib,
u muayyan ehtimollikda yuzaga
keladigan xavflami bartaraf
qilishga yo‘naltirilgan xavflar
majmuyi.
Texnosfera
Техносфера
Texnosphere
– ishlab chiqaiish jarayonidagi
yoki ish zonasidagi sodir bo‘lishi
mumkin bo'ladigan xavfli joy.
Gomosfera
Гомосфера
Gomosphera
– ishlovchining ishlab chiqarish
obyektida bo‘lmadigan joyi.
Himoya
vositalari
Защитное
оборудовани
е
Protective
equipment
– ishlab chiqarish jarayonida
ishtirok etadigan insonlarga
zararli va xavfli ishlab chiqaiish
omillarining ta’sirini kamaytirish
yoki uning oldini olish uchun
qo‘llaniladigan vositalar majmuyi.
Hayot
faoliyati
xavfsizligi
Безопасность
жизнедеятел
ьности
Life safety
– xavfsiz hayotni ta’minlash
uchun insonning mehnati
faoliyatida, atrof muhit
musaffoligi (ekoiogiya) izdan
chiqqanda, favqulodda vaziyatlar
yuz berganda yuzaga keladigan
xavf-xatarlarni yo‘qotish yoki
kamaytirish, jarohatlangan,
shikastlangan fuqarolarga birinchi
tibbiy yordam ko‘rsatish chora-
tadbirlari majmuyi.
Favqulodda
vaziyat
Чрезвычайна
я ситуация
An
emergency
situation
– muayyan hududda o'zidan so‘ng
odamlarning qurbon bo‘lishi,
odamlar sog‘lig‘i yoki atrof-tabiiy
muhitga ziyon yetkazishi,
kishilarning hayot faoliyatiga
kattagina moddiy zarar va uning
buzilishiga olib kelishi mumkin
bo'lgan avariya, halokat, tabiiy
ofat, epidemiya, epizotiya,
epifitoliyalar natijasida yuzaga
keladigan holat.
Hudud
Регион
Region
– yer, suv, havo makoni, ishlab
chiqarish yoki ijtimoiy
maqsadlardagi obyektlar,
shuningdek, atrof-tabiiy muhit
majmuyi.
Favqulodda
vaziyatlarni
bartaraf etish
Ликвидация
чрезвычайны
х ситуаций
The
elimination of
emergency
situations
– favqulodda vaziyat yuzaga kel-
ganda amalga oshiriladigan
hamda odamlarni qutqarish va
insoniar sog‘lig‘ini saqlash, atrof -
tabiiy muhitga zararining, hamda
moddiy zararlar miqdorini
kamaytirish.
Favqulodda
vaziyatlar
Чрезвычайна
я ситуация
Emergency
Situation
– favqulodda vaziyatlar vazirligi
avariyalar, halokatlar va tabiiy
ofatlar tufayli vujudga kelgan
favqulodda vaziyatlarning oldini
olish va ulaming oqibatlarini
bartaraf etish sohasidagi ishlarga
rahbarlikni hamda ulami
muvofiqiashtirib borish ishlarini
amalga oshiruvchi markaziy
davlat boshqaruvi organi
hisoblanadi.
Fuqaro
muhofazasi
Гражданской
защиты
Civil
Protection
– favqulodda vaziyatlarning,
halokatlaming oldini olish va
ulaming oqibatlarini bartaraf etish,
aholining hududlarini va moddiy
boyliklarini muhofaza qilish
maqsadida o‘tkaziladigan
tadbirlarni amalga oshiruvchi
davlat tizimi.
Tabiiy ofat
Стихийный
бедствия
Natural
disaster
– tabiatda yuz beradigan
favquloddagi o'zgarish boiib, u
birdan, katta tezlikda insonlaming
mo‘tadil yashash, ishlash
sharoitlarining buzilishi,
odamlarning va qishloq xo'jalik
hayvonlarining o‘iimi, moddiy
boyliklarning buzilishi yoki yo‘q
bo‘lib ketishi va boshqa salbiy
oqibatlarga olib keluvchi
hodisalar.
Tektonik yer
silkinishi
Тектоническ
ие
землетрясени
я
Tectonic
earthquake
– yerning chuqur qisimida yuzaga
keladigan tektonik kuchlaming
tarqalish jarayonida yer ustki
qatlamining tebranishini
xarakterlaydigan o‘zgarish.
Giposentr
Гипоцентр
Gipocentr
– yer silkinishining chuqur ichki
qismidagi o‘chog‘i markazi.
Episentr
Эпицентр
Epicenter
– yer silkinishining, yer ustki
qatlamining eng maksimal
silkinish joyi.
Sel ofati
Наводнение
бедствий
Flood disaster – togli hududlarda kuchli
yomg‘irlaming yog‘ishi, muzlik
va qorlaming tez erishi natijasida
hosil bo‘ladigan daryo
toshqinlarining tog'
yonbag'rilarida nuragan tog' jinsi
bo'laklarining, daraxt ildizlari va
shox-shabbalari bilan pastlik
tomon oqizib kelishi.
Geologik
xavfli
hodisalar
Опасных
геологически
х событий
Dangerous
geological
events
– odamlar o'limiga, ma’muriy-
ishlab chiqarish binolarini,
texnologik asbob-uskunalari,
energiya ta’rninoti, transport
kommunikatsyalari va
infratuzilma tizimlarining,
ijtimoiy yo'nalishdagi binolarning
va uy-joylaring turlicha darajada
buzilishiga, ishlab chiqarish va
odamlar hayot faoliyatining izdan
chiqishiga olib keladi.
Gidrometerol
ogik xavfli
hodisalar
Гидрометрол
огических
Gidrometerol
ogik
– odamlar o'limiga, aholi yashash
joylarini, ba’zi sanoat va qishloq
xo‘jaligi obyektlarini suv
опасные
события
dangerous
events
bosishiga, infratuzilma va
transport kommunikatsyalari,
ishlab chiqarish va odamlar hayot
faoliyatining buzilishiga olib
kelgan va shoshilinch ko'chirish
tadbirlari o‘tkazilishini talab
qiladigan tabiiy ofatlar.
Epidemeologi
k vaziyatlar
Эпидемиолог
ический
ситуации
Epidemiologi
c situations
– odamlar o‘rtasida xavfli
infeksiyalar: o‘lat, vabo, isitma;
epidemik toshma, terlama, Bril
kasalligi; zoonoz infeksiyalar:
Sibir yarasi, quturish; bezgak
kasalliklari; zaharli moddalar
bilan zaharlanish; oziq-ovqatdan
zaharlanish holatlari.
Epizootiya
Эпизоотичес
кая
Epizootic
– hayvonlaming ommaviy tarzda
kasallanishiga yoki nobud
bo'lishiga olib keladigan vaziyat.
Epifitotiya
Эпифитотия Epifitotiya.
– o‘simliklaring ommaviy nobud
bo‘lishiga olib keladigan vaziyat.
Fuqaro
muhofazasi
xizmati
Служба
гражданской
защиты
Civil
Protection
service
– fuqaro muhofazasi maxsus
tadbirlarini bajarish, fuqaro
muhofazasi tizimlarining
harakatlarini ta’minlash uchun
kuchlar va vositalami tayyorlash
maqsadida tuzilgan funksional
bolinnialar majmuyi.
Fuqaro
muhofazasi
kuchlari
Силы
гражданской
обороны
Civil
Defenses
Forces
– qutqaruv va boshqa kechiktirib
bo'laydigan ishlarni (QBTI)
amalga oshirish uchun tuziladigan
fuqaro muhofazasi harbiy
qismlari, umumiy va maxsus
hududiy, funksional va obyekt
tizimlari.
Himoya
inshootlari
Защитные
сооружения
Protection
facilities
– aholini va ishlab chiqarish
xodimlarini hamma ta’sir
omillaridan: yuqori harorat,
radioaktiv, portlovchi va kuchli
zaharli moddalardan, inshootlar
buzilganda ularing qismlaridan
hamda qirg‘in qurollar
ta’sirlaridan saqlashga
moljallangan muhandislik
inshootlari majmuyi.
Radiatsiyaviy
avariya
Радиационна
я авария
Radiation
accident
– uskuna nosozligi, xodimlaring
xatti-harakatlari (harakatsizligi),
tabiiy va texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyatlar tufayli kelib
chiqqan, fuqarolarning
belgilangan me’yordan ko‘proq
nurlanish olishiga yoki atrof
muhitning radioaktiv
ifloslanishiga olib kelishi mumkin
bo'lgan, yoxud olib kelgan
ionlashtiruvchi nurlanish manbayi
ustidan boshqaruvning izdan
chiqishi.
Yurak-o‘pka
reanimatsiyas
i
Сердечно-
легочной
реанимация.
Cardio-
pulmonary
resuscitation
– insonni klinik o‘lim holatidan
qayta jonlantirish uchun nafas
oldirish va yurakni bilvosita
uqalash tadbirlari majmuyi.
Immobilizatsi
ya qilish
Иммобилиза
ция
Immobilizatio
n
– singan suyakni o‘jmidan
siljitmasdan faner bo‘laklari,
qattiq karton qog'oz, yupqa taxta
va boshqa vositalar yordamida
qimirlamaydigan qilib bog‘lash.
Ekologik
ekspertiza
Экологическ
ая экспертиза
Environmenta
l expertise
– rejalashtirilayotgan yoki amalga
oshirilayotgan xujalik va boshqa
xil faoliyatning ekologik
talablarga muvofiqligini belgilash
hamda ekologik ekspertiza
ob’ektini ruyobga chiqarish
mumkinligini aniqlash.
Ekologik
monitoring
Экологическ
ий
мониторинг
Environmenta
l monitoring
– ekologik nazoratning birinchi
bosqichi bo‘lib, u atrof tabiiy
muhit va tabiiy resurslarning
davriy o‘zgarishini (kadastr
ma’lumotlariga asoslangan tarzda)
kuzatib borish, hisobga olish,
baho berish va istihbolini
belgilash tizimi.
Xavflar
taksonomiyas
i
Риски
таксономию
Risks
taxonomy
– bu murakkab hodisalarning
tushunchalarini, kishi faoliyatiga
qaratilgan narsalarni turkumlash
(klassifikatsiya) va sistemalash
to‘g‘risidagi fandir. U faoliyat
xavfsizligi sohasida ilmiy
bilimlarni uyushtirishda,
xavflarning tartibini yanada
chuqurroq o‘rganishda katta
ahamiyatga ega.
Ergonomika
Эргономика
Ergonomics
– “Inson – mashina - muhit”
tizimini o‘rganuvchi fan bo‘lib, u
insonning ish jaryonidagi
harakatidir. Ergonomika ishlab
chiqarish jarayonida ishchining
charchamasdan, mehnat qobiliyati
pasaymagan va sog‘lig‘ini
yo‘qotmagan holda eng yuqori ish
unumdorligiga erishishda
funksional imkoniyatlarini
o‘rganuvchi fandir.
Kimyoviy
zararlar
Химическое
повреждение
Chemical
damage
– umumiy zaharlovchi,
qichituvchi, rak kasaliga olib
keluvchi va boshqa salbiy ta’sir
etuvchi zararlovchilar kiradi.
Chang
Пыль
Dust
– qattiq va suyuq moddalarning
juda kichik zarrachalaridan iborat
bo‘lib, ular havoda muallaq uchib
yuradi.
Yorug‘lik
oqimi
Поток света
The flow of
light
– nur quvvatiga aytiladi va birligi
sifatida lyumen (lm) qabul
qilingan.
To‘siqlar
Препятствия Obstacles
– qurilish maydonida
jarohatlanishlarning oldini olishni
muhim omillaridan biri, bu to‘g‘ri
va talabga javob beradigan
konstruksiyali to‘siqlardir.
To‘siqlar mustahkam, oddiy va
ularni o‘rnatish oson bo‘ladi.
Barcha qo‘llaniladigan to‘siqlar
qo‘llash maqsadlariga ko‘ra ikki
guruhga bo‘linadi: turg‘un va
olinib ko‘chiriladigan.
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN
RUS TILIDA
GLOSSARIY
Основные термины, определения и глоссарий по безопасности
жизнедеятельности
Жизнедеятельность – это повседневная деятельность и отдых, способ
существования человека.
Безопасность жизнедеятельности - это область знаний, в которой изучаются
природа опасностей, угрожающих человеку и окружающему миру,
закономерности их формирования и проявления, способы предупреждения
проявления опасностей, защиты от них и ликвидации их последствий.
Деятельность - это специфическая человеческая форма активного отношения
к окружающему миру. Всякая деятельность включает в себя цель, средство,
результат и сам процесс деятельности. Формы деятельности многообразны.
Они охватывают практические, интеллектуальные, духовные процессы,
протекающие в быту, общественной, культурной, трудовой, научной,
учебной и других сферах жизни.
Окружающая среда - это среда для человека, способная прямое, внезапное
или дистанционное воздействие физической активности, здоровья и
потомства человека (физическое, химическое, биологической,
информационной, социальной).
Опасность - это такие явления, процессы, объекты, свойства предметов,
которые способны в определенных условиях причинить ущерб здоровью
человека, т.е. вызывать нежелательные последствия.
Охрана окружающей среды представляет собой комплекс мер по сохранению
и рациональному использованию природного (растительного и животного
мира) и мертвого (почвенного, водного, атмосферного, климатического)
характера.
В основе лежит идея, идея, цель. Метод является способом достижения цели,
зная наиболее распространенные законы.
Биосфера - это среда, в которой все виды организмов, включая людей,
являются коркой сложной структуры. Биосфера сформировалась в течение
нескольких миллиардов лет.
Методы и средства контроля: планирование образовательной деятельности в
виде технологической карты, определяющей этапы обучения, инструктора и
согласованные усилия участника для достижения цели не только аудитории,
но и аудитории управление работой.
Периодическое руководство. Регулярное руководство по безопасным
методам работы, не реже чем каждые 6 месяцев, независимо от
квалификации и опыта работы сотрудников.
Время отпуска - это время, когда работник не может выполнять свои
служебные обязанности и может использовать его по своему усмотрению.
Диалоговый подход. Такой подход требует создания психологической
единицы и взаимосвязи между участниками. В результате увеличивается
творческая активность, такая как самоактивация и самооценка.
Экология - изучают законы взаимодействия организма с окружающей
средой.
Безопасность электричества - система организационных и технических мер
по защите людей от вредного и вредного воздействия электричества,
электрической дуги, электромагнитных полей.
Ориентированный на деятельность подход. В нем описывается обучение,
направленное на формирование творческих качеств человека, активизацию и
усиление активности обучаемого, открытие всех его способностей и
возможностей в учебной среде.
Организация совместного обучения. Демократия, справедливость,
преподаватели и стажеры должны сосредоточиться на сотрудничестве в
субъективных отношениях, формировании целей и деятельности и оценке
совместных результатов.
Производственная среда представляет собой совокупность факторов,
которые влияют на людей в процессе трудовой деятельности.
Человеческая деятельность всегда является решением проблем, с которыми
она сталкивается.
Ритм исполнения (как показывают исследования и многолетние операции)
определяется индивидуальностью, характером и целью личности.
Опасный фактор в производстве является фактором, который может
привести к травмам или серьезным нарушениям работоспособности на
рабочем месте. Пагубным фактором в производстве является тот факт, что
работники подвергаются работе на рабочем месте и могут привести к
болезни или снижению работоспособности.
Авария в производстве - деловое дело.
Производственная санитария - это система инструментов, санитарно-
гигиенических и организационных мер для предотвращения воздействия на
работников вредных производственных факторов.
Вентиляция в производстве - это система необходимых устройств для
удаления избыточного тепла, влаги, пыли, вредных газов и паров из
помещений и создания микроклимата в соответствии с требованиями этого
государственного стандарта.
Рекомендации по доступу - все новые участники будут допущены к
стажировкам тех, кто зачислен в командировку (независимо от их
квалификации и опыта) от других компаний.
Профессиональные заболевания - заболевания, вызванные вредным
воздействием условий труда на организм человека (хронический бронхит,
вибрационная болезнь, отравление различными химическими веществами).
Методы коммуникации: непосредственное взаимодействие с читателями на
основе оперативной обратной связи.
Живая среда является совокупностью всех факторов, которые влияют на
людей в живой среде.
Способность работать - это способность выполнять задачи, взвешенные в
физической или умственной работе человека.
Охрана труда представляет собой систему правовых, социально-
экономических и санитарных норм, обеспечивающих условия труда и
безопасность работников.
Условия труда - это набор факторов, которые влияют на здоровье и
трудоспособность рабочей силы.
Проблемное образование. Один из способов активировать деятельность
обучаемого, предоставляя проблематичное представление о содержании
образования. Цель этого курса - обеспечить независимый творческий подход
к объективным противоречиям научного знания и способам его решения,
формированию и развитию диалектической интерпретации и их творческому
применению к практической деятельности.
Мониторинг и оценка: Регулярный мониторинг результатов обучения на
протяжении всего курса и курса. По окончании курса студенты смогут
оценить свои знания, используя тестовые задания.
Нездоровое или энергонезависимое использование энергии в первую очередь
связано с препятствием для всех человеческих органов и основных
компонентов на рабочем месте.
Фиксированные концентрации (градусы, количества) (REC, RED, REM) -
Концентрации (в градусах, количествах), которые не вызывают изменений в
ходе исследования или здоровья в течение 8-часового или другого рабочего
дня, ,
Причина и последствия. Причина, вызывающая появление скрытых угроз,
называется причиной. Вызывает травмы, распространение инфекционных
заболеваний (эпидемии), ущерб окружающей среде и другие последствия.
Санитарная и гостиная - это комната для настила, настила и приготовления
пищи для личной и специальной одежды.
Здоровый образ жизни - это переход к образу жизни, который является одним
из самых важных и долговременных преимуществ для здоровья.
Ущерб - нарушение физиологической целостности органов или кожи
человека в результате вредного или вредного воздействия продукции.
Средства индивидуальной защиты - средства защиты одного сотрудника.
Средства индивидуальной защиты включают спецодежды, обувь,
противогазы, респираторы, маски, щитки, защитные очки, серьги и т. Д.
Лично-ориентированное обучение. Это обучение, по сути, обеспечивает
всестороннее развитие всех участников образовательного процесса. Это
означает, что при проектировании образования это не обязательно означает
идентичность конкретного стажера, но в первую очередь из-за целей
обучения, связанных с будущими специализациями. Техносфера - это регион,
который в прошлом являлся биобезопасностью и прямо или косвенно
затронуты техническими средствами для дальнейшего улучшения
материальных и социально-экономических потребностей людей.
Безопасность в окружающей среде является одной из областей экологии.
Теория относительности. В сентябре 1950 года Кёльн, Германия, был
признан мастером науки о безопасности жизни на Первом Всемирном
конгрессе. Ученые использовали термин «риск» в своих лекциях, и каждый
ученый интерпретировал его. Например, В. Маршалл сказал, что «риск
представляет собой количественную оценку угрозы». Количественная оценка
- это отношение количества ежедневных событий к вероятному количеству
дней.
Техническая безопасность - это система технических средств производства,
превентивных мер и технических средств предотвращения.
Систематический подход. Технология образования должна обладать всеми
функциями системы: логикой жюри, его взаимосвязью, целостностью.
Методы и средства обратной связи: диагностика обучения на основе
наблюдения, блиц-опроса, промежуточных и текущих и закрывающих
результатов контроля.
Методы и методики преподавания. Лекция (введение, тема, визуализация),
проблемный метод, ключи-стадионы, пинборд, парадоксы и методы
проектов, метод практической работы.
Формы организации: диалог, многогранное, лобное, коллективное и
групповое обучение.
а также традиционные формы учебных материалов (учебники, лекционные
тексты) - компьютерные и информационные технологии.
Опасность заключается в возникновении инцидентов, которые наносят
прямой или косвенный вред здоровью человека.
Таксономия риска - это научный фантазионист, который классифицирует
сложные события, концепции и классификации деятельности людей.
Количественная оценка риска - это процесс определения количественных,
временных, пространственных и других признаков, которые достаточно
важны для деятельности, направленной на обеспечение безопасности жизни.
Меры безопасности - это практическая, организационная, материально-
принудительная реализация этих методов и принципов.
Жизненная деятельность - это ежедневная деятельность, отдых и образ жизни
человека.
Пожарная безопасность - это предотвращение опасности пожара в объекте, а
также защита материальных ценностей.
Системный анализ - это совокупность методологических средств,
используемых для подготовки и обоснования решений по сложным
проблемам, в данном случае, безопасности жизнедеятельности.
Система - это совокупность взаимосвязанных компонентов,
взаимодействующих между собой таким образом, что достигается
определенный результат (цель). Под компонентами (элементами, составными
частями) системы понимаются не только материальные объекты, но и
отношения, и связи. Любая машина представляет пример технической
системы. Система, одним из элементов которой является человек, называется
эргатической. Примеры эргатической системы: «человек-машина», «человек-
машина-окружающая среда» и т.п. Вообще говоря, любой предмет может
быть представлен как системное образование.
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN
INGLIZ TILIDA
GLOSSARIY
Environment is a human-being environment that is capable of direct, sudden, or
remote exposure to physical activity, health and offspring of a person (physical,
chemical, biological, informational, social).
Environmental protection is a complex of measures for the conservation and
rational use of natural (vegetative and animal world) and dead (soil, water,
atmospheric, climatic) nature.
The basis is the idea, the idea, the target. The method is the way to achieve the goal
by knowing the most common laws.
Biosphere is an environment in which all kinds of organisms, including human
beings, are the crust of the complex structure. Biosphere has been formed over
several billions of years.
Methods and means of control: planning of educational activities in the form of
technological card identifying the stages of training, the instructor and the
participant's concerted effort to achieve the goal, not only audiences, but also the
audience work control.
Periodic Guidance - Regular guidance on safe working methods, no less than every
6 months, regardless of employee qualifications and work experience.
Vacation time is the time when an employee is unable to perform his / her job
duties and can use it at his / her discretion.
Dialogue approach. This approach requires the creation of a psychological unit and
interrelationship between the participants. As a result, creative activity such as self-
activation and self-esteem increases.
Ecology - study the laws of interaction of the organism with the environment.
Electricity safety - a system of organizational and technical measures to protect
people from harmful and harmful effects of electricity, electric arc,
electromagnetic fields.
Activity-oriented approach. It describes the training aimed at the formation of the
person's creative qualities, the activation and intensification of the activity of the
trainee, the discovery of all his abilities and capacities in the learning environment.
Organization of collaborative education. Democracies, equity, educators and
trainees need to focus on collaborating in subjective relationships, forming goals
and activities and assessing collaborative results.
The production environment is a combination of factors that affect human beings
in the process of labor activity.
Human activity is always the solution to the problems facing it.
The rhythm of performance (as demonstrated by research and perennial surgery) is
determined by the individual's personality, character, and purpose of the target.
The hazardous factor in production is a factor that can cause injuries or serious
health malfunctions in the workplace.
The harmful factor in production is the fact that workers are exposed to work at the
workplace, which can lead to illness or reduced work capacity.
Accident in production - a case of business.
Manufacturing sanitation is a system of tools, sanitary and hygienic and
organizational measures to prevent workers from exposed to harmful production
factors.
Ventilation in production is a system of necessary devices for the removal of
excess heat, moisture, dust, harmful gases and vapors from the rooms, and the
creation of microclimate in accordance with the state standard requirement.
Access Guidelines - All new entrants will be admitted to the internships of those
who are enrolled in a business trip (regardless of their qualification and
experience) from other companies.
Occupational disease - diseases caused by the harmful effects of working
conditions on the human body (chronic bronchitis, vibration disease, poisoning
with various chemicals).
Communication Methods: Direct interaction with readers based on operative
feedback.
The living environment is an aggregate of all the factors that affect human beings
in the living environment. The ability to work is the ability to perform tasks that
are weighted in the physical or mental work of a person.
Labor protection is a system of legal, socio-economic and sanitary norms that
ensures the working conditions and the safety of workers.
Working conditions are a set of factors that affect the health and work ability of the
workforce.
Problematic education. One of the ways to activate the activity of the trainee by
providing a problematic presentation of the content of education. The objective of
this course is to provide an independent creative approach to the objective
contradictions of scientific knowledge and ways of its solution, the formation and
development of the dialectical interpretation, and their creative application to
practical activities.
Monitoring and Evaluation: Regular monitoring of the outcomes of the training
throughout the course and in the course. At the end of the course, students will be
able to evaluate their knowledge by using test assignments.
Unhealthy or non-volatile energy use is primarily related to the obstruction of all
human organs and the essential ingredients in the workplace.
Fixed concentrations (degrees, quantities) (REC, RED, REM) - Concentrations
(degrees, quantities) that do not cause changes in the course of the study or health
during their 8-hour or other working day, .
Reason and consequences. The conditions that lead to the occurrence of hidden
threats are called the cause. Causes cause injuries, spread of infectious diseases
(epidemic), environmental damage and other consequences.
Sanitary and living room is a room for decking, decking and cooking for personal
and special wear.
Healthy lifestyle is the transition to a lifestyle, which is one of the most important
and long-lasting health benefits.
Damage - a violation of the physiological integrity of the human organs or skin as
a result of the harmful or harmful effects of the production.
Personal protective equipment means the means of protecting one employee.
Personal protective equipment includes workwear, footwear, gas masks,
respirators, masks, shields, protective goggles, earrings and so on.
Personally-oriented learning. This training, in essence, provides for the full
development of all participants of the educational process. This means that, while
designing education, it does not necessarily mean the identity of a particular
trainee, but primarily due to the learning objectives associated with future
specialization activities.
Technosphere is a region that has been biosafety in the past and has been directly
or indirectly affected by technical means to further improve people's material and
socio-economic needs. Safety in the environment is one of the areas of ecology.
Theory of Relativity. In September 1950, Cologne, Germany, was recognized as
the Life Safety Science Master in the First World Congress. Scientists used the
term "risk" in their lectures, and each scientist explained this concept to himself.
For ehample, V. Marshall said that "the risk is a quantitative assessment of the
threat." The quantitative assessment is the ratio of the number of daily events to the
probable number of days.
The system is understood as communication and communication, except for one
material object.
Technical safety is a system of technical means of production, preventive measures
and technical means of prevention.
Systematic approach. Education technology should have all the features of the
system: the logic of the jury, its interconnection, its integrity.
Methods and means of feedback: The diagnostics of learning based on observation,
blitz survey, interim and current and closing control results.
Methods and techniques of teaching. The lecture (introduction, subject,
visualization), problematic method, keys-stadiums, pinbord, paradoxes and
methods of projects, method of practical work.
Forms of organization: dialogue, multi-faceted, frontal, collective, and group-
oriented learning.
as well as traditional forms of instructional materials (textbooks, lecture texts) -
computer and information technology.
The danger is the occurrence of incidents that cause direct or indirect harm to
human health.
Risk Taxonomy is a science fictionalizer that classifies complex events, concepts,
and classifications of people's activities.
Risk quantification is the process of determining quantitative, temporal, spatial and
other features that are sufficiently important for activities that aim at ensuring the
safety of life.
Security measures are practical, organizational, material-coercive implementation
of these methods and principles.
Life activity is a daily activity, recreation, and lifestyle of a person.
Fire safety is to prevent the risk of fire in the object, as well as to protect the
material wealth.
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” FANIDAN
O’ZBEK TILIDA
GLOSSARIY
Hayot faoliyati xavfsizligi – hayotda uchraydigan xavflarni bartaraf etish tadbirlari
tizimi(bunga turli zararli, zaharli va xavfli omillar, kasb kasalliklari va baxtsiz
hodisalarni bartaraf etish ham kiradi);
Mehnat muhofazasi – mehnat jarayonida insonning xavfsizligini, sog‘ligi va ish
qobiliyatini saqlashini ta’minlaydigan, qonunchilik hujjatlari va ularga mos
ijtimoiy–iqtisodiy, texnikaviy, gigiyenik va tashkiliy tadbirlar tizimi;
Mehnat muhofazasi qonunchiligi – mehnat qilish va dam olishning huquqiy
meyorlari hamda ularning himoya qilinishini kafolatlovchi qonun (Bular asosan
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya asosida ishlab chiqilgan O‘zbekiston
Respublikasining mehnat Kodeksida XVI bob, 294 modda bilan ko‘rsatilgan.
Korxona, tashkilotlarda mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha XIII – bobda fikr
yuritiladi);
Ishlab chiqarish sanitariyasi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi zararli omillar
ta’sir etishining oldini oluvchi tashkiliy, gigiyenik va sanitariya-texnikaviy
tadbirlar hamda vositalar tizimi(Bunda asosan korxona-tashkilotlar ishchi-
xizmatchilarining o‘z sog‘liklarini saqlash, mustahkamlash yo‘lida qulay va
sog‘lom mehnat sharoitlari yaratish ko‘rsatiladi);
Mehnat gigiyenasi – tibbiyot fanining insonning ishlab chiqarish sharoitidagi
mehnat faoliyatini o‘rganuvchi bir qismi(Bunga asoslangan holda korxona va
tashkilotlarda ishlab chiqarish zararli omillarining ishlovchilarga ko‘rsatadigan
ta’sirining oldini olish yuzasidan sanitariya-gigiyena va davolash tadbirlari ishlab
chiqiladi;
Ish joyi – ishchi uchun ishlash sharoiti yaratilgan joy, o‘rin(ish joyi maydonining
minimal meyori 4,5 m2 , ish joyi hajmi 10 m3, og‘ir sharoitli ishlar uchun 30 m3
);
Xavfsizlik texnikasi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi xavfli omillarning ta’sir
etishining oldini oluvchi tashkiliy va texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimi;
Elektr xavfsizligi – ishlovchilarga ishlab chiqarishdagi elektr tokining xavfi, uning
inson organizmiga ta’sirini o‘rgatuvchi va xavfni oldini oluvchi tashkiliy va
texnikaviy tadbirlar hamda vositalar tizimi;
Yong‘in xavfsizligi (yoki profilaktikasi) – ishlovchilarni olovdan (yong‘in va
portlashdan)himoya qilishga qaratilgan texnikaviy va tashkiliy tadbirlar kompleksi;
Yo‘l harakat xavfsizligi – ishlovchilarga yo‘l qoidalari, turli transport vositalaridan
foydalanish qoidalari hamda harakat xavfsizligiga qaratilgan texnikaviy va
tashkiliy tadbirlar tizimi;
Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish – korxona va tashkilotlarda sodir bo‘lishi
mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalar, jarohatlanishlar, kasbiy kasalliklar yuzaga
kelgan vaqtda jarohatlanishni to‘xtatish, imkoni bo‘lsa og‘riqni to‘xtatish yoki
kamaytirish uchun bajariladigan chora-tadbirlar tizimi;
Mehnat vositalari – mashina, dastgoh, instrumentlar, qurollar, bino, yer, yo‘l,
kanallar, energiya va boshqalar;
Hayot faoliyatining optimal sharoitlari– ishchilarga yaratilgan qulay mehnat
sharoitlari;
Sog‘lom mehnat sharoitlari – ham ruhiy, ham fiziologik charchashga olib
kelmaydigan mehnat sharoitlari;
Mehnat muhofazasi bo‘yicha mehnat qonunchiligi - O‘zbekiston Respublikasining
Mehnat Kodeksida mujassamlashtirilgan huquqiy meyorlar, mehnat muhofazasi,
ayollar mehnati, yoshlar mehnatini muhofaza qilish, mehnat muhofazasi sohasida
nazorat qilish o‘z ichiga oluvchi qonunlar;
Ergonomika - mehnat muhofazasi fanining mehnat xavfsizligiga rioya qilgan holda
eng yuqori mehnat unumdorligiga erishish va inson uchun eng qulay sharoit
yaratish yo‘llarini qidiradigan bo‘limi;
Ishlab chiqarish estetikasi – ishchining har taraflama bejirim kiyinishi, har bir
yuksak did bilan bajarishi, ishlab chiqarish madaniyati - ish joyida zaruriy
mikroiqlim sharoitlarini yaratish, ish joyi va ish o‘rnining tozaligi, ishchilarning
qulay, ishlab chiqarish xududini obodonlashtirish, ishchi bilan rahbar xodim
o‘rtasida hurmat-e’tiborli, odobli munosabat, xushmuomalalik;
Mehnat muhofazasining asosiy obyekti - korxona-ishchi-ishlab chiqarish;
Mehnat muhofazasining nazorat organlari – korxonadagi mehnat muhofazasi
bo‘yicha qilingan ishlarni nazorat qiluvchi organlar(bunga
Gosgortexnadzor(Davlat tog‘ texnik nazorat) (nadzor-nazorat),
gosenergonadzor(Davlat energiya nazorati), gossannadzor(Davlat sanitariya
nazorati), gospojarnadzor(Davlat yong‘in nazorati)lar kiradi);
Davlat tog‘ texnik nazorat (Gosgortexnadzor) - sanoatda ishlarni xavfsiz olib
borish qoidalariga amal qilinishini tekshiruvchi davlat nazorati(U o‘zining
quyidagi bo‘linmalariga ega: kotlonadzor(isitish qozon nazorati) va ko‘tarish
qurilmalari, tog‘-texnik, gaz inspeksiyalari va shu kabi inspeksiyalar; qurilishda
yuk ko‘tarish mashinalari bilan ishlashda, bosim ostida ishlovchi qozon qurilmalari
va idishlardan, bug‘ va issiq suv quvur uzatmalaridan foydalanishda, portlatish
ishlarini bajarishda ishlarning xavfsiz bajarilishini nazorat qiladi). Shular bilan
birga Gosgortexnadzor – O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ishlab
chiqarishda ishni xavfsiz yuritish va tog‘ nazorati bo‘yicha Davlat qo‘mitasi Davlat
organi(Bu korxonalarda ruda, noruda, kimyoviy ishlab chiqarishga kiirishishdan
avval xavfsizlikni to‘la nazorat qilish, qozonxona qurilma va idishlarini, ko‘tarish
qurilmalari, yuqori bosimli idishlar, yuqori bosimli bug‘ va issiq suv quvurlari,
tashish ishlariga bog‘liq ishlar, tabiiy va neftegazlarni saqlash va ulardan
foydalanishni nazorat qiladi)
Davlat texnikaviy nazorati (Gostexnadzor) - Davlat texnikaviy nazorati korxona
va tashkilotlarda ishga xavfsiz kirishish maqsadida davlat tog‘ texnik nazorat
(Gosgortexnadzor) va korxona ishchilari kasaba uyushmasining texnik nazorat
inspeksiyalari bilan birgalikda ishlaydigan nazorat organi(Bu dastgoh,
qurilmalarning xavfsiz ishlashi ustidan nazorat o‘rnatadi);
Gosenergonadzor – elektr va issiqlik yordamida ishlaydigan qurilmalarga xavfsiz
xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydigan tadbirlarni amalga oshirishdagi davlat
nazorati(Davlat energiya nazorati);
Gossannadzor – korxona va tashkilotlar tomonidan gigiyena meyorlari, sanitariya-
gigiyena va sanitariya-epidemiologiya qoidalariga rioya qilinishini tekshiruvchi
Davlat sanitariya nazorati;
Gospojarnadzor – yong‘in xavfsizligining yuqori darajada bo‘lishini ta’minlash
ustidan nazorat qiluvchi organ(Davlat yong‘in nazorati);
Mehnat muhofazasi komissiyasi – Kasaba uyushmalarining mahalliy qo‘mitalarida
tuzilgan komissiya(Bu komissiyaga sex va uchastkalarning mehnat muhofazasi
bo‘yicha katta jamoatchi inspektorlari hamda ishlab chiqarishni yaxshi bilgan
boshqa tashabbuskor xodimlar kiritiladi. Bular korxonadagi mehnat muhofazasi
bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazadi);
Pasportizatsiya – ish joylarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararli omillar, ish
obyektida qo‘llaniladigan elektr energiyasining turi, kuchli energiya va bosimda
ishlovchi qurilmalar hamda idishlar, ishchilar uchun zarur bo‘lgan xona hajmi va
maydoni, ish vaqti kabilarni ro‘yxatga olish (Buni korxona bosh muhandisi,
mehnat muhofazasi muhandisi, sex yoki uchastka boshlig‘i birgalikda amalga
oshiradilar);
Mehnat muhofazasining yillik rejasi – korxona yoki tashkilotlarda mehnat
muhofazasi bo‘yicha qilinadigan ishlarning bir yilga mo‘ljallangan hajmdagi
rejasi(bu rejalar korxona yoki tashkilotlarning bosh rejasiga kiritilgan bo‘lib,
boshlang‘ich oy – yanvar oyining 31-kunidan kechiktirmagan holatda tasdiqlanishi
shart);
Hayot faoliyati xavfsizligining tashkiliy masalalari
Mehnat muhofazasining to‘g‘ri tashkil etilganligining parametr (ko‘rsatkich)lari -
mehnat muhofazasini tashkil etilganlik darajalarini belgilovchi
ko‘rsatkichlar(Bunga quyidagilar kiradi: -mehnat muhofazasi xonasining
mavjudligi; -mavjud mehnat muhofazasi xonasining jihozlanganligi; -ishchi va
xizmatchi xodimlarga qulay va sog‘lom mehnat sharoiti yaratilganligi; - ish
joylarida zararli moddalarning meyoriy konsentratsiyadan oshib ketmaganligi, shu
bilan birga zararli omillarga qarshi chora-tadbirlarning belgilanganligi; -ishni
mehnat qonunchiligi asosida tashkil etilganligi; -mehnatning ilmiy tashkil
etilganligi; -sifatli mahsulotlar ishlab chiqarilishiga e’tibor berilishi; -ishning
yuqori unumdorligiga e’tibor berilishi; -ishchilarning baxtsiz hodisalarga va kasb
kasalligiga kamroq uchrashi; -ishchilarning moddiy manfaatdorligi yuqori bo‘lishi
va hokazo);
Mehnat muhofazasi muhandisi – korxona va tashkilotlarda mehnat muhofazasi
bo‘yicha faoliyat olib boruvchi muhandis lavozimi(Bu lavozim ishchi va
xizmatchilarning umumiy soni 50 nafar va undan ortiq bo‘lgan korxonada bo‘lib,
bu lavozimga uzluksiz 3 yil va undan ortiq ish stajiga ega bo‘lgan oliy yoki o‘rta-
maxsus ma’lumotli kishilar tayinlanadi);
II. Ishlab chiqarish sanitariyasi
Ishlab chiqarish sanitariyasi – ishlab chiqarishda ishchi organizmiga alohida
texnologik jarayonlarning kasb kasalliklariga olib keluvchi zararli ta’sirlarini
ogohlantiruvchi va sog‘lom mehnat gigiyenasi bilan ta’minlovchi (Ishchilarga
qulay mehnat sharoitini yaratib beruvchi)sanitar texnik tadbirlar tizimi;
Chang – bu qattiq yoki suyuq moddalarning havoda muallaq suzib yurishi mumkin
bo‘lgan mayda zarrachasi (Ko‘pchilik adabiyotlarda – «qattiq moddaning havoda
muallaq holatda bo‘la oladigan eng mayda zarrachalari chang deb ataladi» - deb
ko‘rsatilgan);
Tabiiy chang – ishlab chiqarishga bog‘liq bo‘lmagan holda yuzaga keladigan
chang;
Ishlab chiqarish changi(sun’iy chang) – ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga
keladigan chang;
Organik chang – organik moddalar hamda o‘simlik changlar;
Mineral(noorganik) chang – mineral moddalar changi;
Aralash chang – organik va mineral moddalardan hosil bo‘lgan aralashgan holdagi
chang;
Cilikoz, silikatoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining tarkibida kremniy Si
mavjud bo‘lgan changlardan kelib chiqadigan turlari(Silikoz - ozod kremniy qo‘sh
oksidi (SiO2) mavjud bo‘lgan changlar ta’siridan yuzaga keladi; Silikatoz -
kremniy qo‘sh oksidining alyuminiy, magniy, temir, kalsiy bilan bog‘langan
holdagi moddalarning changlari ta’siridan yuzaga keladi. Buning koallenoz,
talkoz, sementoz, slyuda pnevmokoniozlari kabi turlari bor);
Asbestoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining asbest changlaridan kelib
chiqadigan turi;
Antrakoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining ko‘mir changlaridan kelib
chiqadigan turi;
Sideroz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining temir changlaridan kelib
chiqadigan turi;
Allergoz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining organik changlaridan kelib
chiqadigan turi;
Havoni zararli moddalardan tozalash – havo tarkibidagi chang va zararli gazlarni
yo‘qotish;
Yonuvchi chang – yonuvchi moddaning yuqori konsentratsiyadagi changlari;
Radioaktiv nurlanish – radioaktiv moddadan chiqayotgan nurlarning inson
organizmiga ta’siri;
Metallkonioz kasalligi – pnevmokonioz kasalligining turli xil metallar
changlaridan yuzaga keladigan turi;
Karbokonioz kasalligi - pnevmokonioz kasalligining tarkibida uglerod va uning
birikmalarini tutgan changlar (toshko‘mir, koks, qurum, grafitlar changlari) dan
hosil bo‘ladigan turi;
Agressiv moddalar – inson organizmiga shiddat bilan ta’sir ko‘rsatuvchi
moddalar(bular kuchli oksidlovchi, kislotali va ishqoriy turlarda bo‘lishi mumkin);
Shovqin - elastik muhit zarralarining to‘lqinsimon bo‘ylama tarqaladigan tebranma
harakati(Bu zararli omil turiga kirib, yoqimsiz tovush deb atalishi mumkin.
Shovqinlar turlicha balandlik va to‘lqin uzunlikdagi tovushlar aralashmasidan
iborat deb yuritilishi ham mumkin);
Titrash - elastik muhit zarralarining ko‘ndalang to‘lqinsimon tarqaladigan
tebranma harakati (Bu zararli omil turiga kiradi);
Tovush intensivligi – tovush to‘lqinining 1 s vaqt ichida tovushning tarqalish
yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m2 maydon orqali olib o‘tadigan tovush
energiyasining joul hisobidagi miqdori
Bu
,
Dostları ilə paylaş: |