Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

1-jadval
Aksiyadorlik jamiyatning dividend siyosatini tanlashga nisbatan asosiy yondashuvlar

Dividend siyosatini shakllantirishga nisbatan yondashuvlar	Foydalaniladigan dividend siyosatining variantlari
I. Konservativ yondashuv	1.Dividend tо‘lovlarining qoldiq siyosati 2.Dividend tо‘lovlarining barqaror miqdori siyosati
II. Murosali yondashuv	3.Alohida davrlarda ustama xaqi tо‘lanishi bilan dividendlarning eng kam barqaror miqdori siyosati
III. Tajovuzkor yondashuv	4.Dividendlarning barqaror darajasi siyosati 5.Dividend miqdorining doimiy oshishi siyosati

Odatda, dividend siyosatini shakllantirishga nisbatan konservativ yondashuv chog‘ida dividend tо‘lovlarining qoldiq siyosati yoki dividend tо‘lovlarining barqaror miqdori siyosatidan foydalaniladi.

Yuqorida aytib о‘tganimizdek, dividend tо‘lovlarining qoldiq siyosati shundan iboratki, dividendlar sof foydani kapitallashtirish (qayta investitsiyalash)ning barcha ehtimoliy variantlari kо‘rib chiqilganidan sо‘ng hisoblanadi. Mazkur siyosatning ustunligi shundaki, u aksiyadorlik jamiyatning yuqori sur’atlarda rivojlanishini ta’minlash bilan birga, uning moliyaviy barqarorligini oshiradi. Ushbu siyosatning kamchiligi esa dividend tо‘lovlari miqdorining beqarorligi, keyingi davrda ularniig miqdorini tо‘liq oldindan aytib bо‘lmasligi, hatto, yuqori investitsion imkoniyatlar davrida ham ularni tо‘lashdan voz kechilishi mumkinligidan iborat. Odatda, bunday dividend siyosati aksiyadorlik jamiyat hayotiy davrining yuqori darajadagi investitsiya faoliyati bilan bog‘liq dastlabki bosqichlarida qо‘llaniladi.
Dividend siyosatini belgilashda yana shuni hisobga olish lozimki, «Aksiyalar kursi dividendga tо‘g‘ri proporsional va muqobil kapital quyilmalarga teskari proporsional» klassik formula amaliyotining barcha holatlarida ham qо‘llanilmaydi. Agar sarmoyadorlar aksiyadorlik jamiyatning rivojlanish istiqbollari, tо‘lovning pasayishi yoki tо‘lamaslik sabablari hamda sof foydani qayta investitsiyalash yо‘nalishlari haqida tо‘g‘ri xabardor etilsa ular, hatto, dividendlar tо‘lanmasa ham ushbu korporatsiyaning aksiyalarini yuqori baholashlari mumkin.
Dividend tо‘lovlarining barqaror miqdori siyosati uzoq vaqt mobaynida ularning о‘zgarmas summasini tо‘lashni nazarda tutadi (inflyatsiya sur’atlari yuqori bо‘lganda dividend tо‘lovlarining summasi inflyatsiya indeksiga tо‘g‘rilanadi). Ushbu siyosatning ustunligi uning ishonchliligi hisoblanadi, u aksiyadorlarga turli holatlardan qat’iy nazar, joriy daromad miqdorining о‘zgarmasligiga ishonch hissini uyg‘otadi, fond bozorida aksiyalarning barqarorligini belgilab beradi. Mazkur siyosatning kamchiligi esa uniig aksiyadorlik jamiyat faoliyatining moliyaviy natijalari bilan zaif aloqasida, shu munosabat bilan noqulay konyunktura yoki shakllanayotgan foydaning miqdori past bо‘lgan davrlarda investitsiya faoliyati amalga oshirilmasligi mumkin. Ana shunday salbiy oqibatlarga yо‘l qо‘ymaslik uchun dividend tо‘lovlarining barqaror miqdori, odatda, nisbatan past darajada belgilanadi, bu ushbu turdagi dividend siyosatini aksiyadorlik jamiyatning moliyaviy barqarorligi pasayishi xatarini kamaytiruvchi konservativ siyosat toifasiga kiritadi.
Yuzaga kelgan vaziyatda bunday dividend siyosatini mamlakatimizning bir qator foyda kо‘rib ishlayotgan aksiyadorlik jamiyatlarida ham qо‘llash mumkin.
Mazkur siyosatning asosiy kamchiligi shundan iboratki, uzoq vaqt davomida kam miqdorda dividendlar tо‘lanishida kompaniya aksiyalarining investitsion jozibadorligi pasayadi va о‘z navbatida, ularning bozor qiy-mati ham tushib ketadi.
Dividend siyosatini tanlashga nisbatan murosali yondashuvga alohida davrlarda ustama haqi tо‘lanishi bilan dividendlarning eng kam barqaror miqdori siyosati (yoki «Ekstra-dividend» siyosati) mos keladi va bu siyosat ham kam miqdordagi dividendlar tо‘lanishini nazarda tutadi. Biroq, xо‘jalik konyunkturasi qulay bо‘lgan davrlarda dividendlar oshirilishi mumkin. Bunday dividend siyosatini foydani shakllantirishda beqaror dinamikaga ega bо‘lgan aksiyadorlik jamiyatlarda qо‘llash maqsadga muvofiq.
Dividend siyosatini shakllantirishga nisbatan «tajovuzkor yondashuv»ga dividendlarning barqaror darajasi siyosati va dividendlar miqdorining doimiy oshishi siyosati mos keladi.
Dividendlarning barqaror darajasi siyosati foydaga nisbatan dividend tо‘lovlarining uzoq muddatli meyoriy koeffitsiyenti belgilanishini nazarda tutadi.
G‘arb moliyachilarining fikricha, barqaror ishlovchi aksiyadorlik jamiyatlarda dividend tо‘lovlarining ulushi kо‘pi bilan 30-40 foizni tashkil qilishi, sof foydaning qolgan qismi esa (60-70%) rivojlanish maqsadlariga yо‘naltirilishi kerak.
Ushbu siyosatning ustunligi soddaligi va shakllanadigan foydaning miqdori bilan uzviy bog‘langanligida. Shu bilan birga, uning asosiy kamchiligi shakllanayotgan foyda barqaror bо‘lmagan holatlarda aksiyaga tо‘lanadigan dividend miqdorining beqarorligi hisoblanadi.
Hatto, dividend tо‘lovlarining darajasi yuqori bо‘lganda ham bunday siyosat, odatda, xatarni chetlab о‘tuvchi sarmoyadorlarni jalb etmaydi. G‘arb mutaxassislarining hisoblashlaricha, faqat barqaror foydaga ega bо‘lgan kompaniyalar ushbu turdagi dividend siyosatini amalga oshirishi mumkin.
Dividendlar miqdorini doimiy oshirish siyosati bir aksiyaga hisoblanganda dividend tо‘lovlari darajasining oshishini nazarda tutadi. Bunday siyosatni qо‘llashda dividendlarni kо‘paytirish, odatda, о‘tgan davrda ularning miqdoriga nisbatan о‘sishning qat’iy belgilangan foizida amalga oshiriladi. Ushbu siyosatning ustunligi kompaniya aksiyalari bozor qiymatining yuqori bо‘lishini ta’minlash va qо‘shimcha emissiyalar chog‘ida potensial sarmoyadorlarda uning ijobiy nufuzini shakllantirish hisoblanadi. Mazkur siyosatning kamchiligi esa uni amalga oshirishda qayishqoqlikning mavjud emasligi va moliyaviy keskinlikning doimiy ravishda oshib borishidan iborat. Agar dividend tо‘lovlari fondi foyda summasiga qaraganda tezroq о‘ssa, korxonaning investitsion faolligi qisqaradi, moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti esa pasayadi. Shuning uchun bunday dividend siyosatini faqat real rivojlanayotgan aksiyadorlik kom-paniyalari amalga oshirishi mumkin — agar ushbu siyosat kompaniya foydasining doimiy о‘sishi bilan mustahkamlanmasa u bankrotlikga olib kelishi tayin.
Shuni ta’kidlash joizki, agar kompaniyani moliyalash manbasi aksiyalarning qо‘shimcha emissiyasidan olingan daromad hisoblangan keng kо‘lamli investitsiya dasturini amalga oshirishni (ishlab chiqarishni rekonstruksiyalash va b.) kо‘zlasa, u holda bunday emissiya ancha yuqori dividendlarni tо‘lashdan oldin amalga oshirilishi kerak. Faqat ana shu holatda aksiyalarning yuqori kursi va ularni tegishlicha joylashtirishdan olinadigan barqaror daromad kafolatlanishi mumkin.
Milliy aksiyadorlik jamiyatlari jahon nazariyasi va amaliyoti tomonidan ishlab chiqilgan dividend siyosatining xilini tanlash tamoyillari, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning о‘ziga xos xususiyatlari, aksiyadorlik jamiyatda yuzaga kelgan muayyan sharoitlarni hisobga olgan holda shakllantirishi lozim.
Aksiyadorlik jamiyat hayotiy davrining dastlabki bosqichlarida u katta miqdordagi mablag‘larni о‘zining rivojlanishi uchun sarflashga majburligi bois, dividendlar tо‘lashni chegaralashga majbur. Foydani sarmoyalashga bо‘lgan ehtiyoj ham asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga yо‘naltirilgan investitsion faoliyatni faollashtirish davrlarida ortishi mumkin, bu ham dividenddar tо‘lovlarini qisqartirishni talab qiladi.
Tayyorlangan alohida loyihalar yuzaga kelgan bozorning qulay konyunkturasida samarali ekspluatatsiyani taminlash uchun jadal amalga oshirilishni talab etadigan davrlar ham uchraydi. Bu о‘z moliyaviy mablag‘larini mazkur loyihalarga yо‘naltirishni talab qiladi va ushbu davrlarda dividend tо‘lovlarining pasayishiga olib kelishi mumkin. Kompaniyaning investitsiya ehtiyojlarini tavsiflovchi omillar tahlili bilan bir qatorda, muqobil manbalardan moliyaviy resurslarni shakllantirish imkoniyatlarini ham tahlil qilish zarur. Ularga quyida-gilar kiradi:
-о‘tgan davrda shakllangan о‘z sarmoyasi zaxiralarining yetarliligi;
-qimmatli qog‘ozlar emissiyasi hisobidan qо‘shimcha sarmoyani jalb etish qiymati;
-qо‘shimcha qarz sarmoyasini jalb etish qiymati;
-moliya bozorida kreditlardan foydalanish imkoniyati;
-kompaniyaning joriy moliyaviy faoliyati bilan aniqlanadigan kreditga layoqatlilik darajasi.
Dividend siyosatini shakllantirishda ilgari olingan kreditlar bо‘yicha tо‘lovlarning kechiktirib bо‘lmasligi omilini ham kо‘rib chiqish lozim, tо‘lov qobiliyatini ushlab turish dividend tо‘lovlarining о‘sishiga qaraganda ancha ustuvor vazifa hisoblanadi.
Korxonalar tomonidan amalga oshriladigan dividend siyosatiga investitsion faoliyat bilan bog‘liq, muqobil manbalardan moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoniyatlarini tavsiflovchi, obyektiv cheklovlar bilan bog‘liq omillar о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Dividend siyosatiga ta’sir etuvchi omillar va ularning tarkibiy qismlari quyidagi jadvalda keltirilgan (2-jadval).
2-jadval