Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

Opsionlar mohiyati va qо‘llanilishi
Reja:

1. Opsionlarning iqtisodiy mohiyati va korporativ moliyaviy munosabatlardagi о‘rni.

   
   

2. Opsionlarning tasniflanishi.

   
   

3. Opsion koll va opsion put qо‘lanilishining о‘ziga xos xususiyatlari.

   
   

4. Amerika opsioni va Yevropa opsioni qо‘llanilishining о‘ziga xos xususiyatlari. Opsionlar ijro etilish bahosi.

   
   

5. Opsion pozitsiyalari.

   
   

6. Opsionlar bо‘yicha bazaviy aktivlar.

   
   

1-savol bayoni. Hosila qimmatli qog‘ozlar opsionlar, fyucherslar va varrantlar kо‘rinishida chiqarilishi mumkin.

Opsion lotincha “optio” sо‘zidan olingan bо‘lib, hohish, hohishiga kо‘ra degan ma’nolarni anglatadi. Opsion о‘zida majburiyatni emas, balki belgilangan ma’lum bir vaqt davomida oldindan kelishilgan narxlarda qandaydir aktivlarni sotish (sotib olish) huquqini anglatadi²³.
Opsionlar bozori professional treyderlar va unchalik katta tajribaga ega bо‘lmagan individual investorlar uchun ham fond bozorining juda “noanik” segmenti xisoblanadi. Lekin bu faoliyat turi kо‘ringanidek qiyin emas, kо‘pchilik individual investorlar bu opsionlar savdosi bilan shug‘ullanib, katta daromad egalariga aylanadilar. Opsion (option) hosilaviy moliyaviy instrument yoki derivativ xisoblanadi. Buning ma’nosi shundaki, uning narxi uning asosida yotuvchi boshqa moliyaviy instrument hosilasi hisoblanadi. Uning asosida yotuvchi instrument sifatida aksiyalar, obligatsiyalar, valyuta, foiz stavkalari, birja indekslari, fyuchers kontraktlari bо‘lishi mumkin.
Opsionlarning savdosi birinchi bо‘lib Chikago opsionlar bozori (Chicago Board Options Exchange, CBOE )da 1973 yilda о‘tkazilgan va hozir ham ular dundyoda ancha kо‘p tarqalgan hisoblanadi. Eng oddiy ma’noda opsion ikki tomon – sotuvchi (seller, writer) va (buer, holder) orasida tuziladigan shartnoma tushunilib, u aniq bir mukofot uchun (lekin majburiyatni kо‘zda tutmagan) oldindan belgilangan vaqt oralig‘ida va narxda shartnoma asosida yotuvchi moliyaviy instrumentni sotib olish yoki sotish xuquqini beruvchi xujjat hisoblanadi. Opsionni sotish yoki sotib olish opsion shartnomalari bо‘yicha pozitsiyalarni ochish tushuniladi. Sotib olish pozitsiyasiga kiruvchi investor-xaridorlar opsion egasi (buer/holder/owner) deyiladi va uzun pozitsiyaga kiradi. Bu pozitsiya teskari bitim sotish orqali yopiladi. Sotish pozitsiyalarini ochuvchi investorlar sotuvchi yoki opsion yozuvchisi (seller, writer) deyiladi va u qisqa pozitsiyaga kiradi. Bu pozitsiya teskari bitim, sotib olish orqali yopiladi.
Opsionlarni tavsiflashda quyidagi asosiy kо‘rsatkichlar qо‘llaniladi:
1. Opsion turi (“call” yoki “put”).
2. Opsion asosida yotuvchi aktivlar.
3. Bajarilish bahosi.
4. Opsion tugashi muddati.
5. Opsion mukofoti.
2-savol bayoni. Opsionlarning ikkita asosiy kо‘rinishlari mavjud: “koll” (call) va “put” (put). Opsion kol egasiga yoki xaridorga bazisdan 100 dona aksiyalarni qat’iy belgilangan baho bо‘yicha sotuvchidan (opsion yozuvchisi) sotib olish huquqini beradi. Agar xaridor bu huquqdan foydalansa, unda opsion sotuvchi aksiyalarni yetkazib berishga majbur. Opsion put egasiga bazisdagi 100 dona aksiyalarni qat’iy belgilangan baho bо‘yicha sotuvchiga sotish huquqini beradi. Agar opsion egasi bu huquqdan foydalansa, sotuvchi aksiyalarni sotib olishga majbur.

Opsion kol xaridorga bazisdagi aktivni sotuvchidan belgilangan muddatlarda bajarish bahosi (strayk baho) bо‘yicha sotib olish huquqini beradi.

Masalan, investor Yevropacha kol opsionni 1 oy muddatga 100 sо‘m bajarish bahosi bо‘yicha sotib oldi va har bitta aksiyaga 5 sо‘m mukofot pulini ham tо‘ladi. Belgilangan muddat tugayotgan vaqtda bizisdagi aksiyalarning spot kursi 120 sо‘mni tashkil etgan bо‘lsa, investor shartnomani 100 sо‘m bajarish bahosi bо‘yicha opsion sotuvchidan sotib oladi va 120 sо‘mga bozorda sotadi. Bunday holda, investor-xaridorning foydasi quyidagi summani tashkil etadi: 120 (spot kurs) – 100 (bajarish bahosi) = 20 * 100 (aksiyalar) = 200 sо‘m. Opsion xaridorning umumiy daromadi 200 sо‘mni tashkil etdi, sof foydasi esa 150 sо‘mni tashkil etgan, ya’ni Umumiy daromad 200 sо‘m – Mukofot (5*100 dona aksiya) = 150 sо‘m. Opsionning bajarilish narxi (striking price, exercise price ) – bu moliyaviy instrumentlar sotib olinishi yoki sotilishi mumkin bо‘lgan narx. Opsionlar turli xil bajarilish narxiga ega bо‘lishlari mumkin. Ular orasidagi interval $25 narxli opsion uchun 2,5 punkt va $25 dollardan kо‘proq narxdagi opsionlar uchun 5 punktni tashkil etadi.
Aksyalardan farqli, opsionlar о‘zlarining “yashash muddati”ga ega. Opsionning bajarilish muddati (expiration date) – bu opsionning bajarilishi mumkin bо‘lgan oxirgi kundir. Agar opsion bajarilish muddati о‘tib ketsa yoki bu muddatga qadar u boshka treyderga sotilmasa, u о‘zining qiymati va kuchini yо‘kotadi, uning egasi esa opsion uchun tо‘langan pulni yuqotadi. Opsionni sotib oluvchi uchun risk aynan shu summa bilan belgilanadi. Bundan kattaroq risk faqat opsion asosida yotuvchi moliyaviy instrumentlarni sotish yoki sotib olish bilan bog‘lik bо‘ladi.
Opsionlar ikki model asosida bajarilishi mumkin: Yevropa modeli (European option) va Amerika modeli (American option), bunda ularning nomlanishi geografik joylashishga bog‘lik emas. Yevropa modelidagi opsion uning bajarilishi muddati yetib kelmaguncha bajarilishi mumkin emas,
Amerika modelidagi opsion bajarilish muddati aniq belgilab kuyilgan vaqtdan oldin bajarilishi mumkin. Masalan, IBM noyabr 100 “call” opsioni IBM kompaniyasining 100 aksiyasini hohlagan vaqda birja yopilishidan oldin $100dan sotib olish huquqini beradi. Qoida bо‘yicha bu oxirigi muddat oyning uchinchi juma kuni tushuniladi.
Hozirgi kunda opsionlar bozoridagi savdo qilinadigan asosiy opsionlar Amerika modeli bо‘yicha savdo qilinadi. Opsion mukofoti (option premium) – bu savdo ishtirokchisi opsionni sotishdan olinadigan yoki opsionni sotib olish vaqtida tо‘lanadigan summa tushuniladi. Bu kо‘rsatgich kattaligi turli faktorlarga bog‘lik: opsion asosida yotuvchi moliyaviy instrument narxi, opsion tugashi muddati yaqinligi va opsionning volatilligidir. AQShda Amerika birjalarida savdo qilinadigan hamma opsionlar uchun kafolat oluvchi va kliring operatsiyalarini bajaruvchi Opsion Kliring Korporatsiyasi (Options Clearing Corporation, OCC) tashkil etilgan. Bu tashkilot opsionlarning sotib olinishidan uning sotilishigacha bо‘lgan xamma jarayonlarni nazorat qiladi. Agar XYZ noyabr 100 “call” opsion egasi uni amalga oshirmokchi bо‘lsa, u о‘zining brokerigi xabar beradi, u esa OSS ga xabar qiladi. Tashkilot esa bu opsionlarni sotmoqchi bо‘lgan qandaydir brokerlik tashkilotini tanlab oladi. U esa о‘z navbatida bu aksialarga ega bо‘lgan mijoziga xabar qiladi va u bu opsionni oladi. Bu jarayon yana bir marta teskarisiga bajariladi.
Brokerlik firmasining mijozi ikki usulda tanlab olinishi mumkin: ixtiyoriy tanlov va FIFO metodi (first in, first out) – birinchi sotish buyurtmasini yuborgan mijoz opsionini sotish. Opsion asosida yotuvchi aktivlar narxiga nisbatan opsion sotilishi jihatidan uch turda bulishi mumkin: “at-the-money” (pul bilan) , “in-themoney”(pul ichida), “out-of-money”(pulsiz). Agar opsion XYZ noyabr 100 “call” 100 narxda sotilsa, u pul bilan sotiladi deyiladi. Agar u sotilayotgan narx 100 dan oshsa, u pul ichida sotiladi va agar u 100dan past sotilsa, u pulsiz sotiladi deyiladi. “Put” opsioni bilan esa holat teskari. Shunday qilib, opsionning bajarilish narxi “pul ichida” opsion egasi uchun kо‘prok mablag‘ keltiradi. Opsionlarning har xil turlari uchun plyus yoki minusda ifodalanishi amal kilish narxidan past yoki yuqori turadigan aksiyalarga nisbatan belgilaniladi.
Opsion asosida yotuvchi moliyaviy instrumentning hozirgi narxi bilan opsion bajarilishi vaqtidagi narxi orasidagi farq – ichki narx (intrinsic value) deyiladi. Misol uchun XYZ noyabr 100 “put” va ”call” opsonlarini olaylik. Agar XYZ aksiyalari 102dan savdoga chiqsa, bunda kо‘rsatilgan koll bu aksiyalarga 2ga teng ichki narxga ega. Agar XYZ 97 dan savdoga chiqsa, bunda ichki put opsioni ichki narxi 3ga teng buladi. Agar XYZ aksiyalari 99dan savdo kilinsa, bunda XYZ noyabr 100 opsioni ichki narxga ega emas va aksincha. Ichki narxga ega bо‘lishi uchun opsion “narx ichida” bо‘lishi kerak.

Mukofot xajmi opsionning ichki narxinidan oshgan qismini vaqtincha opsion narxi deyiladi (time value). Masalan, XYZ noyabr 100 koll opsion holatida, aksiya 102 dan savdo qilinsa va opsion 4 Ѕ dan sotilsa, bunda ichki narx 2 punktni tashkil etadi va 2 Ѕ - vaqtincha narx. Agar xudi shu aksiyalar 99 dan sotuvda bо‘lsa va mukofot 2 ga teng bо‘lsa, opsion ichki narxga ega emas, vaqtincha narx 2 ga teng. Agar mukofot 3ga teng bо‘lsa va aksiyalar 99 sotilsa, bunda ichki narx 1 punkt va vaqtincha narx 2 punktga teng bо‘ladi. Agar xuddi shu put uchun mukofot 2 va aksiyalar 101 dan sotilsa, ichki narx yuq, lekin vaqtincha narx 2ga teng bо‘ladi.

Shunday qilib, opsion narxi (opsion mukofoti) uning ichki narxiga va vaqtincha narxga teng. Vaqtincha narx opsionning bajarilishi muddatiga yaqinlashgan sari kamayib boradi. Yuqorida aytib о‘tganimizdek, opsion narxiga turli faktorar ta’sir kо‘rsatadilar: moliyaviy instrument narxi, opsion bajarilishi narxi, bajarilishigacha muddat, opsion volatilligi.
Bulardan tashqari yana, ikkita katta bо‘lmagan kо‘rsatgichlar mavjud: risksiz instrumentlar stavkalari va opsion asosidagi dividend stavkasi. Opsion asosidagi qimmatli qog‘oz narxi opsion narxiga birlamchi ta’sir kiladi. Agar bajarilish muddatiga aksiya XYZ 95 dan sotilsa, bu xolda XYZ nayabr 100 koll xech narsa turmaydi, chunki uning egasina bu opsionni bajarish ma’nosiz.
Boshqa tarafdan, agar XYZ aksiyalari bajarilish muddatiga 102 dan sotilsa, baho bu yerda eng kamida 2 ga teng bо‘ladi. Opsionlar о‘zlarining har bir kunida qadrsizlanadilar. Bu jarayon opsionning bajarilish muddatigi qarab tezlashib boradi. Opsionning qadrsizlanish tezligi qolgan vaqtning kvadratga oshirlganiga teng bо‘ladi. Bajarilish muddati 2 oy kolgan opsion qadrsizlanish tezligi 4 oy qolgan opsion qadrsizlanish tezligidan ikki barobar katta. Volatillik komponenti anik bir oraliqda opsion asosida yotuvchi moliyaviy instrument narxining ma’lum oraliqda tebranishi bilan xarakterlanadi. Volatillik о‘lchagichi bо‘lib kun ichida instrumentning narxdagi о‘zgarishi asos bо‘ladi. Amaliyotda opsionning narxina shakllantirishning turli modellari qо‘llaniladi, lekin Blek-Shoulz modeli (Black Scholes Option Pricing Model) hozirgi paytda keng qо‘llanilmokda. Oldin Blek-Shoulz modeli Yevropa modelidagi opsionlar uchun ishlatilar edi, lekin keyinchalik Amerika modelidagi opsionlar uchun ham modifikatsiya qilindi. Shu paytdan boshlab, bu modelning juda kup variatsialari ishlab chiqilgan edi. Amerika modelidagi opsionlarni baholash uchun boshqa modellar ham qо‘llaniladi (Cox Rubenshtein, Tates models).
Haqiqatda opsionlar treyderga odatiy investorlik metodlaridan farqli himoyalanish va harakatchanlik ustunligini beradi. Ular orqali bozorda opsion asosida yotuvchi moliyaviy instrument bahosi tushishi yoki oshishi yordamida daromad kо‘rish mumkin. Pul ichida opsionlar bajarilishi investorlar uchun aksiyalarni pastroq narxda sotib olish imkoniyatini beradi. Opsionlar kombinatsiyalari yordamida bozorda “buqa”, “ayiq” trendlari uchun strategiya ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.
О‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq, opsionlar ular emitentining ilgari chiqarilgan shaxsiy qimmatli qog‘ozlarini ham, uchinchi shaxslar qimmatli qog‘ozlarini ham xarid qilish yoki sotish huquqini tasdiqlashi mumkin. Bazis aktivi emitentning birinchi marta muomalaga chiqarilayottan shaxsiy qimmatli qog‘ozlaridan iborat bо‘lgan opsionlarning chiqarilishiga yо‘l qо‘yilmaydi.
Opsionlar egasining nomi yozilgan va kо‘rsatuvchi egalik qiladigan turlarda bо‘lishi mumkin. О‘zbekiston Respublikasida opsionlar о‘ziga amerikacha xildagi opsionning belgilarini jamladi, ya’ni opsion egasi о‘zining bazis aktivini xarid qilish yoxud sotish huquqini yo ma’lum bir muddat davomida, yoki aniq bir sanada amalga oshiradi.
Opsionning majburiy rekvizitlari

1. Nomi «xarid kilish uchun opsion» yoki «sotish uchun opsion»;

   
   

2. Davlat ruyxatiga olingan sana va rakam;

   
   

3. Opsionni ruyxatdan chikarish sanasi;

   
   

4. Opsion emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari;

   
   

5. Emitentning bazis aktivini sotish yoki sotib olish majburiyatlari;

   
   

6. Opsionning amal kilish muddati yoki ijro etilgan sanasi;

   
   

7. Bazis aktivining uziga xos xususiyatlari;

   
   

8. Emitentning imzosi va muxri.

   
   

Opsionlar bilan operatsiyalar k.k.larining birja xamda birjadan tashkari bozorlarida amalga oshirilishi mumkin.

3-savol bayoni. Opsionning ijro etilishi bahosi – bazis aktivining opsion shartnomasida kelishilgan narxi.

Mukofot – xaridor tomonidan sotuvchiga opsion sertifikatidan kо‘chirmaga qarshi tо‘lanadigan opsion narxi.

Ichki qiymat – shartnoma zudlik bilan sotilgan vaziyatda opsion egasi olishi mumkin bо‘lgan daromad. U bazis aktivining joriy narxi va shartnomada kelishilgan ijro narxi о‘rtasidagi farqning miqdoriga teng.
Tashqi (vaqtinchalik) qiymat – mukofot hamda opsionning ichki qiymati о‘rtasidagi farq, uning hajmi shartnomaning muddatliligiga, kursning barqarorligiga va foiz stavkalarining dinamikasiga bog‘liq.
Opsion va fyuchers savdolarining negizida olibsotarlik manfaati, qimmatli qog‘ozlar kursining kо‘tarilishi yoki pasayishidan pul ishlab olishga intilish yotadi.
Call opsioni chog‘idagi kontragentlar о‘yinining mexanizmini kо‘rib chiqamiz.
Ushbu opsion shartlariga kо‘ra, opsion egasi qimmatli qog‘ozlarni shartnomaga obuna bо‘lgan shaxsdan kelishilgan narx bо‘yicha sotib olish huquqiga ega. Mazkur huquq ma’lum muddat davomida amal qiladi. Opsionni sotib olish chog‘ida xaridor sotuvchiga mukofot tо‘laydi. Opsion sotuvchisi (ustiga yozuvchi) agar aksiyalar egasi ushbu qimmatli qog‘ozni sotishni talab qilsa, ularni sotishga majburdir.
Masalan, AVS aksiyalarining opsionlar bilan operatsiyalar bо‘yicha joriy kursi 40 AQSH dollariga teng. Opsion egasi opsionni ana shunday aksiyalarning 1 loti (YUOtasi)ni sotib olish uchun xarid qiladi. Shartnoma shartlariga kо‘ra, opsion egasi shartnoma mudddti tugagunga qadar mazkur lotni bir aksiyaning bahosi 42 dollarga teng bо‘lgan narxda sotib olishi mumkin. Bunda u sotuv — chiga har bir aksiya uchun 1 dollardan mukofot tо‘lashi lozim. Bi — timning ikkala kontragenti ham AVS kursining qarama — qarshi о‘zgarishlaridan manfaatdordir. Agar opsion egasi о‘zining mо‘l— jalidan adashmagan bо‘lsa va AVS kursi 1 aksiyaning bahosi 45 dol— largacha kо‘tarilsa, opsionni (ya’ni о‘zining sotib olishga bо‘lgan huquqini) sotish unga har bir aksiyadan 2 dollardan (45 — 42—1), lotdan esa, 200 dollarni keltiradi (2 x 100). Agarda uning taxmini tasdiqlanmasa va AVS kursi 1 aksiya uchun faqat 42 dollargacha kо‘ — tarilsa, u holda opsionni sotishda uning egasi har bir aksiyadan 1 dollardan yо‘qotgan bо‘ladi (42 — 2—1). Shuning uchun opsion egasi bunday vaziyatda о‘zining opsionni xarid qilish huquqini sot— maydi.
Ikkinchi tomondan, ustiga yozuvchi AVS kursi о‘zgarmay qolishidan yoki kamgina kо‘tarilishidan (opsion ijrosining bahosi va mukofot summasidan yuqori bо‘lmagan) — juda mafaatdordir. Bunday holatda ustiga yozuvchi mukofot oladi va, bundan tashqari, qimmatli qog‘ozlar uning о‘zida qoladi.
Rut opsionida kontragentlar о‘yini quyidagicha tus oladi. Ushbu vaziyatda opsion sotuvchisi (ustiga yozuvchi) kursning о‘sishiga umid qiladi, xaridor esa, uning pasayishiga о‘ynaydi. Opsion sotuvchisi opsionni sotuvga chiqaradi va bu bilan AVS aksiyasini uning ega sidan xarid qilish majburiyatini oladi, agar aksiya egasi sotish istagani bildirsa. Masalan, ABS aksiyalarining joriy bozor narxi — 40 dollar. Opsion shartnomasida belgilangan narx, ushbu holatda joriy bozor kursiga qaraganda past bо‘lib, 35 dollarni tashkil etadi. Faraz qilaylik, sotuvchi oladigan mukofot — 1 dollar. Agar bozor kursi о‘ssa, opsion egasi о‘z huquqini amalga oshirmaydi va sotuvchiga aksiyani opsion shartnomasida kelishilgan past narxda sotmaydi. Biroq u sotuvchiga tо‘lagan mukofot summasi bilan chegaralangan miqdorda talafot kо‘radi. Mazkur vaziyatda ustiga yozuvchi bir sent ham qо‘ymasdan har bir aksiyadan 1 dollardan sof foyda oladi. Lekin, agar AVS aksiyalarining bozor kursi bir aksiya uchun 30 dollargacha pasaysa, opsion egasi bozorda shartnomada kelishilgan miqdordagi aksiyalarni 30 dollardan sotib olishi va ularni ustiga yozuvchiga opsion shartnomasida kelishilgan narxda, ya’ni 35 dollardan sotgan holda о‘z huquqini amalga oshirishi mumkin. Bunda u har bir aksiyadan 4 dollardan sof foyda oladi (35 — 1). Shunday qilib, opsion egasi opsion shartnomasi tuzilgan aksiyalar kursi kelishilgan muddat davomida mumkin qadar pasayishidan manfaatdordir.
AQShda opsionning har qanday kotirovkasida quyidagi xususiyatlar ishtirok etadi:
opsion xili — xarid qilish uchun ("S") yoki sotish ("R") uchun;
opsion toifasi — opsion shartnomasining asosida yotuvchi qimmatli qog‘ozlar turi;
mukofot, u lotning bir aksiyasiga hisoblangan holda kо‘rsatiladi.
Masalan, opsionning namunaviy kotirovkasi quyidagi tarzda bо‘ladi.
6 AVS OST 45 Sa11, bu yerda:
6 — opsion asosida yotuvchi 100 ta aksiyaga bо‘lgan shartnomalar soni;
AVS — aksiyadorlik jamiyatining qisqartirilgan nomi;
OST — shartnomaning tugash sanasi;
45 — opsionning sotilish bahosi;
S — opsion xili (ushbu holatda "SaP" — xarid qilish uchun);
1 — mukofot.
Mazkur kotirovka shuni anglatadiki, opsion egasi AVS aksiyadorlik jamiyatining 600 dona aksiyasini (6 x 100) har bir aksiya uchun 45 dollar narxda oktabr oyining uchinchi jumasigacha1 sotib olish huquqiga ega va u ushbu huquq uchun 600 dollar miqdo - rida mukofot tо‘ladi (1 x 6 x 100).
Shuni ta’kidlash lozimki, opsion shartnomalari asosida qimmatli qog‘ozlarning kursining kо‘tarilishi yoki uning aksi, pasayishi hisobiga daromad olishligi uchun opsion bо‘yicha “chayqovchilik” manfaati yotadi. Endi biz “sotib olish”ni amalga oshirish mexanizmini kо‘rib chiqamiz. Ushbu shartnomaga asosan opsion egasi uni sotuvchisiga ma’lum miqdordagi qimmatli qog‘ozlarni ma’lum muddatdan keyin kelishilgan bahoda sotib olish huquqini sotib oladi. Opsionni sotuvchisi shartnomada kо‘rsatilgan qimmatli qog‘ozlarni mukofot evaziga opsion egasi kо‘rsatmasiga asosan kelishilgan bahoda sotish majburiyatini oladi. Masalan, “Osiyo XJ” aksiyalari opsion operatsiyasi joriy kursi 1000 sо‘m. Opsion egasi bunday aksiyalarining 1 lotini (100 dona aksiya) sotib oldi deylik. Opsion shartnomasiga asosan uning egasi ma’lum muddatdan keyin ushbu lotni, ya’ni har bir aksiyani 1100 sо‘mdan sotib oladi. Shartnomaga asosan uning egasi sotuvchiga har bir aksiya uchun 20 sо‘mdan mukofot tо‘laydi. Opsion kontragentlari “Osiyo XJ” ning aksiyalarining kursiga mutlaqo teskari manfaatda bо‘ladi. Opsion egasi aksiya kursi kо‘tarilishi tarafdori, uning hisobi bо‘yicha “Osiyo XJ” aksiyasining kursi kelajakda 1200 sо‘mni tashkil etsa, u о‘z huquqini amalga oshiradi va har bir aksiyadan 80 sо‘m (1200 – 1100 – 20) daromad oladi. Opsion egasining lot bо‘yicha daromadi 8000 sо‘mni tashkil etadi. Agar opsion egasi yanglishgan bо‘lsa, ya’ni “Osiyo XJ” aksiyalari kursi faqatgina 1100 sо‘mgacha kо‘tarilgan bо‘lsa, opsion amalga oshirilsa, uning egasi har bir aksiyadan 20 sо‘mdan va jami lotdan 2000 sо‘m zarar kо‘radi. Shuning uchun bunday holatlarda opsion egasi о‘z huquqidan foydalanmaydi va opsion shartnomasini bekor qiladi. Ikkinchi tomondan opsionni sotuvchi “Osiyo XJ” aksiyalarini kursini о‘zgarmay qolishi yoki kо‘tarilganda ham pastroq kо‘tarilishidan manfaatdor. Agar opsion muddati kelganda “Osiyo XJ” aksiyalari kursi 1100 sо‘m ni tashkil etsa, yuqorida ta’kidlangandek opsion egasi о‘z huquqidan foydalanmaydi, natijada opsionni sotuvchi har bir aksiya uchun 20 sо‘m mukofot va jami 2000 sо‘m daromad oladi, undan tashqari bazis aktividagi qimmatli qog‘ozlar uning о‘zida qoladi. Biz “sotish uchun” (put)ni amalga oshirish mexanizmini kо‘rib chiqaylik. Ta’kidlash lozimki, ushbu opsionni amalga oshirilish mexanizmi “sotib olish uchun opsion” mexanizmining teskarisidir. “Sotish uchun” opsion egasi bazis aktiv aksiyalarini kursini pasayishi manfaatida, opsionni sotuvchi esa ushbu kursning kо‘tarilishi manfaatida bо‘ladi. Opsion sotuvchisi opsion shartnomasini imzolaganda uning egasidan “Osiyo XJ” aksiyalarini joriy narxi 1000 sо‘m, opsion sharti bо‘yicha kelajakda “Osiyo XJ” har bir aksiyasini donasini 1000 sо‘mdan sotib olish majburiyatini oladi. Buning uchun har bir aksiya soni (1 lot 100 dona aksiya) 20 sо‘mdan, ya’ni jami 2000 sо‘m mukofot puli oladi. Bu yerda opsion sotuvchisi kursning saqlanib qolishi yoki о‘sishidan manfaatdor, chunki bu holatda opsion egasi shartnomadagi huquqidan voz kechadi. Bu holatda opsion sotuvchisi hech qanday xarajatsiz 2000 sо‘m mukofot puli oladi. Agarda “Osiyo XJ” aksiyasining bozor kursi kelajakda tushib ketsa, u holda opsion egasi о‘z huquqidan foydalanadi. Masalan, “Osiyo XJ” akiyalarining bozor kursi pasayib 900 sо‘mni tashkil etdi. Bunda opsion egasi о‘z huquqidan foydalanadi va “Osiyo XJ” aksiyalarini opsion sotuvchisiga shartnomadagi kelishilgan baho 1000 sо‘mga sotadi. Bu holatda u har bir aksiyadan 80 sо‘mdan daromad topadi, ya’ni (1000 – 900 – 20).
4-savol bayoni. Opsion bitimini amalga oshirish stiliga kо‘ra Amerika opsioni va Yevropa opsioniga bо‘linadi. Amerika opsion (Amerikan option)lari ular amal qilish muddatining tugaguniga qadar istalgan paytda bajarilishi mumkin. Yevropa opsion (Yeuropean option)lari esa ularning tugash muddatiga kelibgina amalga oshirilishi mumkin. Opsionlar birjada va birjadan tashqarida kotirovkalanadi. Fond birjalarida aksariyat holatlarda kotirovkalanadigan opsionlar bо‘yicha bitta opsion bitimining predmeti sifatida 100 ta aksiyani sotib olish yoki sotish olinadi.

Alohida qayd etib о‘tish kerakki, opsionlar uning egasiga ma’lum bir faoliyatni amalga oshirish huquqini beradi va hech qanday majburiyatni yuklamaydi. YA’ni opsionlar bazaviy aktivlarni sotish yoki sotib olish majburiyatini yuklovchi forvard va fyuchers shartnomalaridan о‘zaro farqlanadi. Shuningdek, e’tibor qaratiladigan yana bir jihat borki, forvard va fyuchers shartnomalarini tuzish hech qanday xarajat talab qilmaydi, opsionlar bо‘yicha esa tо‘lov amalga oshirilishi shart. Bu tо‘lov opsion bо‘yicha mukofot deb ataladi.

Dunyodagi eng katta opsion birjasi sifatida Chikago opsion birjasi (KBOE – Chikago Board of Options Exchange, vvv.kboe.kom) faoliyat yuritadi. 1973 yilda mazkur opsion birjasida birinchi marta opsion bitimi tuzilganligini ham ta’kidlash lozim.
Quyidagi jadvalda 2018 yil 29 mayda savdolarning yopilish vaqtida qayd etilgan Intel kompaniyasi aksiyalariga amerika opsionlari bahosi keltirilgan (1-jadval). Opsionlarning amal qilish muddatlari iyunda, iyulda va oktabrda tugaydi. Iyundagi opsionlar 2018 yil 21 iyungacha, iyuldagi 2018 yil 19 iyulgacha, oktabrdagi esa 2018 yil 18 oktabrgacha amal qiladi. 2018 yil 29 mayda savdolarning yopilish vaqtida Intel kompaniyasi aksiyalari bahosi 20,83 dollarga teng.
1-jadval