Qatlam sharoitidagi neft va gazning tarkibi

С
Н
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
С
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
Меtаn
Etаn
Propan
Butan
Izobutan
Uglerod atomlarining bir-biri bilan birikkan zanjiri kimyoviy strukturada to‘g‘ri chiziq 
bo‘yicha yoki tarmoqlangan tuzilishda bo‘ladi. Uglerod atomlari chiziqli to‘g‘ri zanjir tuzilishida 
bo‘lsa, normal-parafin uglevodorodlar, agar tarmoqlangan tuzilishda bo‘lsa izomer parafin 
uglevodorodlar deyiladi. Masalan, butan va izobutan, bir xil kimyoviy formulaga ega, ya’ni 4 ta 
uglerod atomi va ularga birikkan 10 ta vodorod atomidan iborat. Butan va izobutan o‘zaro 
tuzilishlari bilan farq qiladi, butan to‘g‘ri chiziqli zanjir, izobutan esa tarmoqlangan zanjir 
ko‘rinishdagi tuzilishga ega. 
Parafin uglevodorodlar kimyoviy jihatdan ancha barqaror bo‘lib, ular to‘yingan 
uglevodorodlarga 
tegishli. 
Oddiy 
atmosfera 
sharoitlarida 
parafin 
uglevodorodlar 
10
4
4
H
C
CH

lar gaz holatda, 
34
16
12
5
H
C
H
C

lar suyuq holatda va 
36
17
H
C
hamda 
undan yuqorilari qattiq holatda bo‘ladi. Neft tarkibidagi 
42
20
36
17
H
C
H
C

tarkibli izomerlar 
ham suyuq holatda uchraydi. 
Cho‘kindi tog‘ jinslari qatlamlaridagi tabiiy gazlar tarkibidan uglevodorodlardan tashqari 
uglerod oksidi (karbonat angidrid) 
2
CO
vodorod sulfidi 
S
H
2
, azot 
2
N
, vodorod 
2
H
, 
geliy Ne, argon Ar va oz miqdorda bo‘lsa ham boshqa turdagi gaz qo‘shimchalari bo‘ladi.
Tog‘ jinslari eng yuqori qatlamlarida ba’zi hollarda tarkibida azot 78,08%, kislorod 
20,94%, karbonat angidrid 0,035% qo‘shimchalari bilan birgalikda argon 0,93%, noyob gazlar 
(geliy, neon) kripton, ksenon va boshqa gazlar uchraydi. 
Ba’zi bir gaz uyumlari xom ashyosi tarkibi asosan asosiy komponenti metan bo‘lgan 
uglevodorodlardan iborat. Cho‘kindi jinslarning gazlari ko‘p hollarda uglevodorodlarning azot 
va karbonat angidrid bilan aralashmasi holida uchraydi. Boshqa komponentlar qo‘shimchalari 
uncha ko‘p miqdorda bo‘lmaydi. Neft bo‘lmagan yer osti qatlamlarida yotuvchi uglevodorod 
gazlari tabiiy (erkin) gaz ularning konlari esa gaz konlari deyiladi. Neftda erigan va neftni qazib 
olish jarayonida yer sirtida undan ajralib chiqadigan ugdevodorod gazlar neftli gazlar yoki 
yo‘ldosh gazlar deyiladi.
Tabiiy gaz konlari qatlam mahsuloti tarkibiga bog‘liq ravishda shartli ravishda gaz va 
gazkondensatli konlarga bo‘linadi. Gaz konlari mahsulotlarini tashishdan avval tarkibidagi suyuq 
uglevodorodlar ajratib olinmaydi. Bunday konlar xom-ashyosi tarkibidan namliklar va zarurat 
bo‘lganda nordon gazlar (
S
H
2
,
2
CO
) ajratib olinadi.
Gaz kondensatli konlar xom-ashyosi tarkibidan namliklar va nordon gazlar bilan bir 
qatorda tabiiy gazning suyuq qismi pentan va undan yuqori tarkibdagi uglevodorodlar ajratib 
olinadi. Pentan va undan yuqori (
12
5
H
C
+yuqori) tarkibdagi komponentlar soni kondensatlilik 
omili deb yuritiladi. 
Yer osti qatlamidagi tabiiy gazlar tarkibida yuqori harorat va bosimda pentan 
12
5
H
C
va undan yuqori metanli uglevodorodlar erigan holatda bo‘lib, gazni qazib olish jarayonida yer 
sirtida bosim va haroratning pasayishi natijasida undan suyuq uglevodorodli faza – kondensat 

---

ajralib chiqadi. Tabiiy gaz tarkibida kondensat, ya’ni suyuq fazaning miqdori 10-350 g/m
3
, ba’zi 
sanoqli konlarda esa uning miqdori 800 g/m
3
gacha yetadi.
Gaz kondensati tarkibida mineral tuzlar, qatlam suvlari va og‘ir (mazutli va gudronli) 
fraksiyalar kamligi kabi ko‘rsatkichlariga ko‘ra neft xom-ashyosidan ustunligi tufayli neftkimyo 
sanoati uchun muhim xom-ashyo vazifasini o‘taydi. Masalan, gaz kondensati amalda faqat och 
rangdagi neft fraksiyalaridan iborat bo‘lganligi tufayli motor yoqilg‘ilari ishlab chiqarish bilan 
bir qatorda neftkimyo sintezi uchun xom-ashyo hisoblanadi. 
Neft va gaz konlarining tabiiy va neftli gaz xom-ashyosining kimyoviy tarkibi turli 
konlar uchun turlicha bo‘lib, konlardan foydalanish davomida vaqt o‘tishi bilan kon xom-
ashyosini tashkil etuvchi birikmalar o‘zaro nisbatlari ham o‘zgarib boradi (4.1-jadval). 
Tabiiy gazning nouglevodorod qismiga azot, karbonat angidrit gazi, vodorod sulfid, 
argon, geliy kiradi. Ba’zi konlarning xom-ashyosi tarkibida vodorod va simob uchraydi. SO
2
ko‘p hollarda 3% dan yuqori, ba’zan esa 10-15% gacha bo‘lishi mumkin. Geliy miqdori 0,001-
0,01% ni, vodorod sulfidning miqdori esa 0-6% gachani tashkil etadi. Masalan, O‘rtabuloq va 
Muborak konlaridagi gazlarning tarkibidagi vodorod sulfid miqdori 3-4,9% ni tashkil etadi. 
Geliy va vodorod sulfid 
S
H
2
tabiiy gazning juda qimmatbaho nouglevodorod qismi 
hisoblanadi. Lekin tabiiy gaz tarkibida vodorod sulfid va karbonat angidritlarning alohida-
alohida va birgalikda bo‘lishi, ayniqsa qatlam suvlari bilan birgadikda bo‘lishi ishlatilayotgan 
jixozlarning ichki korroziyasini keskin oshiradi, ya’ni ular korrozion tajavvuzkor muxitlar 
guruhiga kiradi. 
Ba’zi konlardagi tabiiy va neftli gazlarning tarkibi 
T/r 
Konlar 
K
o
nni
ng
yo
ti
sh
chuqur
li
gi
, 
m
M
et
an
E
ta
n
Pr
o
p
an
B
ut
an
P
ent
an
+
yuq
o
ri
SO
2
N
2 
+
n
o
yob
g
azl
ar
N
2
S
G
az
da
gi
konde
n
-sa
t 
m
iqdor
i,
g
/m
3