Qayta tiklanuvchi energiya manbalari

 
4.5-jadval. Shamol elektr agregatlarning xarakteristikasi. 
T.
R. 
Asosiy ko‘rsatkichlar 
Shamol agregatining turi 
AVE
U-6-
4M 
AVE-
16 
AVE-
18-30 
AVE-
25-
100/250 
1. 
Shamol g‘ildiragining diametri, m 
6,6 
12,0 
18,0 
25,0 
2. 
Tirgak ustunining balandligi, m
9,0 
12,0 
18,0 
25,0 
3. 
Qanotlar soni 
2 
3 
3 
3 
4. 
Shamolni 
qo‘llash 
hududlardagi 
o‘rtacha yillik tezligi, m/s kam 
bo‘lmagan 
5,0 
5,0 
5,0 
5,0 
5. 
Nominal 
quvvatga 
erishilgandagi 
shamolning hisobli tezligi, m/s 
9,5 
10,5 
10,0 
9/14 
6. 
Ishlash tezliklarining diapozoni, m/s 
4,5-40 
4,5-
25,0 
5,0-
25,0 
5,0-30 
7. 
Nominal quvvati, kVt 
4 
16 
30 
100/250 
8. 
Xarajatlarni qoplash muddati, yil 
3-4 
4-5 
4-6 
4-6 
9. 
Yonilg‘ining yillik tejami, t
4,4 
16,3 
28 
84 
10. Og‘irligi, kg 
1210 
3300/4
400 
5000 
18000 

---

92 
4.10-rasm.
 Elektr energiya ishlab chiqarishning shamol tezligiga bog‘liqligi,
E – elektr energiyaning ishlab chiqarilishi, kVts; V – shamol tezligi, m/s . 
 
4.6. Shamol elektr qurilmalarida kuchlanishni boshqarish 
 
Odatda shamol dvigatellari shamolning 4 dan 3m/sek gacha bo‘lgan kuchsiz 
tezliklarida o‘zgaruvchan aylanish bilan ishlasa, 8 m/sek dan katta tezliklarida esa 
shamol dvigatellari avtomatik rostlashga ega bo‘lsa, o‘zgarmas aylanish bilan 
ishlaydi. Aylanishlarning notekisligi mazkur shamol dvigatellarining rostlash 
tizimiga bog‘liq ravishda 3 dan 15% gacha bo‘lgan oraliqlarda o‘zgaradi. 
Shunday qilib, shamol dvigatellariga ulangan generator aylanishlarning 
o‘zgarmasligini ta’minlashi kerak. Bu shartlarga o‘zgarmas tok generatorlari javob 
beradi va odatda ular kichik quvvatli shamol elektr stansiyalariga o‘rnatiladi.
Shamol dvigateli bilan ishlashi uchun o‘zgarmas tokning shunt generatorlari 
ishlatiladi. 
Mazkur generatorlari shunt g‘alayonlanishli (sxemasi rasmda ko‘rsatilgan) 
yoki aralashma g‘alayonlanishli bo‘lishi mumkin. 
Ularda 
asosiy 
shunt 
o‘ramlaridan 
tashqari 
qo‘shimcha 
tarzda 
g‘alayonlanishning serkes o‘ramlari bo‘lishi mumkin. 
Qo‘shimcha o‘ram shunday ulanishi kerakki, uning magnit oqimi shunt 
o‘ramning asosiy oqimi bilan qo‘shilishi kerak. Buning natijasida kompaund 
g‘alayonlanishli generator sxemasini olamiz. 

---

93 
Quvvati 100 dan 1000 Vatt gacha bo‘lgan kam quvvatli shamol elektr 
stansiyalarida traktor va avtomobillar va o‘rnatilgan generatorlar ishlatiladi. Mazkur 
mashinalar o‘zgaruvchan aylanish bilan ishlaganligi uchun ularga generatorlar katta 
magnit to‘yinish bilan tayyorlanadi. Shuningdek kuchlanish rostlagichlari mavjud 
bo‘ladi. Shu sababli ularda aylanishlarni katta oraliqlarida tebranishiga ruxsat 
beriladi. Bu esa shamol dvigatellari ishlaydigan notekisliklarga mos keladi. GVT 
GAU va GBF rusumi bilan ma’lum bo‘lgan mazkur generatorlarning kamchiligi 
foydali ish koeffitsientining kichikligidir. GBT generatorlari OT3 va XT3 
traktorlariga o‘rnatiladi va quvvati 60 dan 85 Vatt gacha, kuchlanishi 6 Volt, 
g‘alayonlanishning ikki qutbli shunt o‘ramlariga ega bo‘ladi xamda kuchlanishni 
avtomatik rostlash bilan ishlaydi. Rostlagich yuklamali rejimda aylanishni 1100 dan 
2100 ayl/min gacha o‘zgartirishga imkon beradi. Kuchlanish esa o‘zgarmas xolatda 
ushlab turiladi. 
Uch shyotkali GBF generatori M-2, 34 C-101 rusumidagi yengil 
avtomobillarga o‘rnatiladi. Ularning quvvati 60 dan 80 Vt gacha bo‘ladi, kuchlanishi-
6 volt; ikki qutbli, g‘alayonlanishni shunt o‘ramli. 
Uch shyotkali generatorlarning afzalligi ularning aylanishlari 700 dan 4500 
ayl/min o‘zgarishida maxsus kuchlanish rostlagichsiz akkumulyatorlarni 
zaryadlashda ishlashi mumkindir. 
G’alayonlanish shunt musbat qutbi betarafga nisbatan 60
0
atrofida ma’lum bir 
burchakka siljigan maxsus uchinchi shyotkaga ulangandir. 
Mazkur holatda generator qutblaridagi magnit oqimining taqsimlanishiga yakor 
o‘ramlarining soni o‘zgarishidan foydalaniladi. Yakor o‘ramlari tomonidan hosil 
qilinayotgan oqim kompaundga qarshi o‘ramlar oqimiga o‘xshash vazifani bajaradi, 
ya’ni qutblarni magnitsizlantiradi. Shu tufayli aylanishlar sonini juda katta 
tebranishlarda ham generator qisqichlaridagi kuchlanish katta bo‘lmagan oraliqlarda 
o‘zgaradi. Shuni aytib o‘tish joizki, kuchlanishning cheklanishi faqatgina generator 
akkumulyator batareyasiga yoki katta quvvatli yuklamaga ishlaganda yuz beradi. 
To‘liq bo‘lmagan yuklamada yoki salt ishlashida kuchlanish katta oraliqlarda 

---

94 
o‘zgaradi. Bu holatda ishchi tok bo‘lmaydi va buning natijasida yakorning reaksiyasi 
mavjud bo‘lmaydi.
Shuntli GA 250/12 rusumdagi generator, to‘rt qutbli quvvati 250 Vatt, 
kuchlanishi 12 V bo‘lib, avtobuslarda ishlashi uchun mo‘ljallangan. PPT turdagi 
kuchlanishni avtomatik rostlash bilan ishlaydi. Mazkur rostlagich yuklamaga ega 
bo‘lgan aylanishlarni 1300 dan 3000 ayl/min gacha o‘zgarishida kuchlanishning 
o‘zgarmasligini ta’minlab turadi. Generator shamol g‘ildiragining diametri 3 m 
bo‘lgan shamol dvigatellari bilan ishlashi uchun qo‘llanilishi mumkin. 
Quvvati 1000 Vatt, kuchlanishi 24 volt bo‘lgan GT 1000/24 generatori PPT 
turdagi kuchlanish rostlagichi bilan ishlaydi va aylanishlarni 350 dan 3000 gacha 
tebranishda kuchlanishning o‘zgarmasligini ta’minlaydi. Mazkur generator shamol 
g‘ildiragining diametri 3 dan 3,5 m gacha bo‘lgan shamol dvigatellarida ishlatilishi 
mumkin va shamolning yuqori o‘rtacha yil tezliklariga ega bo‘lgan hamda 
shamolning o‘rtacha yillik tezliklari 5 m/sek past bo‘lgan tumanlarda ishlatish uchun 
mo‘ljallangandir. Shuningdek diametri 5 m bo‘lgan shamol g‘ildiragiga ega bo‘lgan 
shamol dvigatellarida ishlatilishi mumkin. 
Umumiy qo‘llanishli o‘zgarmas tok generatori normal to‘yinishli magnit 
tizimiga ega bo‘ladi. Buning natijasida ularning tavsiflari katta og‘ish burchakli 
(gorizontalga nisbatan) egri chiziqqa ega bo‘ladi va aylanishlarni tebranish ko‘lami 
kichik bo‘lishi bilan farqlanadi. Bunday generatorlar yurish notekisligi kichik va 
yuqoriroq quvvatli shamol dvigatellari bilan ishlashi mumkin. 
G’alayonlanish zanjirida o‘zgarmas qarshilik bilan ishlash rejimi. Shunt 
generatorlarining o‘zgarmas kuchlanishdagi aylanishlarga bog‘liq holdagi tasviri 
to‘g‘ri chiziq ko‘rinishidagi chizma sifatida ko‘rsatiladi. To‘g‘ri chiziqning 
koordinataning gorizontal o‘qqa og‘masi generator shunt o‘ramlari zanjirida 
g‘alayonlanish tokining kattaligini ko‘rsatadi. 
Shamol elektr agregati ishlaganda kuchlanishning o‘zgarmasligini olish 
maqsadga muvofiqdir. Bunga esa generator yuklamasini rostlash bilan erishiladi. 
Bunday rostlashni akkumulyator batareyasini generator klemmalariga parallel 
ulash orqali amalga oshiriladi. Mazkur holatda akkumulyatorning vazifasi shamol 

---

95 
dvigatelining quvvat tebranishini silliqlash va generator klemmalarida normal 
kuchlanish kattaligini ushlab turishdan iboratdir. Shamol dvigatelining aylanishi 
pasayganda 
generator 
klemmalaridagi 
kuchlanish 
tushib 
ketadi. 
Agarda 
akkumulyator batareyasi normal zaryad holatida bo‘lsa, uning kuchlanishi 
generatordagiga qaraganda katta bo‘ladi. Shu sababli u shamol dvigatelini tokning 
kamayishi xisobiga yuklamani bir qismini o‘ziga oladi. Bu bilan birga uning 
aylanishi oshadi va generator kuchlanishi tiklanadi.
Izolyatsiyalangan turdagi shamol elektr stansiyalari sezilarli darajadagi 
kamchilikka ega bo‘lib, u energiyani bir tekisda uzatishni ta’minlash uchun 
akkumulyator va zaxira issiqlik dvigatelini o‘rnatish kerakligidan iboratdir. Buning 
natijasida o‘zgarmas tokning katta quvvatli shamol qurilmasini amalga oshirish qiyin 
bo‘lsa, olinadigan energiyaning tannarxi juda katta bo‘ladi. Izolyatsiyalangan turdagi 
shamol qurilmasini energiyaning boshqa manbalari qimmat bo‘lgan joylarda 
o‘rnatish maqsadga muvofiqdir. Biroq mazkur shamol qurilmalari agarda ular 
mexanik uzatma bilan ishlasa, elektr energiya esa yordam maqsadida ishlab chiqarilsa 
(xizmat qiluvchi xonalarni yoritish, zaryadlash va boshqalar) foydali bo‘lishi 
mumkin. Bu holatda katta sig‘imdagi akkumulyator kerak bo‘lmaydi. 
Elektr yoritish va motor yuklamaga xizmat qiluvchi shamol qurilmalar ham 
mexanik ham elektr mashinalardagi yo‘qotishlarga ega bo‘ladi, ya’ni foydaliligi 
kamroq bo‘ladi.