QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Biotik faktorlar canlı orqanizmlərin bir-birinə  təsir formasıdır. Hər bir orqanizm daim bilavasitə  və 

dolayısı ilə (bilvasitə) digər canlının təsirinə  məruz qalır, özünün və digər növlərin nümayəndələri ilə (bitki, 

heyvan, mikroorqanizm) əlaqəyə girir, onlardan asılı olur və onlara təsir göstərir. Orqanizmlərin qarşılıqlı 

əlaqələri biosenozların və populyasiyaların mövcudluğunun əsası hesab olunur.  

Y.P.Xrustalyev və Q.Q.Matişeva (1996) görə biotik faktorlar bir orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin digər 

orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsirlərinin məcmusu olmaqla bərabər, həm də cansız mühit məkanına təsiridir. 

Cansız mühitə təsir dedikdə, orqanizmlərin özlərinin müəyyən dərəcədə mövcud olduğu şəraitə təsir qabiliyyəti 

başa düşülür. Məsələn, meşədə bitki örtüyünün təsiri altında xüsusi mikroiqlim və ya mikromühit yaranır, bura 

açıq sahəyə nisbətən özünəməxsus temperatur- rütubətlilik rejiminə malikdir: qışda burada havanın temperaturu 

bir neçə dərəcə isti, yayda isə sərin və rütubətli olur. Ağacın koğuşunda, yuvalarda, mağaralarda da xüsusi mi-

kromühit yaranır.  

Qarın altındakı mikromühiti xüsusi qeyd etmək lazımdır, buranın mühiti sırf abiotik təbiətə malikdir. 50-70 

sm qalınlığından az olmayan qarın istiləşdirmə təsiri nəticəsində, onun əsasında (dibində), təxminən 5 sm qatda 

qışda xırda heyvanlar – gəmiricilər yaşayır, belə ki, temperatur şəraiti (0…2

0

C) onlar üçün əlverişli sayılır. Elə 

belə effektə görə də qarın altında payızlıq taxılların cücərtiləri qalır. Güclü şaxtalardan qarın altında iri heyvan-

lar (maral, sığın) da qorunur. 

---

 

31

Eyni növün fərdləri arasında növdaxili qarşılıqlı  əlaqələr qrup və kütləvi effektlə  və növdaxili rəqabətlə 

yaranır. Qrup və kütləvi effekt dedikdə eyni növ heyvanların iki və ya daha çox fərdlərinin birləşməsi 

(toplanması) və mühitdə yerləşərək effekt yaratması başa düşülür. Hazırda belə effektlər  demoqrafik faktor 

adlanır. Onlar populyasiya səviyyəsində orqanizm qruplarının say dinamikasını və sıxlığını səciyyələndirir, bu-

nun  əsasında növdaxili rəqabət durur və növarası  rəqabətdən kökündən fərqlənir. Növarası  əlaqələr olduqca 

müxtəlifdir.  İki yanaşı yaşayan ayrı-ayrı növlər bir-birinə heç bir təsir göstərməyə  də bilər, yaxud bir-birinə 

əlverişli (müsbət) və ya əlverişsiz (mənfi) təsir göstərir. Mümkün kombinasiya tipləri qarşılıqlı  əlaqələrin 

müxtəlif növlərini əks etdirir: