QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Ftalatlar. Son illər bu toksik maddələrdən geniş istifadə olunduğundan onlara diqqət artmışdır. Ftalatlar 

sintetik polimerlərdən müxtəlif qab-qacaqlar, oyuncaqlar, tibb avadanlıqlarının (qanın köçürülmə sistemi) 

hazırlanmasında plastifikator kimi, həmçinin lak, parfyumeriya, həşəratlara qarşı repellentlər istehsalında 

istifadə edilir. Bu maddələr həm bilavasitə daxil olduqda, həm də hava və  dəri vasitəsilə düşdükdə insanın 

bağırsağında asan absorbsiya olunur. Ftalatların təsir indikatoru kimi onun sidikdə miqdar göstəricisindən 

istifadə olunur. Ftalatlar ətraf mühitin çirklənməsinin və əhalinin sağlamlığına təsirinin qiymətləndirilməsi üzrə 

ABŞ-ın Milli Proqramına daxil edilmişdir. Bu tədqiqatların məlumatına görə, aşağı  gəlirli və  təhsili aşağı 

səviyyədə olan şəxslərin sidiklərində ftalatların sintetik materiallardan hazırlanan qablardan daha çox istifadə 

etməsi ehtimalı ilə aydınlaşdırılır.  

Radon (Ra) -  Radonun başlıca mənbəyi torpaq, tikinti materialları və yeraltı mənbədən olan sular hesab 

olunur. Quruda onun fon konsentrasiyası 10 Bk/m

3

  təşkil edir. Bk – bekkerel – radioaktivlik ölçüsü olub, 1 

dəqiqə ərzində radioaktiv parçalanmanın sayıdır, 1 Bk 1 saniyə ərzində bir radioaktiv parçalanmaya uyğun gəlir. 

Radonun mənzilə  əsas daxil olma yolu – binanın özülünün (bünövrəsinin) altından onun infiltrasiya 

---

 

165

olunmasıdır, o, özüldə olan çat və yarıqlarla, həmçinin zirzəmi və divarlardan sızılaraq keçir. Mənzilin daxilində 

radonun konsentrasiyası adətən açıq sahədəkindən yüksək olur, odur ki, insan orqanizminə onun əsas hissəsi, 

havası yaxşı təmizlənməyən mənzillərdə daxil olur. Radon mənzillərdə tikinti materiallarından, dağ süxuru və 

qruntdan hazırlanmış döşəmə, divar və tavandan, həmçinin mənzildəki materiallarından, sudan və yandırılan 

yanacaqdan toplanır. Radonun miqdarı tikinti materiallarının xassəsindən və  ərazinin geoloji xüsusiyyətindən 

asılıdır. Radonun konsentrasiyası, xüsusən havası yaxşı  dəyişilməyən evlərin birinci mərtəbəsində kürsülü və 

zirzəmi mənzillərdə yüksək olur. Rütubətlik radonun ayrılmasını artırır. Belə şəraitdə yaşayan insanların başlıca 

olaraq ağciyərlərinin şüalanma dozası yüksək olur. BMT-nin atom radiasiyasının təsiri üzrə Elmi Komitəsinin 

məlumatına  əsasən çoxmənzilli beton binalarda, ayrıca tikilmiş beton evlərdə, kərpic və taxtadan tikilmiş 

çoxmənzilli və tək binalarda radonun konsentrasiyası orta hesabla 50, 130, 20, 30 və 10-30 Bk/m

3

-a çatır, bu isə 

fon göstəricidən (10 Bk/m

3

) xeyli artıqdır. Əhalinin radonla və onun törəmə məhsulları ilə inhalyasiya hesabına 

şüalanma dozası əksər hallarda digər təbii və süni mənbələrdən ümumi şüalanma dozasının 50%-ni təşkil edir. 

Təbiətdə radona başlıca olaraq iki əsas izotop – radon – 222 (uran – 238-in parçalanma məhsulunun  əmələ 

gətirdiyi radioaktiv sırasının üzvü) və radon – 220 (torium – 232-nin parçalanma məhsulu) şəklində rast gəlinir. 

Radon – 222, radon 220 ilə müqayisədə 20 dəfə artıq şüalanma dozasında iştirak edir.  

Açıq havada radonun miqdarının sutkalıq tərəddüdü 1-dən 100 Bk/m

3

 arasında olur, həm də yüksək 

təzyiqdə və açıq (buludsuz) havada, xüsusilə gecə və səhər saatlarında onun konsentrasiyası maksimuma çatır. 

Atmosfer havası hesabına radon 13%-ə qədər daxil ola bilər.  

Mənzil daxilində radonun miqdar səviyyəsi binanın altındakı qruntun növündən, evin və tikinti materialının 

tipindən, mərtəbədən, ventilyasiyanın mövcudluğundan, mənzildə döşəmənin hündürlüyündən və s. asılıdır.