QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

humid (paleoiqlim ssenarisi - EMİ) sayılır (cədvəl 16.2). 

 

Cədvəl 16.2 

 

Aylar  

ΔT

0

C 

ΔR, % 

EMİ CCC GFDL EMİ CCC GFDL 

yanvar  

9,8 

4,3 

2,1 

16 

15 

10 

iyul 0,2  1,8  2,2  16  0 

5 

 

Cədvəldə verilən rəqəmlər göstərir ki, gələcək iqlimin təkamülü adı verilmiş ssenarilər üçün ümumi olub, 

istiləşmə sayılır, lakin istiləşmə dərəcəsi və yağıntıların miqdarının dəyişməsi müxtəlifdir.  

İqlim dəyişməsi kütləvi instrumental meteoroloji müşahidələrlə daha dəqiq qiymətləndirilir. Son 50 il 

ərzində olan məlumatların elmi yekunlaşdırılması  nəticəsində  İDBEQ-nin alimləri tərəfindən orta qlobal real 

iqlim istiləşməsi müəyyən edilmişdir; XX əsr ərzində Yer səthinin orta qlobal temperaturu 0,6

±0,2

0

C artmışdır. 

XX əsrdə temperaturun belə artması son minillik ərzində ən yüksək hesab olunur. 1950-ci ildən 1993-cü il daxil 

---

 

240

olmaqla yer səthindən havanın qış minimal temperaturu onilliklərdə 0,2

0

C, gündüz maksimal temperaturu isə 

0,1

0

C artmışdır. Bu şaxtasız dövrün davamiyyətini artırmışdır. Peyklərin köməyi ilə  əldə edilən  şəkillərin 

məlumatına əsasən 1960-cı ilin sonundan yerin qar örtüyünün sahəsi 10% azalmışdır, qeyri qütb rayonlarında 

dağ buzlaqlarının da sahəsinin azalması müşahidə olunur.  

XX  əsr  ərzində suyun istidən genişlənməsi və materik buzlarının  əriməsi nəticəsində dünya okeanının orta 

səviyyəsi 10 …. 20 sm qalxmışdır. XX əsrdə əsasən şimal yarımkürəsinin yüksək və orta en dairələrində atmosfer 

yağıntılarının miqdarı orta hesabla 0,5 …… 1% artmışdır. Güclü quraqlıq və hədsiz rütubətlənmə dövrünün təkrar 

olunması onilliklər üzrə tərəddüd etmişdir, lakin Aisya və Afrikanın bəzi rayonlarında quraqlığın  təkrar olunması 

və intensivliyi xeyli çoxalmışdır. Şimal yarımkürəsində ekstremal aşağı temperaturun təkrarlanması azalmış, ek-

stremal yüksək temperaturunku isə çoxalmışdır. Həm də cənub yarımkürəsinin bəzi rayonlarında və Antarktidada 

da iqlimin istiləşməsi qeydə alınmamışdır.  

Alimlər bütün iqlim dəyişmələrini parnik (istilik) qazlarının konsentrasiyasının antropogen dəyişilməsi ilə 

əlaqələndirir. Belə ki, İDBEQ-nin (İzrael, Qruza, 2001) üçüncü hesabatının məlumatına görə, 1750-ci ildən 

2000-ci il daxil olmaqla CO

2

-nin konsentrasiyası 31% çoxalmışdır. CO

2

-nin belə artması son 420 min ildə bu 

səviyyəyə çatmamışdır. Son 20 il ərzində antropogen CO

2

-nin ¾ hissəsinin atmosferə daxil olmasını alimlər, 

böyük miqdarda üzvi yanacaqların (neft, qaz, daş kömür) yandırılması ilə  əlaqələndirir, qalan hissəsi isə 

əkinçilik sistemindəki dəyişikliklər və meşə sahələrinin azalması hesabına olur.  

XX əsrin yalnız 90-cı illərində CO

2

-nin konsentrasiyası ildə 0,2…0,8% çoxalır. Atmosferdə metanın (CH

4

) 

konsentrasiyasının artması 1750-ci ildən başlayıb, bu günə kimi artım 151% təşkil edir və çoxalmaqda davam 

edir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi atmosferdə metanın  əsas artması  mənbəyi üzvi tullantıların yandırılması, 

heyvandarlıq təsərrüfatlarının tullantılarının çoxalması  və s. hesab olunur. Son onilliklərdə atmosferdə azot 

oksidlərinin konsentrasiyası da xeyli artmışdır, bu torpağın kənd təsərrüfatında becərilməsi və kimya 

sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır. Bunlardan başqa, atmosferə az miqdarda xlor, kükürd və s. qaz qarışıqları da 

daxil olur. Bütün bu qazlar atmosferə fasiləsiz daxil olaraq antropogen aerozolları əmələ gətirir, bu isə radiasiya 

şəraitini dəyişdirir. Belə ki, 1750-ci ildən başlayaraq, günəş radiasiyasının axını 0,3 Vt/m

2

 yüksəlmişdir, həm də 

bu dəyişikliklərin böyük hissəsi XX əsrin birinci yarısında olmuşdur.  

Deyildiyi kimi, iqlimin dəyişməsi ssenarisi təbiətin əsas fiziki qanunlarını nəzərə alaraq riyazi modellərlə 

işlənib hazırlanır.  Ən mürəkkəb model – qlobal iqlim modelləri olub, bura bir-birilə qarşılıqlı  əlaqələri olan 

əsas komponentlərin – atmosfer, okean, qurunun üst qatları, krio- və biosfer modelləri aiddir. Belə modellər 

müasir güclü hesablamalar əsasında yerinə yetirilir. Qlobal və subkontinental miqyasda belə modellər müşahidə 

edilən  əsas hidrometeoroloji kəmiyyətlərin ortaillik qiymətlərini və mövsümi gedişini kifayət qədər yenidən 

öyrənməyə imkan verir.  

2000-ci ildə yuxarıda göstərilən İDBEQ işçi qrupunun üzvü akademik Y.A.İzrael təbii mühitin və iqlimin 

qlobal vəziyyəti haqqında xüsusi məruzə  təqdim edərək, sosial-iqtisadi göstəricilər üzrə hesablamalar əlavə 

etmişdir.