QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Cədvəl 19.5 

 

Azərbaycanın təbii-iqtisadi rayonlarında alp və subalp zonası torpaqlarının eroziyaya məruz qalması 

(min ha ilə) 

 

Təbii 

iqtisadi 

rayonlar 

Ümumi 

sahə, min 

ha 

Yuyulma dərəcəsi 

Digər 

torpaq-

lar 

Yuyulm

uş 

torpaq-

ların 

sahəsi 

Yuyul-

mamış 

I 

kateqoriy

a 

Zəif 

yuyulmuş 

II 

kateqoriya 

Orta 

yuyulmuş III 

kateqoriya 

Şiddətli 

yuyulmuş 

IV 

kateqoriya 

1 2 3  4  5  6  7 8 

Gəncə-

Qazax  

116,6 13,6  34,2  21,6 

45,3 

1,9  101,1 

Şirvan  

71,6 

11,0 

12,4 

17,6 

20,6 

10,0 

50,6 

Mil-

Qarabağ 

248,8 81,3  58,0  43,5 

46,2 

19,9 147,6 

Quba-

Xaçmaz 

124,8 43,9  14,5  21,2 

38,6 

6,5  74,4 

---

 

294

Şəki-

Zaqatala  

9,4 11,5 

41,2 20,3  34,1  2,3 95,6 

Lənkəran   66,8 

9,0 

11,0 

15,2 

22,9 

8,7 

49,1 

Abşeron  

16,5 

3,7 

3,5 

5,0 

3,5 

0,8 

12,0 

Dağlıq 

Qarabağ  

40,6 9,8  8,0  8,4 

9,9 

4,4 26,4 

Naxçıvan 

MR 

96,6 12,2 21,6  23,2 

29,2  10,4 74,0 

Cəmi  

891,7 

196,0 

204,4 

380,4 

250,3 

64,9 

630,8 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda alp və subalp zonasının əksər yerlərində mal-qaranın sistemsiz otarılması 

nəticəsində yay otlaqları başdan-başa eroziya prosesinə məruz qalaraq maldarlığı lazımi səviyyədə yemlə təmin 

etmir və tamamilə istifadədən çıxaraq daşlı və ya bitkisiz sahəyə çevrilmişdir. Belə yerlərin ümumi sahəsi 257,1 

min hektar olub, yay otlaqlarının 43,6%-ni təşkil edir.  

Alp və subalp çəmən və çəmən-bozqır zonasında torpaqların eroziya prosesinə məruz qalma dərəcəsi təbii-

iqtisadi rayonlar üzrə 19.5 saylı cədvəldə verilir.  

Cədvəldən göründüyü kimi, Azərbaycanın alp və subalp zonası torpaqlarının (yay otlaqları kateqoriyasına 

aid edilən və ondan kənarda qalmış sahələrlə birlikdə) 70,7%-i (630,8 min hektar) eroziya prosesinə  məruz 

qalmışdır. Bunun 22,9% (204,4 min ha) zəif, 42,7%-i (380,4 min ha) orta, 28,1%-i (250,3 min ha) şiddətli 

dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır.  

Azərbaycanın qış otlaqları da təbii-coğrafi şəraitinə və bitki örtüyünə görə çox rəngarəngdir. Bu, hər şeydən 

əvvəl respublikamızın iqlim-torpaq şəraitinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Respublikamızın qış otlaqları əsasən 

Kür-Araz ovalığı (Mil, Muğan,  Şirvan, Qarabağ, Salyan düzləri və  cənubi-Şirvan), Qobustan, Ceyrançöl, 

Ağyazı, Acınohur, Bozdağ, Xocaşen, Daşüz silsilələrində, cənubi Qarabağda (Gəyən, Çaxmaq bozqırları), 

Naxçıvan MR-da isə Böyükdüzdə, dağ ətəklərində, Qarğabazarı və Arazətrafı çökəkliklərdə yerləşir.  

Qış otlaqlarında nisbətən geniş yayılmış faydalı bitkilər birillik taxıl otlarıdır. Taxıllar fəsiləsinə mənsub olan 

bitkilər həmişə erkən yazda yaxşı inkişaf edib, yaşıl yem kütləsi  əmələ  gətirir. Dağətəyi zonalarda yerləşən qış 

otlaqlarında yazda əmələ gələn yaşıl ot örtüyünün tərkibində birillik taxıl otları nisbətən az olur. Onların əvəzində 

taxıllara aid olmayan bəzi birillik ot bitkiləri çoxluq təşkil edir və qiymətli yem hesab olunur. Birillik taxıl 

otlarından bərk quramit, cənub quramiti, İran quramiti, şərq bozağı, düzəkli bozaq, üçdüyməli buğdayıot, yapon 

tonqalotu, sürüpgəvari tonqalotu, irisünbüllü tonqalotu, tüklü vələmir, boş  vələmir, iriçiçək vələmir və s. qış 

otlaqlarında daha geniş yayılmışdır. Birilliklərdən başqa gövdələrinin  əsas hissəsi soğanaqlı olan çoxillik taxıl 

otlarının da qış otlaqlarının ot örtüyünün yaranmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, sıx qırtıc, sinay qırtıcı, 

soğanaqlı qırtıc və s. bu cür ot bitkilərindəndir. 

Yovşanlı otlaqlar üçün xarakterik olan müxtəlif yovşan formaları da qış otlaqlarının ot örtüyünün əmələ 

gəlməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Paxlalılar fəsiləsindən olan yonca və xaşanın bir neçə növ və 

növmüxtəliflikləri də, bəzi otlaq sahələrində çox geniş yayılmış faydalı bitki hesab olunur.  

Səhra bitki qrupu əsasən Kür-Araz ovalığının qış otlaqlarında inkişaf etmişdir. Bu otlaqların bitki örtüyü 

olduqca kasıb olub, botaniki tərkibi  əsasən kolluq, yarımkolluq və vegetasiya dövrü qısa olan birillik ot 

bitkilərindən ibarətdir.  

Şoran səhralarda qarışıq örtük əmələ gətirən şoran, xəzər şahsevdisi, sarıbaş kolları, çərən, öldürgən və s. 

kolluqlar və efemer bitkiləri inkişaf edir. Bitki örtüyünün əsasını qarağan kolları, gəngiz, gəvrik, şahsevdi təşkil 

edən qış otlaqları da geniş yayılmışdır.  

Respublikamızın qış otlaqlarında səhra tipli bitki örtüyünə nisbətən yarımsəhra tipli bitki örtüyü daha geniş 

yer tutur. Onlar inkişaf tərzinə, həyat  şəraitinə, botaniki quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, bioloji və  təsərrüfat 

xüsusiyyətlərinə görə səhra tipli bitki qruplarından fərqləndikləri üçün yemlik keyfiyyəti də müxtəlif olur. Bir 

qayda olaraq yarımsəhra tipli otlaqların əsas yem fondu efemerlər sayılır. Onlar yaxşı inkişaf edib otlaqlarda sıx 

bitki örtüyü əmələ gətirir, torpağın səthinin 80-90%-ə qədəri bitki ilə örtülür. Bu cür sahələrdən təkcə otlaq, örüş 

kimi deyil, həmçinin təbii biçənək kimi də istifadə edilir. Yovşanlı, göyüllü-yovşanlı, qaratikanlı-yovşanlı 

yarımsəhralar qış otlaqlarında daha geniş yer tutur. Bunların arasında yovşanlı yarımsəhralar daha geniş 

yayılmışdır. Respublikamızın qış otlaqlarında quru bozqır sahələrin bitki örtüyü də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Belə otlaqlar yarımsəhra ot örtüyündən çoxillik taxıl otlarının nisbətən yaxşı inkişaf etməsi ilə  fərqlənir. 

Məsələn, ağot, ayrıq, şiyav, topalotu və s. bitkilərin əmələ gətirdikləri çimliklər bəzən o qədər sıx və çox olur ki, 

---

 

295

sahələr başdan-başa ağımtıl, quru bozqır şəklini alır. Belə bozqır sahələr qış otlaqlarının yem balansında mühüm 

rol oynayır.  

Naxçıvan, Qobustan və Bozqır yaylasında, Dağlıq Qarabağın dağətəyi hissəsində və digər yerlərdə yerləşən 

quru bozqır otlaq sahələrində inkişaf etmiş bitkilərin  ən mühüm nümayəndələri daşdayan, dovşantopalı, 

tonqalotu, daraqotu, nazikbaldır, tüklüayrıq, qırtıc, buğdayıot, quramit və s. ot növləridir. Onlar yüksək yemlik 

əhəmiyyətinə malik olub, bozqır otlaq sahələrindəki ot örtüyünün əsasını  təşkil edirlər. Yazda və yayın 

əvvəllərində sürətlə böyüyüb inkişaf edən bu bitkilər otlaqların yemlik keyfiyyətinə və ümumi məhsuldarlığına 

müsbət təsir göstərir.  

Quru bozqır bitki örtüyünə malik olan otlaqlar yovşanlı-ağot, yovşanlı-ayrıq, yovşanlı-şiyav, yovşanlı-

topalotu tiplərinə ayrılır.  

Azərbaycanın qış otlaqlarındakı səhra, yarımsəhra və bozqır bitki qruplarından başqa bəzi yerlərdə ayrı-ayrı 

talalar şəklində bataqlıq, çala və çəmən bitki qruplarına da rast gəlinir.  

Araşdırmalar göstərir ki, respublikamızın qış otlaqlarında (Qobustan, Ceyrançöl, Bozdağ, Acınohur) və 

biçənək sahələrində eroziya prosesləri ilə yanaşı,  şorlaşma, bataqlaşma, subasmalar kimi hallar onların 

deqradasiyasını sürətləndirmişdir. Təqribən 201 min hektar və ya 15% yem sahəsi  şorlaşma, bataqlaşma və 

subasmaya məruz qalmış, minlərlə hektar sahə qanunsuz olaraq şumlanmış  və yaşayış yerlərinə çevrilmişdir. 

Bütövlükdə yem sahələrinin 978 min hektarının  əsaslı yaxşılaşdırma, meliorasiya və digər tədbirlərə ehtiyacı 

vardır. Bununla yanaşı, yem sahələrinin, yay və  qış otlaqlarının, biçənəklərin aşağıdakı ekoloji problemlərinə 

daha geniş aspektdə baxılması tələb olunur: 

1. Yem sahələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, quzuları  və boğaz heyvanları yaşıl yemlə  təmin etmək 

məqsədilə qış otlağının ümumi sahəsinin 3 faizdən çox olmayan hissəsində yaşıl yem üçün olan əkini çıxmaqla, 

qalan ərazilərdə hər hansı əkinçilik fəaliyyətinə yol verilməməlidir;  

2. Köç yolları  və mal-qara düşərgələri təyinatı üzrə istifadə edilməli, yataqlar və otlaqlararası xüsusi 

yollardan istifadəyə lazımsız yol və  cığırların salınmasına və otlaqlarda iribuynuzlu mal-qaranın sürü halında 

otarılmasına yol verilməməlidir. Otarılma norması hər hektara 5-6 baş heyvanla məhdudlaşmalıdır; 

3. Yay və qış otlaqlarında ərazinin relyef, iqlim, bitki örtüyünün vəziyyətini, ilin əlverişli (yağıntılı) və ya 

əlverişsiz (quraq) olmasını  nəzərə almaqla otarma normalarına ciddi əməl olunmalı, eroziya prosesinin güclü 

getdiyi və yarğanəmələgəlmə təhlükəsinin mövcud olduğu sahələrdə otarma məhdudlaşdırılmalı və ya qadağan 

olunmalıdır; 

4. Yay və  qış otlaq sahələrində ot örtüyünün keyfiyyətini yüksəltmək və botaniki tərkibini qiymətli yem 

bitkiləri hesabına 1 hektarın məhsuldarlığını 5-6 sentnerə çatdırmaq məqsədilə eroziyaya məruz qalmış (663 min 

ha) və meliorasiya tədbirlərinin həyata keçiriləcəyi  şorlaşmış, bataqlaşmış  və su altında qalan (201 min ha) 

ərazinin 744 min hektarında səthi və 234 min hektarında isə əsaslı yaxşılaşdırma tədbirləri aparılmalıdır; 

5. Otlaq və biçənəklərin bioloji məhsuldarlığını yüksəltmək məqsədilə ot örtüyünün botaniki tərkibi, 

torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla gübrələmə işlərinin aparılması vacibdir. Üzvi gübrələrin 

5 ildən bir (hər hektara orta hesabla 20 ton qurumuş peyin), mineral gübrələrin isə 2-3 ildən bir (hər hektara 

fiziki çəkidə orta hesabla 1-2 sentner ammonium şorası, 2-2,5 sentner superfosfat, 1-15 sentner kalium-xlorid) 

verilməsi məsləhədir; 

6. Otlaqlarda səthi və kökündən yaxşılaşdırma tədbirləri görülməli, səthi yaxşılaşdırma zamanı otlaqların 

hər hektarına 40-60 kq xaşa toxumu, 8-10 kq yonca toxumu, 18-30 kq isə taxıl fəsiləsinə mənsub olan ot növləri 

toxumlarının səpilməsi həyata keçirilməlidir; 

7. Respublikanın regionlarında  əkmə (mədəni) otlaqların yaradılması  və mövcud olanların 

intensivləşdirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətində  tədbirlər görülməli, bu zaman müasir texnologiyalara  

üstünlük verilməlidir; 

8. Son illər otlaq və biçənək sahələrində baş vermiş  dəyişiklikləri nəzərə alaraq yem sahələrinin torpaq 

örtüyü, geobotaniki tərkibi, yem vahidi və otarma (optimal) norması göstərilməklə onların iri miqyaslı 

xəritələşdirilməsi həyata keçirilməli, ilk növbədə otlağın məhsuldarlığı, keyfiyyəti və baş hesabı ilə yükü nəzərə 

alınmaqla yem vahidi xəritələri tərtib edilməlidir.