QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Struktur müxtəlifliyi  

Müasir beogeosenozların regional səviyyədə tərkibi və strukturu – konkret biotanın formalaşması tarixi, iq-

lim xüsusiyyətləri, ekotopun spesifikliyi, həmçinin antropogen təsirlər və faciəli xarakterli təbii hadisələr 

(yanğın, tufan və s.) ilə müəyyən edilir. Fito -, zoo - , həmçinin mikogen (göbələk) mozaiki (müxtəlifliyi), an-

tropogen  şəraitdən  əvvəlki ilə  və abiotik pozulmaların mozaikliyi (müxtəlifliyi) ilə birgə  ərazinin müxtəlif 

sahələrinin formalaşmasını təyin edir. Bu, öz növbəsində bioloji müxtəlifliyin bütün (qamma) uyğunluqlarının 

mövcudluğuna səbəb olur.  

Struktur müxtəlifliyin xüsusiyyətlərini bitki obyektlərinin misalında yaxşı izləmək olar. Məlum olduğu ki-

mi, bitki örtüyünün mozaikliyinin (müxtəlifliyinin) elementlərindən biri klimaks qruplaşması və ya inkişafının 

son mərhələsində nisbi stabil, dayanıqlı vəziyyətində olan bitki qruplaşması hesab olunur. Burada tədqiqat rayo-

nu üçün xarakterik olan canlı örtüyün (bitki örtüyünün) bütün elementlərinin və ya suksessiya mozaikliyinin 

(müxtəlifliyinin) mövcudluğu, həmin ərazinin biomüxtəlifliyinin zəruriliyi kimi baxılır.  

Klimaks növ suksessiya qruplaşmalarına daxil olduqca müxtəliflik artır. Həm də sukssesiya növləri klimaks 

növlərlə heç də  sıxışdırılmır və onlarla birgə mürəkkəb sistem yaradaraq dinamik tarazlıq vəziyyətində olur. 

Belə ki, suksessiya komponentlərinin inkişafı ilə  bərabər klimaks komponentlərinin də nisbətən yüksək 

səviyyəsi saxlanılır. Tarazlığın monoklimaks istiqamətində qarışması ilə əlaqədar suksessiya növlərinin sıradan 

çıxması nəticəsində qruplaşmanın müxtəlifliyi bir qədər azalır (sadələşir).  

Struktur müxtəlifliyi obyektiv olaraq ekosistemin müxtəlifliyi ilə  əlaqədar olub, müxtəlif tipləri, bitmə 

şəraitini, qruplaşmaları və ekoloji prosesləri özündə əks etdirir.  

BM-in öyrənilməsində flora və faunanın zənginliyinin müəyyən edilməsi. onlara uyğun taksonomik 

xarakteristikasının aşkar edilməsi üzrə ümumi metodlardan geniş istifadə olunur.  

Hazırda müasir kompüter məlumat-analitik sistemi (İAS) işlənib hazırlanmışdır, bu, struktur 

xüsusiyyətləri və suksessiya mərhələlərinin keçidlərini nəzərə alaraq bitki örtüyünün BM-nin 

qiymətləndirilməsinə imkan yaradır (L.Q.Xanin, 1997). Bu sistemlə BM-in struktur-funksional və növ təyini, 

bitki növlərinin senotik, populyasiya, ekoloji və digər məlumatlarından, geobotaniki, taksasiya və digər təsvirlər 

bazasından istifadə etməklə aparılır (şəkil 19.2). 

 

---

 

298