Qərib Məmmədov

§ 39. Bitkilər tərəfindən torpaq nəmliyinin mənimsənilməsi 
 
Bitkilər üçün torpaq nəmliyinin o hissəsi  əlverişli hesab olunur ki, onların həyat fəaliyyəti prosesində 
mənimsənilsin. Mənumsənilən su məhsuldar su adlanır, çünki o, məhsulun formalaşmasında bilavasitə  iştirak 
edir. 
Bitkilərin kök sistemi torpaqdan suyu udmaqla torpağın sorma təzyiqini üstələyən sorucu qüvvəsini inkişaf 
etdirir. Ona görə də kök tükcüklərinin sorucu qüvvəsindən böyük olan qüvvənin köməkliyi ilə saxlanılan nəmlik 
bitkilər üçün əlçatmaz hesab olunur. Əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin köklərinin sorucu qüvvəsi 1,5 x 10
3
 kPa-
dan (15 atm) çox deyildir. Əgər mənimsənilən su istifadə olunubsa, bitki quruyur. 
Bitkinin davamlı soluxma əlamətlərinin özünü göstərdiyi torpaq nəmliyinə soluxma nəmliyi (SN) deyilir. 
Bitkinin soluxmasının ilk əlamətləri – turqor itirməsidir. Davamlı soluxma zamanı turqor bərpa olunmur, hücey-
rələrdə dönməz dəyişikliklər baş verir. Respublikamızın torpaqlarında soluxma nəmliyi (R.H.Məmmədov, 
1988) müxtəlif ölçülərdə dəyişir (cədvəl 34).                                                                                                 
 
Cədvəl 34 
 
Azərbaycan torpaqlarında bitkinin soluxma nəmliyi, %-lə 
( R.H.Məmmədov) 
 
Torpaqların adı 
Qatlar, sm 
0-20 0-50 0-100 
 
1 2 
3 
4 
Dəmyə və yarım dəmyə zona 
Dağ - çəmən 13,4 
13,2 
12,4 
Qonur dağ-meşə 13,6 
12,5 
11,9 
Qəhvəyi dağ meşə 13,9 
13,3 
12,7 
Bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi 15,4 
16,0 
14,6 
Dağ boz-qəhvəyi 13,8 
13,7 
14,4 
Dağ qaratorpaq 
15,3 
15,7 
15,4 
Dağ şabalıdı 13,4 
13,5 
12,8 

 
109
1 2 
3 
4 
Suvarma zonası 
Sarı  
13,2 
14,9 
14,8 
Çəmən-qəhvəyi 10,6 
9,7 
9,7 
Şabalıdı  
11,8 
11,8 
11,8 
Çəmən-şabalıdı 13,7 
13,5 
13,4 
Boz-qonur  
12,3 
13,4 
14,0 
Boz  
11,7 
11,7 
11,0 
Çəmənləşmiş-boz 14,4 
13,3 
13,3 
Çəmən-boz 16,2 
15,6 
14,9 
Çəmən-meşə 11,7 
10,7 
9,5 
Allüvial-çəmən 13,0 
12,4 
12,0 
Çəmən-bataqlı  
18,4 
18,2 
17,9 
 
Beləliklə, məhsul hansı  nəmlik hesabına formalaşır? Torpağın tərkibindəki nəmliyin ümumi miqdarından 
nəmliyin elə sərhəd qiymətini və sorucu təzyiqini ayırmaq mümkündür ki, bu zaman torpağın davranışı, onun 
xassələri və bitki üçün əlverişliliyi dəyişir (cədvəl 35). Torpaq nəmliyinin müxtəlif kateqoriyalarının  meydana 
çıxmasının hüdudlarını səciyyələndirən nəmliyin qiymətinin sərhədləri torpaq-hidroloji konstantlar adlanır. 
Aqronomluq praktikasında aşağıdakı torpaq-hidroloji konstantlardan daha geniş istifadə edilir: maksimal 
hiqroskopiklik (MH), soluxma nəmliyi (SN), kapilyarların qırılma nəmliyi (KQN), ən az sututumu(ƏS) və tam 
sututumu (TS). 
 
Cədvəl 35 
Torpaq nəmliyinin kateqoriyaları, formaları və torpaq-hidroloji konstantları 
 
 
 
Cədvəl 35-dən göründüyü kimi, quru torpaq – maksimal adsorbsiya sututumu (MAS) diapazonu bitki 
köklərinin sorucu qüvvəsindən dəfələrlə güclü adsorbsiya qüvvələri tərəfindən saxlanılan möhkəm əlaqəli sudan 
ibarətdir. Bu su diffuziya vasitəsilə hərəkət edir və bitkilər üçün əlverişlidir. 
Nəmliyin MAS – KQN diapazonunda tərkibinə pərdə (yumşaq əlaqəli) su daxildir. O, sorbsiya qüvvələri 
vasitəsilə bir qədər zəif saxlanılır, ona görə də zəif mütəhərrikliyə malik olub, əlçatmazdır. Yumşaq əlaqəli su 
yekcins deyildir. Onun bir hissəsi nəmliyin MAS – SN diapazonunda yerləşir, bitki üçün əlçatmazdır, yüksək 
təzyiq ilə səciyyələnir (1·10
4
–1,5·10
3
 kPa). Bitki bu suyu mənimsəyə bilmədiyindən tədricən turqorluğunu itirir 
və solur. Nəmlik SN-KQN hüdudlarında da bitki üçün çətin mənimsəniləndir, az məhsuldardır, bitkinin 
böyüməsini ləngidir. 
Nəmliyin KQN – ƏS diapazonunda tərkibi kapilyar sudan ibarət olub, su saxlama qabiliyyəti aşağıdır. Bu 
su asan əlçatandır, yüksək məhsuldardır. 
Nəmliyin ƏS - TS diapazonunda tərkibi qravitasion sudan ibarətdir. O da həmçinin asan əlçatandır, lakin 
izafi miqdarda olduğundan məhsuldar deyildir. Tam sututumu şəraitində aerasiya məsamələrinin azlığı  və ya 
onların olmaması torpaqda qaz mübadiləsini pozur, bitkinin inkişafını pisləşdirir. Bu cür hallar, adətən, qar 
əriməsindən və ya uzun müddət yağışlardan sonra müşahidə edilir. Lakin bu hal qısa müddətlidir. Torpaq 
qravitasiya suyunu süzdürmə yolu ilə özündən kənarlaşdırmaq qabiliyyətinə malikdir. Tam sututumu ilə ən az 

 
110
sututumu arasında fərq maksimal suvermə (MSV) qabiliyyətini səciyyələndirir. Struktur torpaqlarda MSV 15%-
dən az deyildir. Bu da torpaq havası ilə atmosfer arasında yaxşı qaz mübadiləsi şəraitini təmin edir. 
Beləliklə,  torpaqda məhsuldar su nəmliyin SN - ƏS diapazonunda yerləşir və bitki üçün ən  əlverişli və 
yüksək məhsuldar nəmlik KQN – TS hesab edilir. Məhsuldar suyun aşağı həddi torpaqda soluxma nəmliyidir. 
Onu vegetasiya metodları (bitkinin hansı nəmlikdə soluxduğunu müşahidə edirlər) vasitəsilə təyin edirlər və ya 
maksimal nəmliyin göstəricisini 1,5 əmsalına vurmaqla hesabi yolla tapırlar. Hidrometeoroloji xidmətdə 1,34 
əmsalından istifadə edilir. SƏ məhsuldar nəmliyin ehtiyatını hesablamaqdan ötrü vacibdir. 
Soluxma nəmliyi bitkinin növündən və torpağın xassələrindən asılıdır. Torpağın qranulometrik tərkibi 
ağırlaşdıqca və tərkibində üzvi maddələrin miqdarı artdıqca soluxma nəmliyi də yüksələcəkdir. O, orta hesabla 
qumlu torpaqlarda – 1-3%, qumsalda -3-6%, gillicəli torpaqlarda 6-15%, torflu torpaqlarda – 50-60% təşkil edir. 
Torpaqda yüksək məhsuldar nəmliyin aşağı həddi KQN-dir. Ən az nəmliklə torpağın həmin andakı nəmliyi 
(tarla nəmliyi) arasındakı  fərq suvarma şəraitində növbəti suvarma ərəfəsində torpaqdakı  nəmlik defisitini 
səciyyələndirir. Suvarma ərəfəsində  nəmliyin miqdarı KQN –dən aşağı olmamalıdır, yəni gillicəli və gilli 
torpaqlar üçün onun miqdarı  ƏN 65-70%-ni təşkil etməlidir. Suvarma şəraitində suvarmanın indikatoru kimi 
teziometrdən geniş istifadə edilir. Gillicəli torpaqlarda suvarmaya başlamaqdan ötrü torpaq nəmliyinin təzyiqi 
40-60 kPa olmalıdır. 
 
§ 40. Torpaqların su rejimi 
 
Suyun torpağa daxil olması, onun hərəkəti, torpaq horizontlarında saxlanması və torpaqdan sərfi ilə bağlı 
bütün proseslərin məcmusu torpağın su rejimi adlanır. Su rejimi su balansı vasitəsilə kəmiyyətcə ifadə olunur. 
Su balansı suyun torpağa daxil olmasını və sərfini səciyyələndirir. O aşağıdakı düstur vasitəsilə ifadə olunur: 
 
B
eh
 + B
y
 + B
q
 + B
k
 + B
s
 + B
ya
 = E
bxr
+ E
t
 + B
i
 + B
p
 + B
c
 + B
f
 
 
Burada, B
eh
 – müşahidənin əvvəlində torpaqda suyun ehtiyatı; B
y
 – bütün müşahidə dövründə yağıntıların 
miqdarı;  B
q
 – qrunt suyu vasitəsilə daxil olan suyun miqdarı;  B
k
 – su buxarından  kondensiya olunan suyun 
miqdarı;  B
s
 – səth axınları vasitəsilə daxil olan suyun miqdarı;  B
ya 
–  torpaq və qrunt suyunun yan axınları 
vasitəsilə daxil olan suyun miqdarı; E
bxr
 – müşahidə müddətində torpaq səthindən buxarlanan suyun miqdarı, 
fiziki buxarlanma;  E
t
  – transpirasiyaya sərf olunan suyun miqdarı;  B
i
 – torpaq-qrunt qatına infiltrasiya olan 
suyun miqdarı;  B
p
-  səth axınları vasitəsilə  itirilən suyun miqdarı;    B
c
  - torpaq və qrunt suyunun yan axınları 
vasitəsilə itirilən suyun miqdarı; B
f
 – müşahidə müddətinin sonunda torpaqda suyun ehtiyatı. 
 
 
Bərabərliyin sol tərəfi balansın gəlir hissəsini, sağ tərəfi isə çıxar hissəsini təşkil edir. 
Əksər hallarda ərazilərdə  nəmlənmənin artması  və ya quruması müşahidə edilmir. Belə halda bərabərlik 
sıfıra bərabər olardı: suyun torpaqda gəlir və çıxar
 
hissəsi öz aralarında bərabərdirlər. Su balansı illik tsikllərlə 
səciyyələnir. Bu zaman il ərzində suyun daxil olması və sərfi təkrarlanır. 
Əgər iqlimdə əsaslı dəyişikliklər yoxdursa, tsiklin əvvəlində və sonunda suyun ehtiyatı bərabər olacaqdır: 
B
eh
 = B
f
.  Relyefin yamac elementlərində torpaq və qrunt sularının yan axınları vasitəsilə daxil olan su, yan 
axınları vasitəsilə  kənarlaşan suya bərabərdir:  B
ya
 = B
c
.  Su balansının başqa elementlərindən fərqli olaraq 
kondensasiya olunan suyun miqdarı olduqca azdır və praktiki hesablamalarda o demək olar ki, nəzərə alınmır. 
Buraxılmışlar nəzərə alındıqdan sonra su balansının bərabərliyi aşağıdakı şəklə düşmüş olur: 
 
B
y
 + B
q
 + B
s
  = E
bxr
+ E
t
 + B
i
 + B
p
. 
 
Su balansı müxtəlif torpaq qatları üçün, torpağın bütün profili və müəyyən qalınlığı üçün tərtib edilə bilər. 
Torpaqda nəmliyin ehtiyatı mm və ya m
3
/ha ilə ifadə olunur. 
Nəmliyin miqdarı  hər bir genetik horizont üçün ayrılıqda hesablanır. Çünki torpaq profilinin ayrı-ayrı 
horizontlarında nəmlik və sıxlıq son dərəcə fərqlənir. Ayrı-ayrı genetik horizontlarda suyun ehtiyatı aşağıdakı 
düstur əsasında hesablanır: 
 
B = a·dν·H 
Burada, B – torpaq qatı üçün suyun ehtiyatı (m
3
/ha); a – tarla nəmliyi, %; dν – sıxlıq, q/sm
3
; H – horizontun 
qalınlığı, sm. 
 
Torpaqdakı suyun ehtiyatını mm ilə ifadə etməkdən ötrü 0,1 əmsalından istifadə edilir, belə ki, 1mm/ha su 
təbəqəsindəki suyun ehtiyatı 10 m
3
\ha-ya bərabərdir. 
Vegetasiya ərzində torpaqda suyun ehtiyatının nəzərə alınması kənd təsərrüfatı bitkilərinin nəmliklə təmin 
olunması haqqında mühakimə yeritməyə imkan verir. Aqronomluq praktikasında torpaqda ümumi və faydalı su 

 
111
ehtiyatının nəzərə alınması olduqca əhəmiyyətlidir. 
Suyun ümumi ehtiyatı (SÜE) – verilmiş torpaq qalınlığında suyun m
3
/ha (və ya mm-lə) ilə ifadə edilmiş 
ümumi miqdarıdır. Suyun ümumi ehtiyatı aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanır: 
 
SÜE, m
3
/ha = (a
1
·dν
1
·H
1
) + (a
2
·dν
2
·H
2
) +...+ (a
n
·dν
n
·H
n
) 
 
Burada, a
1
·dν
1
·H
1
 – uyğun olaraq birinci qatın tarla nəmliyi, sıxlığı və qatında; a
2
·dν
2
·H
2
 – həmçinin ikinci 
qatın uyğun göstəriciləri və s. 
 
Torpaqda suyun faydalı ehtiyatı (SFE) – verilmiş torpaq-qrunt qalınlığında bitki üçün əlçatan və ya 
məhsuldar suyun ümumi miqdarıdır. 
Torpaqda suyun faydalı ehtiyatını hesablamaqdan ötrü suyun ümumi ehtiyatı (SÜE) və çətin əlçatan suyun 
ehtiyatı (ÇSE) məlum olmalıdır. Çətin əlçatan suyun ehtiyatı da analoji hesablanır, lakin həmin qatlar üçün tarla 
nəmliyi əvəzinə soluxma nəmliyi (SN) götürülür: 
 
ÇSE = (SN
1
·dν
1
·H
1
) + (SN
2
·dν
2
·H
2
) +...+ (SN
n
·dν
n
·H
n
). 
 
SÜE ilə ÇSE arasındakı fərq torpaqda faydalı (məhsuldar) suyun miqdarını verir: 
 
SFE = SÜE - ÇSE 
 
Faydalı (məhsuldar) su ehtiyatının qiymətləndirilməsi cədvəl 36-da verilmişdir. 
Torpağın su rejiminin tipləri. Müxtəlif torpaq-iqlim zonaları və ayrı-ayrı sahələrdə su balansının bəndləri 
eyni cür düzülmür. İllik balansın ayrı-ayrı əsas bəndlərinin nisbətindən asılı olaraq torpağın su rejiminin bir neçə 
tipi ola bilər.  
 

 
112
Cədvəl 36 
Faydalı su ehtiyatının qiymətləndirilməsi 
 
 
Torpaq qatının 
qalınlığı, sm 
 
Suyun ehtiyatı, mm 
Su ehtiyatının 
keyfiyyətcə 
qiymətləndirilməsi 
 
1 2 3 
 
0 - 20 
>40 Yaxşı 
40-20 Qənaətbəxş 
<20 Qeyri-qənaətbəxş 
 
0 - 100 
>160 Çox 
yaxşı 
160-130 Yaxşı 
130-90 Qənaətbəxş 
90-60 Pis 
<60 Çox 
pis 
 
 
Praktiki olaraq su rejiminin xarakteri orta illik yağıntıların orta illik buxarlanmaya nisbəti  əsasında 
formalaşır.  Buxarlanma – mövcud iqlim şəraitində müəyyən zaman daxilində açıq su səthindən və ya daim 
nəmlənən torpaq səthindən buxarlana bilən suyun ən böyük miqdarıdır.  İllik yağıntıların illik buxarlanmaya 
nisbəti rütubətlənmə əmsalı adlanır (RƏ). Müxtəlif təbii zonalarda RƏ 0,1-3 arasında tərəddüd edir. 
Q.N.Vısotskiy su rejiminin dörd tipini müəyyən etmişdir: yuyucu, vaxtaşırı yuyucu və buxarlanma. 
A.A.Rode  bu təlimi inkişaf etdirərək su rejiminin 6 tipini ayırmış və onları da yarımtiplərə bölmüşdür. 
1.  Donuşluq tipi. Bu tip su rejimi çoxillik donuşluğun mövcud olduğu  şimal rayonlarda yayılmışdır. 
Torpaq-qruntun donuşlu qatı suyadavamlı olduğundan, donuşluqüstü yuxarı qat suyunun yaranmasını 
şərtləndirir. Ona görə də buzdan ərimiş torpağın üst qatı vegetasiya ərzində su ilə doymuş olur. 
2.  Yuyucu tipi (RƏ > 1). Bu tip su rejimi yağıntıların buxarlanmadan çox olduğu  ərazilər üçün 
səciyyəvidir. Su dövranının illik tsiklində aşağı düşən axınlar yuxarı qalxan axınları üstələyir. Torpaq qatı hər il 
yazda və payızda qrunt suyuna kimi başdan-başa yuyulmaya məruz qalır ki, bu da torpaqəmələgəlmə 
məhsullarının intensiv yuyulmasına gətirib çıxarır. Bu cür su rejimi şəraitində podzollu, qırmızı və sarı torpaqlar 
formalaşır. Su rejiminin bataqlıq yarımtipi qrunt sularının səthə yaxın olduğu, həmçinin torpaq və 
torpaqəmələgətirən süxurların zəif sukeçiriciliyi şəraitində formalaşır. Bu cür su rejimi podzollu-bataqlı  və 
bataqlı torpaqlar üçün səciyyəvidir. 
3.  Vaxtaşırı yuyucu tipi (1,2-08 arasında tərəddüd etməklə  RƏ=1). Bu tip su rejimi yağıntılar və  
buxarlanmanın balanslaşdırılması ilə  səciyyələnir.  İlin quru dövründə torpaq-qrunt qatının məhdud yuyulması 
(yuyucu olmayan şərait) və yağıntılı dövründə onun tam profilboyu yuyulması (su rejiminin yuyucu tipi) özünü 
qabarıq şəkildə göstərir. Bu cür su rejimi boz meşə torpaqları, podzollaşmış və yuyulmuş qara topraqlar üçün 
səciyyəvidir. Bu zonalarda torpaqların su təminatı qeyri-sabitdir. 
4. Yuyucu olmayan tip (RƏ < 1) yağıntı sularının torpağın yalnız üst horizontunu isladan və qrunt suyuna 
gedib çatmayan ərazilər üçün səciyyəvidir. Torpaqda atmosferlə qrunt suyu arasında əlaqə çox aşağı, soluxma 
nəmliyinə yaxın nəmliyi olan qat vasitəsilə  həyata keçirilir. Nəmliyin mübadiləsi suyun buxar formasında 
hərəkəti vasitəsilə baş verir. Bu cür su rejimi bozqır zonasının qara, şabalıdı, yarımsəhra zonasının qonur, səhra 
zonasının boz-qonur torpaqları üçün səciyyəvidir. Torpaqların qeyd edilən sırasında yağıntıların azalması, 
buxarlanmanın artması müşahidə edilir. Rütubətlənmə əmsalı 0,6 göstəricisindən 0,1 göstəricisinə enir. İllik su 
dövranı bozqır zonası torpaqlarında torpaq - qruntun 4 m dərinliyini, yarımsəhra zonası torpaqlarında isə 1 m 
dərinliyi əhatə edir. 
Bozqır torpaqlarda yazda son payız yağışları  və  ərinti suları hesabına toplanmış su ehtiyatı payıza kimi 
intensiv şəkildə transpirasiya və fiziki buxarlanmaya sərf olunur. Səhra və yarımsəhra zonalarında suvarmasız 
əkinçilik mümkün deyildir. 
5. Buxarlanma tipi (RƏ < 1) qrunt suyunun səthə yaxın yerləşdiyi bozqır, xüsusən də yarımsəhra və səhra 
zonalarında özünü göstərir. Bu tip su rejiminə malik torpaqlarda qrunt suyunun kapilyarlar vasitəsilə torpağın 
aşağı qatlarından yuxarı qatlarına doğru hərəkəti səciyyəvidir. Qrunt suyunun yüksək minerallaşması şəraitində 
torpağa asan həllolan duzlar daxil olur və torpaq şorlaşmaya məruz qalır. 
6. İrriqasiya tipi. Torpaq suvarma suyu vasitəsilə əlavə nəmlənmə mənbəyi əldə etdiyi zaman su rejiminin 
bu tipi yaranır. Suvarma zamanı müxtəlif dövrlərdə su rejiminin müxtəlif tipləri özünü göstərir. Bilavasitə 
suvarma zamanı yuyucu suvarma rejimi yaranır, sonra onu yuyucu olmayan, hətta buxarlanma tipi əvəz edir. 
Nəticədə torpaq profilində nəmliyin vaxtaşırı aşağı və yuxarıya doğru hərəkəti baş verir. 
R.H.Məmmədov (1989) Azərbaycan torpaqlarının su rejiminə görə on tipini ayırmışdır: yuyucu, vaxtaşırı 
yuyucu, yuyucu olmayan, desuktiv-buxarlanma, buxarlanma, durğun, yuyucu olmayan və vaxtaşırı yuyucu, 

 
113
desuktiv-buxarlanma və vaxtaşırı-yuyucu, buxarlanma və yuyucu, buxarlanma və vaxtaşırı yuyucu (cədvəl  37). 
 
Cədvəl 37 
Azərbaycan torpaqlarının su rejiminin tipinə görə qruplaşdırılması 
(R.H.Məmmədov, 1989) 
 
Su rejiminin tipi 
RƏ Torpaqlar 
Sahəsi, 
ha 
Yuyucu  
> 1,0 
Dağ-çəmən, qonur dağ-meşə, 
sarı dağ-meşə torpaqlar 
1750 
Vaxtaşırı yuyucu  
0,5-1,0 
Qəhvəyi dağ-meşə, dağ boz-
qəhvəyi, dağ qaratorpaq, dağ 
şabalıdı, sarı-podzollu 
1880 
Yuyucu olmayan 
0,2-0,5 
Dağ açıq  şabalıdı, çəmən-
qəhvəyi, 
şabalıdı, çəmən-
şabalıdı, boz-qonur, boz 
2430 
Desuktiv-buxarlanma 0,2-0,3 
Boz-çəmən, çəmən-boz, çəmən-
meşə, alüvial 
340 
Buxarlanma  
<0,2 
Çəmən-bataqlı, şoranlar, çəmən-
boz, çəmən 
240 
Durğun  
0,2-1,0 
Bataqlı  
120 
Yuyucu olmayan və 
vaxtaşırı yuyucu 
0,2-1,0 
Şabalıdı, boz-qonur, suvarılan 
boz 
440 
Desuktiv-buxar-
lanma və vaxtaşırı-
yuyucu 
0,2-1,0 
Çəmən-boz, boz-çəmən, çəmən-
meşə, suvarılan çəmən-qəhvəyi 
1200 
Buxarlanma və yu-
yucu 
0,2-1,0 
Sarı-qleyli, suvarılan çəmən-
bataqlı 
60 
Buxarlanma və 
vaxtaşırı yuyucu 
0,2-1,0 
Boz-çəmən, çəmən-meşə, 
alüvial-çəmən 
100 
  
§ 41. Su rejiminin tənzimlənməsi 
 
Torpağın su rejiminin tənzimlənməsi – intensiv əkinçilik  şəraitində vacib tədbirlərdən biridir. Bu zaman 
bitkinin su təminatını pisləşdirən  əlverişsiz  şəraitin aradan götürülməsinə yönəlmiş kompleks tədbirlər həyata 
keçirilir. Su balansının gəlir və xüsusən də  çıxar bəndlərini süni dəyişdirməklə, torpaqlarda suyun ümumi və 
faydalı ehtiyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmək və bununla da kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və 
sabit məhsul almaq mümkündür. 
Su rejiminin tənzimlənməsi iqlim və torpaq şəraitinin, həmçinin becərilən bitkilərin suya olan tələbi nəzərə 
alınmaqla aparılır. 
Mədəni bitkilərin böyüməsi və inkişafı üçün optimal şərait yaratmaqdan ötrü torpağa daxil olan su ilə fiziki 
buxarlanma və transpirasiyaya sərf olunan suyun miqdarı arasında bərabərliyə, yəni vahidə yaxın nəmlik 
əmsalının əldə edilməsinə nail olunmalıdır. 
Konkret torpaq-iqlim şəraitlərində torpağın su rejiminin tənzimlənməsinin öz xüsusiyyətləri vardır. Zəif 
drenlənmiş izafi nəmlik zonasınada torpaqların su rejiminin yaxşılaşdırılmasına torpaq səthini planlaşdırmaq və 
yağış və ərimiş qar sularının uzun müddət yığılıb durduğu mikro- və mezoçökəklikləri hamarlamaqla nail olmaq 
mümkündür. 
Müvəqqəti izafi nəmlənməyə  məruz qalan torpaqlarda izafi nəmliyi torpaqdan kənar etməkdən ötrü 
payızdan etibarən təpəciklər hazırlamaq məqsədəuyğun olardı. Təpəciklər fiziki buxarlanmanın artmasına 
kömək edir, şırımlar vasitəsilə isə su axıb sahədən kənarlaşır. 
Bataqlı tipli torpaqlarda izafi nəmliyi torpaqdan kənarlaşdırmaqdan ötrü qurutma işlərinin həyata 
keçirilməsi, açıq və örtülü drenaj sistemlərinin qurulması tələb olunur. 
Torpaqların mədəniləşdirilməsinin bütün qaydaları (dərin  əkin qatının yaradılması, struktur vəziyyətin 
yaxşılaşdırılması, ümumi məsaməliyin artırılması, əkinaltı qatın yumşaldılması və s.) onun sututumunu artırır və 
kökətrafı qatda məhsuldar nəmlik ehtiyatının toplanmasına və saxlanmasına yardım edir. 
Davamsız nəmlik zonalarında və quraq rayonlarda su rejiminin tənzimlənməsi torpaqda maksimal 
miqdarda suyun toplanmasına və ondan səmərəli şəkildə istifadə olunmasına yönəlmişdir. Nəmlik toplamanın 
ən geniş üsullarından biri – qar və ərimiş suların saxlanmasıdır. Bundan ötrü kövşəndən, kulis bitkilərdən, qar 
bəndlərindən və s. istifadə olunur. Səth axınlarını azaltmaqdan ötrü yamacın eninə  şumlanması, tirələmə, 

 
114
şırımlama, torpaqların yarıqlandırılması, bitkilərin zolaq-zolaq yerləşdirilməsi və başqa qaydalar tətbiq edilir. 
Torpaq nəmliyinin toplanmasında müstəsna rol tarlaqoruyucu meşə zolaqlarına məxsusdur. Qış dövründə 
tarlaqoruyucu meşə zolaqları qarın sovrulmasının qarşısını almaqla torpaqda vegetasiya dövrünün başlanğıcında 
kifayət qədər su ehtiyatının toplanmasına yardım edir. Meşə zolaqlarının təsiri altında nəmliyin torpaq səthindən 
səmərəsiz buxarlanmasının qarşısı alınır ki, bu da tarlaların su təminatını yaxşılaşdırır. 
Torpaqların su rejiminin yaxşılaşdırılmasında təmiz və qara herikin tətbiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. 
Təmiz herikin aqrotexniki tədbir kimi nəmliyin toplanmasında daha böyük səmərəsi özünü bozqır və meşə-
bozqır zonasında daha yaxşı göstərir.  
Nəmliyin torpaqda toplanmasına və saxlanmasına başqa aqrotexniki tədbirlər də kömək edir. Məsələn, üzvi 
və mineral gübrələrin tətbiqi torpaq nəmliyindən daha səmərəli istifadəyə kömək edir. 
Yarımsəhra və  səhra zonalarında torpağın su rejiminin yaxşılaşdırılmasının  əsas vasitəsi – suvarmadır. 
Suvarma zamanı suyun səmərəsiz itirilməsinə qarşı mübarizə  şorlaşmanın qarşısının alınmasında böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. 
 
XII FƏSİL. TORPAQ HAVASI VƏ TORPAĞIN HAVA REJİMİ 
 
Torpaq havası  və ya torpağın qaz fazası – torpağın  əhəmiyyətli hissəsi olub, onun bərk, maye və canlı 
fazaları ilə sıx qarşılıqlı təsirdədir. 
Torpaq havası sudan azad torpaq məsamələrini dolduran qaz və uçucu üzvi maddələrin qarışıqlarından 
ibarətdir. Torpağın tərkibində kifayət qədər havanın olması  və onun əlverişli tərkibi torpağın həyatında və 
məhsulun formalaşmasında su və qida elementləri qədər əhəmiyyətlidir. 
Torpağın qaz fazasının  əsas mənbəyi  atmosfer havası  və torpağın özündə yaranmış qazlardır. Atmosfer 
havasından torpağa bitki köklərinin, aerob mikroorqanizmlərin və torpaq faunasının tənəffüsü üçün vacib olan 
oksigen daxil olur. Tənəffüs prosesində oksigen udularaq, əvəzində karbon qazı buraxılır. 
Əksər bitkilər kök sisteminə fasiləsiz oksigen daxil olmadan və karbon qazı torpaqdan kənarlaşmadan 
yaşaya bilməz. Torpağı atmosfer havasından tam təcrid etmək mümkün olarsa, oksigen bir neçə gün ərzində 
tamamilə  sərf olunacaqdır. Ona görə də torpaq havası atmosfer havası ilə yalnız fasiləsiz mübadilə  şəraitində 
canlı orqanizmləri oksigenlə  təmin edə bilir. Torpaq havasının atmosfer havası ilə mübadiləsi prosesi qaz 
mübadiləsi və ya aerasiya adlanır. 
Torpaq havasında oksigen qıtlığı və karbonun izafi çoxluğu şəraitində bitkilərin inkişafı dayanır. Köklərin 
böyüməsi zəifləyir, su və qida maddələrinin udulması aşağı düşür. Oksigenin olmaması köklərin məhv olmasına 
və bitkinin ölməsinə gətirib çıxarır. Bitkiyə bilavasitə təsir etməklə yanaşı, oksigen qıtlığı torpaqda reduksiya 
prosesləriinin inkişafına səbəb olub dolayısı ilə bitkinin məhsuldarlığına da təsir göstərir. Beləliklə, torpağın 
aerasiyası torpağın məhsuldarlığını müəyyən edən  əhəmiyyətli amildir. Qaz fazasının torpağın həyatında 
müstəsna roluna baxmayaraq, o kifayət qədər öyrənilməmişdir. Bir çox torpaqların su və qida maddələri ilə 
yaxşı təmin olunmasına baxmayaraq, zəif aerasiya kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını məhdudlaşdıran 
əsas amilə çevrilmişdir. 
Torpaq havası torpaqda üç formada olur: sərbəst, adsorbsiya olunmuş və həll olunmuş. 
Sərbəst torpaq havası torpağın kapilyar və qeyri-kapilyar məsamələrində yerləşir, mütəhərrikdir, torpaqda 
sərbəst hərəkər edir və atmosfer havası ilə mübadilə olunur. Torpaqların aerasiyasında, praktiki olaraq həmişə 
sudan azad qeyri-kapilyar məsamələr daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Gillicəli və gilli torpaqlarda sərbəst 
havanın bir hissəsi nəmlik zamanı su tıxacları vasitəsilə  təcrid olunaraq öz bütövlüyünü itirir. Bu cür hava 
sıxılmış hava adlanır. Bu cür havanın torpağın aerasiyasında  əhəmiyyəti azdır. Sıxılmış hava orta hesabla 
torpağın həcminin 5-8%-ni təşkil edir. Gilli torpaqlarda sıxılmış hava 12%-dən çox ola bilir. 
Adsorbsiya olunmuş hava – torpağın bərk fazasının səthi tərəfindən sorbsiya olunmuş qazlardır. Qazların 
adsorbsiyası  ağır qranulometrik tərkibə malik torpaqlarda özünü daha qabarıq göstərir. Qazlar molekulyar 
quruluşlarından asılı olaraq aşağıdakı sıra üzrə adsorbsiya olunurlar: 
 
N
2
 < O
2
 < CO
2
 < NH
3
 
 
Həllolmuş torpaq havası – torpaq suyunda həll olmuş qazlardır. Torpaq suyunda qazların həll olması 
onların sərbəst torpaq havasında konsentrasiyasının artması, həmçinin torpaq temperaturunun aşağı düşməsi ilə 
artır. Suda ammonyak, kükürd və karbon qazları daha  yaxşı həll olur. 
Həllolmuş qazlar yüksək fəallıq nümayiş etdirir. Torpaq məhlulunun CO
2 
 doyması karbonatların, gips və 
başqa mineral birləşmələrin həllolma qabiliyyətini yüksəldir. Həllolmuş oksigen torpaq məhlulunun oksidləşmə 
xassəsini gücləndirir. 
Həllolmuş oksigenin torpaqdakı ehtiyatı doldurulmayanda tez bir zamanda sərf olunur. Torpağın 
temperaturundan və ondakı biokimyəvi proseslərin fəallığından asılı olaraq  torpaq məhlulunda həllolmuş 
oksigenin miqdarı 0- 14 mq/l arasında tərəddüd edir. Torpaq məhlulunun oksigenlə yüksək doyma dərəcəsi (6-

 
115
14 mq/l) yazın əvvələrində müşahidə edilir. Bu vaxt torpaq su ilə doyur, lakin bioloji fəallığın hələ zəif olması 
səbəbindən suyun sərfi kiçik olur. 
Bitki köklərinin oksigenə  tələbi başlıca olaraq torpaqla atmosfer arasında daim aerasiyanı  həyata keçirən 
sərbəst torpaq havası hesabına ödənilir.