Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

Şəkil 1. Qanköçürmə sxeminin təsviri formaları 
XVI  əsrə  kimi  qan  dövranı  sistemini  qapalı  olmayan  sistem  kimi  təsəvvür 
edirdilər.  1628-ci  ildə  onun  qapalı  sistem  olduğu  təsdiq  olundu.  Qan  dövranı 
sistemi ürəkdən və damarlardan ibarətdir və onun əsasını arterial və venoz sistemi 
təşkil  edir.  Qanın  hərəkətini  təşkil  edən  ürəkdir.  Ürək  4  hissədən  ibarətdir:  2-si 
ürək qulaqcığıdır, aşağı hissədə isə 2 mədəcik vardır. 
Ürək yumurtaya oxşar formalı əzələ orqanıdır və döş qəfəsinin sol hissəsində 
döş  hissəsini  qarın  nahiyəsindən  ayıran  diafraqma  pərdəsinin  vətər  mərkəzi 
üstündə yerləşir. 
Ümumiyyətlə, ürək 2 yerə bölünür: sağ və sol ürək. 
Qanın ürəkdə dövr etməsini aşağıdakı şəkildə təsəvvür etmək olar: 
Qanın orqanizmdə hərəkəti damarlarda həyata keçirilir. Ürəkdən qanı daşıyan 
damarlar arteriya adını daşıyırlar və onların ən böyüyü aorta adlanır. 
Damarlar 3 təbəqədən ibarətdir (kapillyarlar 1 təbəqədən təşkil olunmuşdur): 
1. İntima (arteriya divarının daxili təbəqəsi) - selikli qişa; 
2. Media (arteriya divarının orta təbəqəsi) - əzələ qatı; 
3. Adventisiya (xarici təbəqədir) - birləşdirici toxuma. 
Bunlar biri digərindən toxuma liflərinin quruluşuna görə fərqlənirlər. 
Kapilyarlar  kiçik  qan  damarlarına  deyilir  və  onları  yalnız  mikroskop  altında 
görmək olur. Onların divarları bir hüceyrə qatından təşkil olunmuşdur. Bu qatların 
köməyi  ilə  toxumalar  və  qan  arasında  maddələr  mübadiləsi  baş  verir.  Kapilyarlar 
yığım şəklində venular yaradırlar. Venular isə venalar şəklində toplanırlar. 

---

 
23 
 
Vena  -  qanın  orqanlardan  ürəyə  axdığı  damarlardır.  Onun  da  divarları  3 
təbəqədən təşkil olunmuşdur. 
Arteriyaların venadan fərqi ondan ibarətdir ki, venalarda orta təbəqə zəif inkişaf 
etmişdir. Arteriyalar hidrostatik təzyiqi saxlayır və sistematik olaraq daralırlar. 
Ürək əzələsinin yığılmasına sistola, boşalmasına isə diastola deyilir.  
Ürək 3 fazada işləyir: 
I faza  -  qulaqcıqların  sistolası  adlanır.  Bu  zaman  mədəciklər  diastola 
vəziyyətində olur. Bu proses 0,1 saniyə davam edir. 
II  faza  -  mədəciklərin  sistolasıdır.  Bu  zaman  qan  mədəciklərdən  aortaya  və 
ağciyər arteriyasına qovulur. Bu proses 0,3 saniyə ərzində başa çatır. 
III  faza  -  qulaqcıqlar  və  mədəciklərin  ardıcıl  boşalması  -  ümumi  diastola  və 
ya mədəciklərin diastolası adını daşıyır. Bu proses isə 0,4 saniyə davam edir. 
Göründüyü  kimi,  orta  hesabla  bir  ürək  döyünməsi  0,8  saniyə  ərzində  başa 
çatır. Müəyyən olunmuşdur ki, sağlam insanm ürəyi 1 dəqiqə ərzində orta hesabla 
70-75 dəfə döyünməlidir. 
Ürəyin  avtomatik  fəaliyyətə  malik  olmasına  baxmayaraq,  onun  bu  fəaliyyəti 
mərkəzi  sinir  sisteminin  daima  tənzimləyici  təsiri  altında  olur.  Ürəyin  mərkəzi  sinir 
sistemi  ilə  əlaqəsi  azan  sinirlər  və  simpatik  sinir  siteminin  sinirləri  vasitəsilə  həyata 
keçirilir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  ürəyin  fəaliyyəti  sinir  sistemi  və  həm  də 
hormonlarla,  o  cümlədən  adrenalinlə  həyata  kcçirilir.  Bu  da  ürək  yığılmalarını 
gücləndirir və sürətləndirir. 
Nəhayət,  ürək  fəaliyyətinin  tənzimləyiciləri  kimi  bir  sıra  mineral  maddələr, 
məsələn kalsium fəal iştirak edir. Kalium isə buna əks olan effektə malikdir.