Qimmatli qog‘ozlar

1-bob Qimmatli qog‘ozlarning umumiy tushunchasi Qimmatli qog‘ozlarning mazmuni, maqsadi va funksiyalari

Qimmatli qog‘ozlar moliyaviy instrumentlarning boshqa turlaridan farqli eng katta va alohida bozoriga ega bo‘lgan guruhini tashkil etganligi munosabati bilan ularning mazmun-mohiyatini maxsus ravishda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Ta’kidlash joizki, qimmatli qog‘ozlar moliyaviy instrumentlarning bir turi bo‘lganligi uchun umuman olganda mazmunan sinonimdir, lekin ular moliyaviy instrumentlarning boshqa turlaridan ma’lum jihatlari bilan farq qiladi.
Qimmatli qog‘ozlar iqtisodiyotda o‘z ahamiyati, o‘rni va funksiyalarini allaqachon isbotlaganligiga qaramasdan ularning mazmuni to‘g‘risida hanuzgacha qizg‘in bahslar davom etib kelmoqda. Masalan, J.R.Xiksning fikricha³, zamonaviy pullar uzoq muddatli iste’mol tovari emas, balki qimmatli qog‘ozlarning turi sifatida ifodalanadi. Rossiyalik olimlarning fikricha⁴, qimmatli qog‘oz fiktiv kapital sifatida namoyon bo‘luvchi vosita va h.k. Bunday bahslar qimmatli qog‘ozlarni shaklan turli, mazmunan o‘xshash, lekin, to‘liqligi bilan ajraladigan hajmdagi ma’noda talqin qilinishiga olib kelmoqda. Ushbu tendensiya qimmatli qog‘ozlar evolutsiyasida tabiiy



³ Дж.Р.Хикс. Стоимость и капитал.-М.: Прогресс, 1988.-365 с.
⁴ Рынок ценных бумаг и его финансовые инструменты: Учебное пособие/Под ред.В.С.Торкановского.-СПб.:АО «Комплект», 1994.-421 с.;
Ценные бумаги: Учебник/Под ред.В.И.Колесникова, В.С.Торкановского.-2-е изд., перераб. и доп.-М.: Финансы и статистика, 2000.-448 с.; Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок.-М.: Перспектива, 1995.
holatdir, chunki barcha nazariy talqinlar vaqt o‘tishi bilan qimmatli qog‘ozlarning mazmun-mohiyati takomillashib borgani uchun o‘zgarishi obyektiv jarayondir. Shuning uchun qimmatli qog‘ozlar va ularning bozorini hozirgi zamondagi mazmun-mohiyati, iqtisodiyotdagi ahamiyati, roli va funksiyalaridan kelib chiqqan holda moliyaviy instrument singari quyidagicha talqin qilish mumkin.
Qimmatli qog‘oz – bu, umuman olganda, monetizatsiyalashgan (pul bilan ta’minlangan) real bazisga ekvivalent (“egiz-analog”) qiymatga (bahoga) va xossalarga ega bo‘lgan, maxsus iqtisodiy- informatsion-huquqiy mexanizm bilan ta’minlangan, o‘ziga xos bozordagi moliyaviy munosabatlarni belgilovchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, muayyan hollarda ma’lum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo‘ladigan ham investitsion kapital (aktiv, maxsus fond jamg‘armasi boyligi, qimmatli qog‘ozlar portfeli), ham to‘lov vositasi, ham alohida fond bozori tovaridir.
Qimmatli qog‘oz bir vaqtning o‘ziga iqtisodiy kategoriya va yuridik konstruktsiya sifatida mazmunga ega.
Qimmatli qog‘ozning ekvivalentlik xossasi moliyaviy instrumentlarning boshqa turlari singari bevosita va bilvosita, real va nisbiy bo‘lishi mumkin. Ushbu xossa evaziga qimmatli qog‘ozlar ularni chiqaruvchisining (emitentining) “egiz-analogi” (ya’ni ekvivalenti) sifatida namoyon bo‘ladi. Fond ko‘rinishidagi (fond bozori) tovarliligi xossasi esa uni boshqa turdagi tovarlardan (ko‘chmas va intellektual mulk, xomashyo va shu kabilar) farqli kimningdir (emitent, ya’ni muomalaga chiqaruvchi, bo‘lmish iqtisodiyot subyektlari) tomonidan chiqarilishi, o‘ziga xos qimmatli qog‘ozlar bozorida muomalada bo‘lishi, unda maxsus funksiyalarni va rolni bajarishi bilan belgilanadi. Bunda qimmatli qog‘ozlarning roli va funksiyalari moliyaviy instrumentlar singari aniqlanadi. Bozor xossasi qimmatli qog‘ozni pulga yaqinlashtiradi, chunki u ma’lum sharoitlarda pulning funksiyasini bajara oladi, to‘lov vositasi sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Qimmatli qog‘ozning fundamental xossalari aylanuvchanligi, likvidliligi, jalbdorliligi, riskliligi va shu kabi boshqa ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Umuman olganda, qimmatli qog‘ozlar xossalarini yuqori sifat darajasi fond bozorining samarali holatini belgilaydi.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasining 22.07.2008 dagi “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi” Qonuni bilan belgilangan
qimmatli qog‘ozning ta’rifini mazmunan yuqorida keltirilgan talqinda tushunish maqsadga muvofiq. Ushbu Qonunga muvofiq “Qimmatli qog‘ozlar - ularni chiqargan shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki zayom munosabatlarini tasdiqlovchi dividend yoki foizlar ko‘rinishida daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi hujjatlardir”. Ko‘rinib turibdiki, bu ta’rifda ekvivalentlilik xossasi inobatga olinmagan.
Real bazisga ekvivalent bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar yordamida fond bozori orqali samarali investitsion va transfer (to‘lov) jarayonlari, iqtisodiyot subyektlarining maqsadli va tartiblashtirilgan iqtisodiy- huquqiy bozor munosabatlari amalga oshiriladi. Bunda qimmatli qog‘oz alohida tovar va moliyaviy instrument sifatida o‘zida mujassamlashtirgan real kapitalning (yoki egalik huquqining) ham ekvivalenti, ham turli shakl va mazmundagi “simvoli” bo‘lib namoyon bo‘ladi. Mos ravishda u o‘zining alohida qimmatli qog‘ozlar bozorida maxsus tovar sifatida erkin muomalada bo‘lib, bir vaqtning o‘zida parallel tarzda real bazisini o‘ziga xos bozoridagi dolzarbliligi va bozorgirliligini belgilaydi. O‘z navbatida aksincha real bazis ham o‘zi mujassamlashgan qimmatli qog‘ozning tovar sifatida fond bozoridagi (erkin muomalasi jarayonidagi) xossalari (ma’lum ko‘rsatkichlar bilan ifodalangan) sifat darajasini belgilaydi. Natijada, har qanday bazis va uning ekvivalenti bo‘lgan qimmatli qog‘oz o‘z bozorlarida erkin muomalada bo‘lib, bir biriga o‘zaro mazmun, demak, jon ato etib uzviy bog‘liqlikda, har biri o‘zining alohida bozor xossalari va xususiyatlariga ega bo‘ladi. Bu qonuniyat qimmatli qog‘ozni pul agregatlari tarkibiga kiritilishini ta’minlaydi, uning yordamida real kapitalni parallel jonlashtiruvchi (ya’ni yangidan jon ato etuvchi) va uning bozor qiymatini orttiruvchi alohida moliyaviy instrument sifatida belgilaydi.
Shuning uchun qimmatli qog‘oz “fond instrumenti” sifatida “fond
boyligi” deb ifodalanadi, uning yordamida real boyliklarga (bazisga) ega bo‘lish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa fond bozori kon’yunkturasiga bog‘liq holda boyliklarni bir subyektdan boshqasiga o‘tishini (harakatini) ta’minlaydi, natijada qimmatli qog‘ozlar bozori orqali moliyaviy resurslarni iqtisodiyotda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining qonuniyatli jarayoni vujudga keladi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, ekvivalentlilik tamoyili asosida qimmatli qog‘oz va uning real bazisini o‘zaro “egiz-
analog” sifatida 1- rasmda keltirilgan sxema bilan ifodalash mumkin. Sxemada: B – bazis (ya’ni qimmatli qog‘ozning bazisi); QQ – bazisga ega bo‘lgan qimmatli qog‘oz; ikki taraflama yo‘naltirilgan strelka B va QQ o‘rtasidagi ekvivalent bog‘liqlikni bildiradi.

B


QQ



1- rasm. Qimmatli qog‘oz va uning bazisi ekvivalentliligi
sxemasi

1. 
   rasmda bazisni (B) real modellashtirilayotgan (tadqiq etilayotgan) obyekt sifatida, qimmatli qog‘ozni (QQ) esa obyekt modeli deb qabul qilish mumkin. Bu esa obyektning matematik modelini uning ekvivalenti bo‘lmish qimmatli qog‘oz xossalari (ko‘rsatkichlari) yordamida ifodalash orqali matematik modellashtirish imkonini beradi. Aytilganlarga va 1-rasmdagi sxemaga asosan, makroiqtisodiy darajada iqtisodiyotning real sektori va qimmatli qog‘ozlar bozori o‘rtasidagi ekvivalentlilik bog‘lanishni 2-rasmda keltirilgan model ko‘rinishida ifodalash mumkin. Ushbu tuzilmaviy modelda: MB –
   

makrobazis; QQB – qimmatli qog‘ozlar (moliya) bozori.
Ushbu modelda (2-rasm), 1- sxemadagiga o‘xshash, makrobazisni (MB) real modellashtirilayotgan (tadqiq etilayotgan) obyekt sifatida, qimmatli qog‘ozlar bozorini (QQB) esa obyekt (MBni ekvivalent aks ettiruvchi) modeli deb qabul qilish mumkin. 1 va 2-rasmlardagi ikki taraflama yo‘naltirilgan strelkalar B va QQ; MB va QQB; B va MB; QQ va QQB o‘rtalaridagi ekvivalent bog‘liqlikni bildiradi.