Qishloq aholi
R, = 10-25km; 30-45 min
Yüklə 128 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
74
R, = 10-25km; 30-45 min R .= 10-25km; 3 0 4 5 min R„= 10-25km; 30-45 min 2.3.1-rasm. Joylashuvning hududiy-iyerarxiya tuzilmasi modeli 75 Joylashuvning mahalliy tizimining rejali tuzilmasida mahalliy markazning intensiv mehnat va madaniy-maishiy ta’sir zonasidan tashqari taxminan 15-25 km radiusda ikkinchi zona ham shakllanish ehtimoli ham bor. Bu zonada ham mahalliy markazning madaniy- maishiy ta’siri seziladi. Hozirgi kunda mahalliy markazning intensiv ta’siri zonasida joylashgan qishloq aholi punktlari jadal rivojlanishini va ikkinchi zonadagi qishloq aholi punktlaridag aholi soni barqarorlashganini kuzatish mumkin. Bu holatni markazga yaqin joylashgan aholi punktlari markazdan uzoqdagi aholi punktlariga qaraganda ko'proq qulayliklarga ega boMishlari bilan izohlash mumkin. Ular, odatda, aholisini yo‘qotmaydi, aksincha, bunday aholi punktlaridagi aholi soni ko'payadi. Undan tashqari, tuman markazlari ta’sir zonaiaridagi joylashuvga nisbatan yirik posyolkalar ulushining ortishi, qishloq xo‘jalikka ixtisoslashmagan aholi punktlari sonining ko‘payishi, aholining xo‘jaliklar qoshidagi posyolkalarda ko'proq jamlanishi, ixtisoslashgan obyektlar (parrandachilik fermalari, chorvachilik komplekslari, issiqxona xo'jaliklari va h.k.) qoshidagi qishloq aholi punktlari tarmoqlarining shakllanishi kabi tendensiyalar xosdir. Joylashuvning mahalliy tizimlari shakllanishi bosqichida ikkinchi zonadan tashqarida, tumanning chekka hududlarida joylashgan qishloq aholi punktlarining soni qisqarish tendensiyasiga ega boMadilar. Kelgusida bu tendensiya shunday holatga olib kelishi mumkinki, joylashuvning amaldagi zonasi butun tuman yoki tumanlar guruhi maydonidan kichikroq boMib qoladi. Shakllangan joylashuvning u yoki bu tumandagi sharoitlari va rivojlanishiga ko'ra joylashuvning maxsus zonasini ajratish mumkin va maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ana shu zonadan tashqarida o ‘ziga xos xususiyatlarga ega zonalar shakllanishi mumkin. Masalan, bu zonalarda aholi doimiy istiqomat qilishi uchun o‘rinlar soni kam boMishi mumkin. Ushbu zonalarda turar-joy binolari deyarli boMmagan ishlab chiqarish obyektlari rivojlanadilar. Joylashuvning mahalliy tizimlarini rejali tuzilmasida alohida joylashuv zonalarini ajratish loyihalash amaliyotida mahalliy markazga nisbatan hisoblangan joylashuv radiusining o ‘rtacha ko'rsatkichlari masalasini ko‘rib chiqish imkoniyatini beradi. Tuman markazlari yaqinidagi qishloq aholi punktlarining rivojlanish tendensiyasi, xususan, hatto kichik posyolkalarda ham aholi sonining o ‘sishi shuni ko‘rsatayaptiki, mahalliy markazning 76 intensiv ta’siri mavjud boMgan sharoitlarda lokal hududiy joylashuv birliklarining elementlari boMgan qishloqlami oMchamlari sezilarli ahamiyatga ega boMmaydi, ba'zi holatlarda esa ancha kichik ham boMishi mumkin. Joylashuv zonasining chekka qismlari esa, aksincha, yetarlicha yirik elementlardan shakllanishi lozim, bu zonalarda mahalliy markazda band boMgan aholi ulushi markaziy zonadagiga qaraganda ancha kamroq boMib, ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimi tarkibiga davriy xizmat ko‘rsatish muassasalarining ba’zilari kiritiladi. Shunday qilib, mahalliy tizimlarning rejali tuzilmasida, kelgusida esa, lokal hududiy joylashuv birliklarida ham intensiv joylashuv zonalari hamda faqat xo'jalik nuqtayi nazarida o ‘zlashtiriladigan zonalar shakllanib boradi. Joylashuvning mahalliy tizimlarini rejali tuzilmasi shakllanishi ularning chegarasida yagona kommunikatsiya infratuzilmasini tashkil etilishi bilan uzviy bogMiq. Bugungi kunda qishloq hududlaridagi kommunikatsiyalar tarmogM (yoMlar, aloqa, elektr ta ’minot, gaz va suv ta’minoti, kanalizatsiya) yaxshi rivojlanmagan. Hattoki, ba’zi tuman markazlarida ushbu tarmoqlaming rivojlanish darajasi zamonaviy talablarga javob bermaydi. Qishloq aholi punktlarida esa gaz va suv ta'minoti tarmoqlari rivojlanishi endi boshlanayapti. Qishloq joylardagi yoMlaming aksariyat qismi asfalt bilan qoplanmagan. ularda harakatlanish vaqt va mablagMar ortiqcha sarflanishiga sabab boMmoqda. Yagona kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish xo‘jaliklami o ‘zgartirish va mahalliy miqyosidagi joylashuv tizimlarini tashkil qilish uchun asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqib joylashuvning mahalliy tizimlari tuzilmasini shakllantirishning quyidagi asosiy jihatlami (ular markazlarni rejali tashkil etishning muhim omillari sifatida ham ko‘rilishi mumkin) ajratish mumkin: asosan ma’muriy tuman yoki tumanning bir qismi (lokal hududiy joylashuv birliklari) chegaralarida shakllanuvchi o ‘zaro bogMiq aholi punktlari rivojlanishidagi ishlab chiqarish, transport, ijtimoiy-madaniy va boshqa omillari yagonaligini ortishi mahalliy tizimlar hamda ularning markazlarini tuzilmaviy-rejali tashkil qilish masalaiarini hal qilish zaruratini, ularning hududiy rivojlanishi xususiyatlari va yo‘nalishlarini belgilashni. turar-joy hududlarini, agrar-sanoat va agrar korxonalarni, xizmat ko‘rsatish va dam olish markazlari va alohida 77 muassasalarni, transport va muhandislik obyektlarini joylashtirish masalalarini nafaqat alohida aholi punktlari va markazlar, balki butun tizimning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi nuqtayi nazarida shartlab beradi; joylashuvning mahalliy tizimlari hududlarini markaziy aholi punktiga nisbatan mintaqaviy zonalash markaz va boshqa aholi punktlari tuzilmasini belgilab beruvchi muhim omil vazifasini bajaradi; transport, aloqa va qishloqlararo muhandislik kommunikatsiyalari tarmoqlaridan tashkil topgan yagona mahalliy kommunikatsiya infratuzilmasi tizim markazi va uning tashqi zonasi tuzilmasida, barcha tizimlar kelishilgan holda rivojlanishi va hududlardan samarali foydalanish maqsadida, ushbu infratuzilmaning asosiy va chiziqli obyektlari uchun tegishli zona va uchastkalar ajratish yo'li bilan uni maxsus reja asosida tashkil etilishini talab qiladi; joylashuvning mahalliy tizimlari uchun xos bo'lgan tarqoq rejali tuzilmaiar sharoitlarida ushbu tizimning ijtimoiy-iqtisodiy samarador- ligining zarur darajasini ta’minlash uning asosiy iqtisodiy va ijtimoiy madaniy potensialini joylashuv zonasining markazida jamlanishini nazarda tutadi. Qishloqlararo kommunikatsiyalar zichligi yuqori bo'lgan sharoitlarda madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish obyektlari va ko'p mehnat talab qiluvchi yoki kommunikatsiya infratuzilmasi bilan yaqindan bog'langan ishlab chiqarish obyektlari aynan shu markaziy hududlarda joylashtiriladi. T a k ro rla s h uchun sav o llar: 1. Joylashuvning mahalliy tizimlarini fimksional va rejali tuzil malari shakllanishining qaysi jihatlari muhim hisoblanadi? 2. Mahalliy markaz va istiqbolli qishloq aholi punktlarining fimksional tuzilmalari murakkablashishi va takomillashishiga qaysi omil ko'maklashadi? 3. Istiqbolli joylashuv, joylashuvning mahalliy tizimlari va aholi punktlarining rejali tashkil etilishiga qaysi tendensiyalar bevosita ta’sir ko'rsatadi? 4. Joylashuvning shakllanayotgan mahalliy tizimlarining shahar- sozlik nuqtayi nazaridagi yaxlitligini va istiqbolda ularga asoslangan yangi, shaharsozlik nuqtai nazarda yagona tu zilm aiar-lo k al hududiy 78 joylashuv birliklari paydo boMishini qaysi tendensiyalar shartlab beradi (2.3.1-rasm)? 5. «Loterwdegan atama nimani anglatadi? 6. Tuman markazining «intensiv ta’sir zonasi» degan tushuncha- ning mohiyati nimadan iborat? 7. Tuman markazining ikkinchi ta ’sir zonasi qanday ta ’riflanadi? 2.4. Q ishloq fu q a ro la r y ig ‘ini - jo y lashtirish b o 'yicha m ahalliy tizim larin in g tuzilm aviy elem enti («loter») 0 ‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolaming o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g ‘risida»gi Qonunida shaharchalar, qishloqlar va ovullar, shuningdek shaharlardagi, shaharchalardagi. qishloqlardagi hamda ovullardagi mahallalar fuqarolar yig‘inlari fuqarolaming o ‘zini o ‘zi boshqarish organlari deb belgilangan. 0 ‘zini o‘zi boshqarish organlari fuqarolarga jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqlarini amalga oshirishda ko'mak beradilar, o‘z hududidagi ijtimoiy va xo‘jalik masalalarini hal qilish, madaniy-ommaviy tadbirlami o‘tkazish maqsadida fuqarolami birlashtiradi, 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunlari, 0 ‘zbekiston Res- publikasi Prezidenti Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi, Xalq deputatlari kengashlari va hokimlar qarorlarini ijro etishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga yordam beradi. 0 ‘zini o ‘zi boshqarish organlari hududiy prinsip asosida tashkil etiladilar. Fuqarolar yig‘ini: fuqarolar yig‘inining faoliyat dasturini va xarajatlar smetasini, tegishli hudud doirasida obodonlashtirishga, ko'kalamzorlashtirishga va sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar rejalarini tasdiqlaydi; fuqarolar yig‘ini kengashi raisi (oqsoqoli) va maslahatchilari faoliyatining asosiy yO‘nalishlarini belgilaydi, ulaming yillik hisobotlarini eshitadi; o‘z hududidagi ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun ixtiyoriylik asosida aholi, mulkchilikning turli shakllari asosida faoliyat yurituvchi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar mablagMarini yig‘ish to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi; 79 pul mablagMari sarflanishini nazorat qiladi, zarur hollarda taftish komissiyasini tuzadi va u to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlaydi; o‘z hududida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyati subyektlarini, shu jumladan sartaroshxonalar, poyabzal ta ’mirlash va tikish bo‘yicha ustaxonalar, xalq hunartnandchiligi sexlarini tashkil etish masalalarini ko'rib chiqadi; ma’muriy-hududiy birliklar, mahallalaming chegaralarini o ‘zgar- tirish, mahallalar, ko‘chalar, maydonlar va boshqa obyektlarga nom berish va ularning nomini o ‘zgartirish haqida tegishli davlat organlariga iltimosnomalar kiritadi; O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarga muvofiq boshqa vakolatlami amalga oshiradi. Posyolka, qishloq, ovul fuqarolar yig‘ini rais (oqsoqol)ning shaxsiy tomorqa xo‘jaligi yuritish uchun yer uchastkalari ajratilishi, to ‘g‘risidagi taqdimotlarini tasdiqlaydi; Posyolka, qishloq, ovul fuqarolar yig‘ini 0 ‘zbekiston Respub likasi qonunchiligiga muvofiq yer ajratish bilan bogMiq boshqa masalalami ham hal qiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasida aholisining soni 5 ming kishidan ortiq boMgan 228 ta, aholisining soni 5 ming kishigacha boMgan 808 ta qishloq fuqarolar yig‘inlari hududlari ro‘yxatga olingan. Ш bob. Q IS H L O Q F U Q A R O L A R Y IG 'IN I HU DU DINI M E ’M O R IY -R E JA V IY T A S H K IL E T IS H 3.1. Q ishloq fu q a ro la r v ig'in ini kom pleks h u du diy -rejali tashk il etilishning d a stla b k i s h a rtla ri 2012 yilning 1 yanvar holatiga ko'ra O'zbekiston Respublikasida 10700 daii ortiq qishloq aholi punktlari mavjud. Ularning aksariyat qismi tarixiy shakllangan aholi punktlari hisoblanadi. Biroq, so'nggi o'n villikda chorvachilik fermalari, boshqa ishlab chiqarish obyektlari qoshida bir qancha mayda qishloq aholi punktlari paydo bo'lib, ular tartibsiz, bosh rejasiz tashkil qilindi. Lilarda obodonlashtirish ish lari amalga oshirilmaydi, kundalik xizmat ko'rsatish va maktab ta’limi, tibbiy va kommunal-maishiy xizmat muassasalari qurilmaydi. Bunday vaziyat xavotirli bo'lib, unga yo'l qo'yib bo'lmaydi. Undan tashqari, bu qishloq aholi punktlarida obyektlaming bosh rejasiz qurilishi yer resurslaridan samarasiz foydalanish kabi salbiy holatlarga olib keladi. Bosh rejalami «donalab» ishlab chiqish bo'yicha ko'p yillik amaliyot shuni ko'rsatayaptiki, alohida qishloq aholi punkti uchun bosh reja ishlab chiqilishida bir qator eng muhim masalalar hal qilinmay qolib ketar ekan. Bunday masalalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: -alohida qishloq aholi punktini loyihalashtirish va qurilishi butun hudud va qishloq fuqarolar yig'ini obyektlari bilan o'zaro bog'lanishlarsiz ko'rib chiqiladi; joylashuv va ish joylashtirish, butun qishloq fuqarolar yig'ini bo'yicha ijtimoiy va muhandislik infratuzilmani shakllantirish; -yer tuzish, yo'l tarmog'i va ishlab chiqarish obyektlari bo'yicha xo'jalik ichidagi ishlanmalami hisobga blish mezonlari yo'q; -qishloq xo'jaligi va ishlab chiqarish faoliyatining boshqa turlarini istiqbolli rivojlantirishni amalga oshirish bo'yicha iqtisodiy asoslar va real imkoniyatlar; butun qishloq fuqarolar yig'inidagi obyektlami oqilona joylashtirish va bir qator boshqa muammolar. 81 Shu sabablarga ко'га, shaharsozlik hujjatlarini ishlab chiqishda yangi metodlarga o ‘tish zarurati yuzaga keldi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2009 yil 26 yanvar 1046-son qarori bilan tasdiqlangan «Qishloq rivojlanishi va farovonligi yili» Davlat dasturida qishloq qiyofasini sifat jihatdan yaxshilash, rivojlanish va arxitektura - reja asosida qurilish bosh sxemalariga muvofiq qishloq aholi punktlari qurilishi, qishloqdagi turar-joy va ijtimoiy soha obyektlari namunaviy loyihalar bo'yicha barpo etilishini nazarda tutuvchi qishloq aholi punktlarining arxitekturaviy rejalashtirilishini tashkil etish va qishloq qurilishini loyihalashtirish tizimini tubdan takomillashtirish ko'zda tutilgan. 2012 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 0 ‘zbekiston Respublikasida 1509 ta qishloq fuqarolar yig‘ini mavjud boMib, ularning tarkibida jami 11820 ta qishloq aholi punktlari bor. Qishloq aholi punktlarini qisqa muddatiarda va kam xarajatlar bilan, yakka tartibdagi uy-joy qurilishi rivojlanishini, qishloq infratuzilmasini yaxshilashni hisobga olgan holda shaharsozlik hujjatlari bilan ta’minlash uchun bosh rejalami «donalab» ishlab chiqishdan qishloq fuqarolar yig‘ini hududini me’moriy-rejali tashkillashtirish (HMRT) bo‘yicha kompleks loyihasini ishlab chiqishga o ‘tish zarur. Ushbu loyihada qishloq fuqarolar yig‘ini hududidagi barcha qishloq aholi punktlarining sxematik bosh rejalari ishlab chiqiladi, yer resurslaridan oqilona foydalanish, uy-joy fondi, ijtimoiy va muhandislik infratuzilma masalalari hal qilinadi. HMRT loyihasi - kompleks shaharsozlik hujjati boMib, har bir aholi punktining rivojlanish istiqbollari yechimi uchun asos bo'lib xizmat qiladi. U qishloq fuqarolar yig‘ini yoki qishloq xo'jalik korxonasining butun hududi, jumladan qishloq aholi punktlari, ishlab chiqarish hududlari, muhandislik inshootlari uchastkalari, qishloq xo'jalik yerlari va sh.k. uchun ishlab chiqiladi. Bu hujjat ijtimoiy- iqtisodiy zarurati tasdiqlanmagan obyektlar qurilishini istisno qiladi va, nihoyat, qishloq fuqarolar yig'ini hududining me’moriy-rejali tashkillashtirish loyihasi ushbu yig‘in hududida joylashgan barcha qishloq aholi punktlarining bosh rejalarini ishlab chiqishdan arzonroqdir. 82 Ishlab chiqarish obyektlari va fermer xo'jaliklarining xo'jaliklar ichidagi tarmog'ini shakllantirish. Ishlab chiqarish obyektlarining joylashtirilishi ishlab chiqarishga oid faoliyatni puxta iqtisodiy tahlil etish asosida va qabul qilingan joylashtirish tizimiga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ishlab chiqarishga moMjallangan obyektlarning ixtisoslashuvi qishloq xo‘jaligi korxonasining xo‘jalik faoliyati yo‘nalishlarini (paxtachilik, g'allakorlik, sholikorlik, bog‘dorchilik, chorvachilik va boshq.) hisobga olgan holda belgilanadi. Atrof muhitga zararli chiqitlami va ifloslantiruvchi moddalami chiqarish manbalari hisoblangan texnologik jarayonlarga ega ishlab chiqarish obyektlari aholi istiqomat qiluvchi hududlardan sanitariya himoyalash mintaqalari (zonalari) bilan ajratilishi lozim. Ishlab chiqarish obyektlarini qurish uchun uchastkalarni ajratishda aholi punktlarini sanitariya himoyalash zonalarini tashkil etishni hisobga olish zarur. Ishlab chiqarish obyektlarining xo‘ialiklar ichidagi tarmog‘ini shakllantirish. Ishlab chiqarish va xo‘jalik qurilishini joylashtirishda quyidagi shart-sharoitlami hisobga olish zarur: -qurilish va foydalanishga minimal xarajatlar sarflanishi imko- niyati; -qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni tashkil etishning qulayligi va tejamliligi; -aholiga xizmat ko‘rsatishning qulayligi va tejamliligi; •ishlab chiqarish boshqaruvining qulayligi. Ishlab chiqarish va xo‘jalik qurilishi uchun uchastkalarni tan- lashda ishlab chiqarishni xo‘jalikning istiqbolli rejalariga muvofiq kengaytirilishi imkoniyatlari hisobga olinib, zaxira hududlari bo‘lishi- ni ko'zda tutish lozim. Ishlab chiqarish-texnik alomatlarga ko‘ra barcha Xo'jalik imorat- larini quyidagilarga bo'linadi: a) ta'mirlash-xo’jalik uchastkalari. ularning tarkibiga qishloq xo‘jalik mashinalariga xizmat ko‘rsatish, garajlar, otxonalar, moddiy boyliklar saqlanadigan omborxonalar va shu kabi obyektlar kiradi. Yüklə 128 Kb. Dostları ilə paylaş:
|