Qishloq aholi

joylashuvning guruhli shakllari
ham qabul 
qilinmoqda (2.1 .-rasm). Shu bilan birga, ta'kidlash lozimki, aholi 
punktlarining me’moriy-rejali tashkil etish bo’yicha ko'pgina asosiy 
masalalar faqat alohida aholi punkti uchun emas, balki butun tizim 
miqyosida ko'rilishi mumkin. Bunda alohida aholi punktining rejali 
tuzilmasi hudud bo'yicha kattaroq miqyosga ega boMgan ancha 
murakkab tizim tarkibidagi kichik tizimga aylanib borayotgani 
kuzatilmoqda. Yuqorida qayd etilgan prinsiplar asosida aholi 
punktlarining guruhli tizimlari (APGT) shakllanadi.
Aholi p u n k tla rin in g g u ru h li tizim lari (A PG T) 
- aholining aholi 
punktlari o ‘rtasida qatnashiga 
sarflanadigan vaqt chegarasida 
joylashgan aholi punktlarining rejali-tartibga solinadigan tizimi. Bu 
tizim ijtimoiy-iqtisodiy va rejaviy funksional o‘zaro munosabatlar 
integratsiyasi asosida turmush sharoitlarini optimallashtirish maqsa- 
dida yaratiladi.
Aholi punktlarining joylashuv tizimlarini shakllantirish yo‘nali- 
shidagi rivojlanish jarayoni bir nechta bosqichga boMinadi. Bu 
bosqichlami ajratish kelgusidagi holat xarakterini prognozlash 
imkoniyatini beradi. Bu 
shaharlar, posyolkalar va qishloqlaming 
o ‘zaro bogMangan tarmogMning grafik modelida yaqqol ko'rsatilgan 
boMib, oddiy aholi punktlari tarmogM shartli ravishda bir turdagi 
maydon, 
shaharlar - ma’muriy markazlar joylashuv 
tizimining 
yadrolari, ma’muriy-hududiy boMinish chegaralari esa-joylashuvning 
tuzilmaviy shakli sifatida ko‘riladi (2.1,2-rasm).
56

---

2.1.1 -rasm . 0 ‘zbekiston Respublikasining tu rli joylashuv 
zonalaridagi aholi pun k tlari tarmogMari hududiy tuzilm ala
lin in g
rivojlanganUk d a ra jasi
57
Л
Г

---

I 
3
*
Joylashuv maydon
I::::::::::;:::::: 
odd*ehoipunkt**n 
urmogirnne mod*
■ • • • • « • • • • ■ • • • • • • a
1
i
4
Joylashuvning tuzllmavty 
s ttk is l
М
1
*тиг
1
у-hududiy 
jo y la s h u v m o d e l!
• • 
• 
•
• • 
• 
•
• 
i
Joylashuv yadrosi 
:f.
Shahar-m«rfca?tar 
(l# 1
HfmoBlring mod*» 
;* • ;
1*2*3
• • • 
• • • 
• • • 
• • 
•
erne
4
Tuzllm aviy se tk a
(I: 
y a c h e y k a sl c h e g a ra s id a g t 
;ii 
jo y lash u v m aydoni
Ma'muriy-hududiy
Joylashuv maydoni rivojlanishi bosqichlan
Vona*rtpanjC*yU*hov
P ro g n o z la n a y o tg a n d a v r 
IV
Y’o‘n«&ШИи* 
tmjdom
№***
rrw^Jcrt
2.1.2-rasm. Aholi p n n k tla ri integratsiyasining grafik modeli
Aholi punktlarining o'zaro bog‘Iiq tarzda rivojlanishining kucha- 
yishi jarayonida to‘rtta bosqichni ajratish mumkin, ulaming har biri
58

---

aholi punktlari orasidagi o'zaro bog'liqlikning yanada yuqoriroq va 
yangi shakllari bilan farqlanadi.Respublikamizning aksariyat viloyat- 
laridagi joylashuv tizimi aholi punktlaridagi funksional taba- 
qalanishning kuchayishi va ilm-fan. dam olish va turizm, agrar sanoat 
ishlab chiqarish markazlari kabi bir qator ixtisoslashgan funksiyalami 
bajaruvchi shahar va posyolkalar ajralib chiqishi bilan tavsiflanadi.
Aholi punktlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikning kuchayishi shuni 
ko‘rstayaptiki, viloyat va tumanlar miqyosidagi joylashuv tuzilmasi 
rivojalanishining keyingi bosqichi joylashuvning tabaqalashgan shakli 
deb e’tirof etiluvchi holatga o'tishdan iborat bo'ladi. Prognozlash- 
tirilayotgan bu bosqich tizimdagi barcha aholi punktlarining quyida 
keltirilgan 
o'zaro 
funksional 
bog'lanishlari: 
ijtimoiy-madaniy, 
rekreatsion va boshqa ixtisoslashgan umumtizim miqyosidagi 
obyektlaming rivojlanishi (ular faqat tizim bo'g'inlari sifatida mavjud 
bo"lib faoliyat yuritishi mumkin); aholining viloyat tizimidagi barcha 
asosiy ixtisoslashgan markazlarga mayatniksimon migratsiyasi; shahar 
va qishloq aholi punktlari o'rtasidagi farqlanishlaming deyarli 
bo'lmasligi; tizimning aholi yashaydigan hududlarida yagona 
muhandislik-texnik infratuzilma shakllanishi bilan bilan ajralib turadi. 
Shahar-markazlaming intensiv ta’sir zonasidagi qishloq aholi 
punktlari hamda viloyat va tumanlaming chekka qishloqlari 
rivojlanishi bo'yicha o ‘tkazilgan tahlil natijalari muayyan tizim 
doirasida shahar-markaziga nisbatan joylashuv hududlari bir turda 
bo'lmay, bu tizim chegarasida joylashgan aholi punktlarining 
tabaqalanish jarayoni kuchayganini ko'rsatayapti - buni «markazning 
ta’sir eftekti» deb ta’riflash mumkin. Odatda, chekka hududlardan 
shakllanayotgan tizim markaziga yaqinlashgan sari aglomeratsiya va 
muhit urbanizatsiyasi jarayonlari faolligi oshib boradi. Bunda 
tizimning tuzilmaviy rejali yadrosidagi jarayonlar «quvvati» va 
hududiy birlashishlaming sifati chekka hududlarda joylashgan aholi 
punktlari lokal guruhlaridagiga qaraganda ancha yuqori ekanligini 
qayd etish lozim. Bunday holatni aholi soni o‘sishi va iqtisodiy 
rivojlanishning jadal sur’atlari, aholi o ‘rtasidagi ikki tomonlama 
aloqalar, shahar-markaz va uning atrofidagi aholi punktlari o'rtasidagi 
o'zaro iqtisodiy aloqalaming rivojlanishi aynan shahar-markaz 
yaqinida joylashgan aholi punktlarida kuzatilishi bilan izohlash 
mumkin. Viloyatlardagi joylashuv tizimlari doirasida esa bu kabi 
aglomeratsion jarayonlar viloyat markazidan uzoqda joylashgan
59

---

tuman markazlari (yoki nisbatan katta shaharlar) atrofida sodir bo'ladi. 
Joylashuvning shakllanayotgan tizimlari ichida hududiy birlashish 
jarayonlari natijasida joylashuv mintaqalari hosil bo'lib, ular asosiy 
ijtimoiy-iqtisodiy va tuzilmaviy-rejali ko'rsatkichlar, qishloq aholi 
punktlarining markaziy shaharga nisbatan joylashish xususiyatlari 
bo‘yicha sezilarli farqlanadi. (2.1.3-rasm):
Joylashuvning I mintaqasidagi qishloq aholi punktlari, ular, 
asosan, bosh transport kommunikatsiyalar bo'ylab shakllanuvchi 
rivojlanishning asosiy o'qlarida joylashadi. Bu o'qlar monomarkazli 
tizimlarda joylashuvning o'ziga xos nurlarini tashkil etadilar. 
Shaharsozlikka oid barcha ko'rsatkichlar (binolaming zichligi, 
funksiyalaming xususiyatlari, kundalik aloqalaming yo'nalishi va 
intensivligi, texnik infratuzilmaning umumiyligi, rivojlanish sur'atlan 
va b.) qaysi aholi punktlari yirik shahar-markazning tarkibiga kirishini 
belgilab beradi. Ulaming rejaviy tuzilmasini rivojlanishi aglo- 
meratsiya uchun umumiy rejaviy tuzilma shakllanishi masalalarining 
hal qilinishiga bog'liq;
joylashuvning I mintaqasidagi joylashuv turlari tashqarisidagi 
qishloq aholi punktlari rivojlanishi nisbatan sustroq bo'lib, ulaming 
hududiy o'sish istiqbollari aglomeratsiya uchun umumiy rejaviy 
tuzilma shakllanishi masalalarining hal qilinishiga bog'liq;
joylashuvning Д mintaqasi rivojlanish o'qidagi qishloq aholi 
punktlari. Bunday aholi punktlarining rejaviy tuzilmasi aglomerat- 
siyani kichik markazlari ta’siri ostida shakllanadi. U yirik tasmasimon 
tuzilmaning bir qismi sifatida rivojlanishini nazarda tutish kerak.
joylashuvning HI mintaqasi rivojlanish o'qidagi qishloq aholi 
punktlari. Bunday aholi punktlari rejaviy tuzilmasi joylashuvlami 
lokal guruhi ichidagi turli aloqalar ortishi sharoitida rivojlanadi. 
Yuqorida bayon etilganlar yakuni sifatida ta’kidlash lozimki, 
shakllanayotgan joylashuv tizimlaridagi aholi punktlari tuzilmaviy 
integratsiyasi 
jarayonlarini 
anglash 
shaharsozlardan 
ulaming 
rivojlanishi va rejali tashkil etilishiga yangicha yondoshishni talab 
qiladi. Bunday yondoshuvning mazmun-mohiyati quyidagi asosiy 
metodik holatlar mujassamligini hayotga tatbiq etishdan iborat:
aholi punktini alohida obyekt sifatida loyihalashtirishdan voz 
kechish;
60

---

AHOLI PUNKTLARINING JOYLASHUV TIZIMIDAGI O'ZARO 
BOG'LANISHLARINING PRINSIPIAL SXEMASI
2.1.3-rasni. Aholi p unktlarining joylashuv tizim idagi holati
loyihalashtirilayotgan obyekt rivojlanishi miqyosini boshqa 
holatlar bilan birlashtirgan va rcjali luzilmasini shakllanishini uning 
shakllanayotgan joylashuv tizimidagi holati va funksiyalarini hisobga 
olgan holda aniqlash;
61

---

loyiha ishlari turlarini va loyiha hujjatlari mazmun-mohiyatini 
joylashuv tizimlariga muvoflqlashtirish. Aholining barcha qatlamiari 
uchun, ular qaerda yashashidan qat’iy nazar, mehnat, turmush va ij- 
timoiy-madaniy sharoitlami imkon qadar bir xil darajada boMishi 
ta ’minlash joylashuv tizimlaridagi qishloq aholi punktlarini fimksional 
va rejali tashkil qilishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Joy­
lashuv tizimlarini tashkil etish qishloq aholi punktlari aholisi. uchun 
ham ishlab chiqarish, ham madaniy-maishiy va ijtimoiy sohalarda 
imkoniyatlar doirasini kengaytirish bilan birga joylashuvning shahar 
va qishloqqa xos tizimlari o'rtasidagi farqlanishlami sezilarli darajada 
tenglashtirsa-da, ulami batamom bartaraf qila olmaydi Shahar-markazi 
bilan transport aloqalari, shakllari va imkoniyatlari turlicha boMgani 
sababli joylashuv tizimining turli mintaqalaridagi qishloq aholi punkt­
lari ham bir-birlaridan sezilarli darajada farqlanadi. Demak, hattoki 
kelgusida ham, joylashuv tizimining rivojlangan sharoitlarida ham 
turli aholi punktlarida yashovchilar bir qator muhim ko‘rsatkichlar 
bo'yicha turlicha turmush sharoitlariga ega boMadilar. Lekin, ta ’kid- 
lash zanirki, agar qishloq aholi punktlaridagi qishloq aholisi ijtimoiy- 
iqtisodiy markazlardan uzoqda yashagani uchun muayyan turmush 
sharoitlari bo‘yicha orqaroqda boMsalar, shahar aholisi tabiiy muhit- 
dan uzoqda istiqomat qilganiari uchun vashash qulayliklari bo‘yicha 
yomonroq sharoitda boMadilar. Yashash sharoitlaridagi shu kabi ob- 
yektiv tengsizlik kichikroq miqyosdagi hududiy tuzilmalar doirasida 
ham kuzatiladi. Amalda, bunday holat shuni anglatadiki, bir afzallikka 
(markazda istiqomat qilish) erishishdagi qiyinchiliklar boshqa 
afzallik - tabiiy muhitga yaqin boMish bilan kompensatsiyalanadi. Bu 
holatni tasodifiy deb hisoblash mumkin emas, uni kompensatsiyalash 
asosida yengib o'tish barcha joyda umumiy xususiyatga ega.
Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqqan holda, barcha aholi 
yashaydigan joylarda, ularning asosiy markazlar va tuzilmaviy-rejali 
tugunlarga nisbatan joylashuvini inobatga olib turib, bunday 
farqlanishlami 
kompensatsiyalashga 
asoslangan 
hisobga 
olish 
prinsipiga o ‘tish zarurligini tan olish lozim. Qishloq joylarga sanoat, 
xizmat ko'rsatish obyektlari va muhandislik-transport infratuzil- 
malarini kiritish asosida qishloq aholi punktlarining ijtimoiy-iqtisodiy 
potensialini kuchaytirish ehtiyoji tugMladi. Natijada. agrar-sanoat 
integratsiyasi rivojlanib, qishloq hududlardagi joylashuv tizimtarida 
urbanizatsiya darajasi oshadi.
62

---

1. Aholi punktlarining guruhli tizimlari (APGT) qaysi prinsiplarga 
asosan shakllanadi?
2. Qishloq aholi punktlarining joylashuv tizimlari yo'nalishidagi 
rivojlanishi qaysi bosqichlarga boMinadi (2.1.3-rasm bo‘yicha)?
3. Shahar-markazlaming intensiv ta’siri zonasida, viloyatlar va 
luman chekkalaridagi qishloq aholi punktlari rivojalanishida qanday 
o'ziga xos xususiyatlar bor?
4. Qishloq aholi punktlarining funksional va rejali tashkil 
etilishidagi asosiy vazifalardan biri (yashash joyidan qat’iy nazar 
barcha aholi uchun mehnat, turmush va ijtimoiy-madaniy sharoitlar- 
ning imkon qadar bir xil qilish vazifasi) qay tarzda hal qilinadi?
2.2. T u rli iy e ra riiy a d a ra ja sid a g i tizim tash k il qiluvchi 
m a rk a z la rn in g rivojlanishi
Agrar-sanoat 
integratsiyasi 
sharoitlarida 
qishloq 
xo'jalik 
korxonalari ishlab chiqarish bazalarini tashkil qilish va shu jarayon 
bilan bogMiq chuqur ijtimoiy o ‘zgarish!ar, bir tomondan, va nafaqat 
istiqbolli, balki zamonaviy sharoitlarga ham zid keluvchi shakllanib 
ulgurgan qishloqqa xos joylashuv tuzilmasi - ikkinchi tomondan, 
shundoq ham o‘ta murakkab boMib turgan mavjud qishloq joylashuvi 
muammolarini yanada keskinlashtirmoqda.
Bu muammoning mohiyati shundan iboratki, qishloq aholi 
punktlarining shakllangan tarmoqlaridagi ko'pgina jihatlar qishloq 
jcylam ing kompleks tarzda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, ishlab 
chiqarishning o‘sish sur’atlarini jadallashtirish hamda shahar va 
qishloq aholisi uchun mehnat, turmush va dam olish sharoitlari 
o ‘rtasidagi tafovutlami bartaraf etishga qaratilgan talablarga mos 
kelmaydi. Shakllangan joylashuv muammolarining mazmuni mayda 
' posyolka laming mavjudligi, markaz tashkil qiluvchi markazlar va 
transport kommunikatsiyalaming yetishmasligi va yaxshi rivojlan- 
maganligi kabi uchta asosiy holat mujassamligida ochilishi mumkin.
Bugungi kunda 0 ‘zbekistonda mavjud 11,7 ming qishloq aholi 
punktlarining kattagina qismini (3,2 ming yoki 28%) aholisining soni 
100 dan 500 gacha boMgan qishloqlari tashkil qiladi. Yuqorida 
aytilganidek, bunday aholi punktlari respublika tumanlari bo‘yicha