Qon plazmasi. Qon plazmasi oqsillari va ularning funksional mohiyati

Leykositlar. Bu termin yunoncha leikos so'zidan kelib chiqgan bo'lib, oqish-ma'nosini anglatadi. Leykositlar organizmda turli-tuman vazifalarni, jumladan trofik va himoya funksiyasini o'taydilar. Ularning himoya vazifasi yot zarrachalarni fagositoz qilish, antitelalarni ishlash, immunitet hosil qilish bilan ifodalanadi.
Sog'lom odamlarda o'rtacha 1 mm 3 qonda 6-8 ming leykosit bo'lib, ularning sonini ortib ketishiga – leykositoz, kamayishiga – leykopeniya deyiladi. Bu holatlar fiziologik va patalogik, ya'ni kasalliklar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Barcha leykositlar sitoplazmasida maxsus donachalar bo'lish va bo'lmasligiga qarab 2 ta gruppaga ajratiladi. 1) donali va 2) donasiz (granulasit va agranulasitlar) leykositlar.
Donali leykositlarning granulalari qanday bo'yoqlar bilan bo'yalishiga qarab, eozinofillar, bazofillar va neytrofillarga bo'linadilar.
Agranulasitlar o'z navbatida monosit va limfositlarga ajratiladi.
Granulasitlarning barcha turlarini tuzilishlari bir-birga o'xshasada, ularning donalarining tarkibi bilan farq qiladilar. Neytrofillar – leykositlarning eng ko'p sonli hujayralari bo'lib, 65-70% ni tashkil qiladi. Ularning shakllari yumoloq, diametri qonda 7-9 mkm.gacha bo'ladi. Donachalar maydaroq sitoplazmada bir tekis tarqalgan bo'lib, tarkibida gidrolitik fermentlar, ayrim donachalarda kislotali fosfataza, proteazalar bo'lsa ikkinchi xil donachalarda ishqoriy fosfataza bo'ladi.
Neytrofillar tashqi tomondan qalinligi 10 nm va ko'p sonli psevdopodiyalari bo'lgan notekis hujayra qobig'i bilan o'ralgan. Neytrofillarning yadrolarini shakliga qarab, segmentyadroli, tayoqcha yadroli va yosh neytrofillarga bo'linadilar. Segment yadroli neytrofillar eng yetuk hujayralar hisoblanib, yadrosi 3-4 ta aloxida segmentlarga bo'lingan. Tayoqchasimon yadroli neytrofillarning yadrosi ham segmentlashgan tayoqcha yoki «S» shaklida bo'ladilar va ular barcha leykositlarning 2-4% tashkil qiladilar. Yosh neytrofillar (metamiyelositlar)ning yadrosi loviyasimon yoki taqasimon bo'lib, o'rtacha 0, 5% gacha bo'ladilar.
Ayollarning yetuk neytrofillarida maxsus xromatin tanachalari yoki Barr tanachalari uchraydi. Ular yadro qobig'i ostida baraban tayoqchasi yoki uzilayotgan tomchi holatida bo'ladilar. Neytrofillar psevdopodiyalari yordamida aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo'lib, organizmning to'qimalarini yallig'lanish yoki yemirilish joyiga yetib boradi. Bu yerda neytrofillar yot zarrachalarni, yemirilgan xujayra bo'laklarini va mikroorganizmlarni fagositoz qiladi. Shu xususiyati uchun ham neytrofillarni – mikrofaglar ham deb yuritiladi. Neytrofillar moddalar almashinuvida ham faol ishtirok etadilar, ularning o'rtacha hayoti 10 sutkaga teng bo'lib, to'qimalarga qondan chiqgandan so'ng tez nobud bo'ladilar.
Eozinofillar neytrofillarga nisbatan birmuncha yirikroq hujayralar bo'lib, diametrlari 10-11 mkm. bo'ladilar va leykositlarning 2-5% tashkil qiladi. Eozinofillarning yadrolari ham segmentlangan bo'lib, neytrofillardan segmentlarning soni ko'pincha 2 ta (pensne shaklida) bazan 3 tagcha bo'lishi va donachalarning o'ziga xos tuzilishi bilan farqlanadilar. Donachalar kislotali bo'yoqlar bilan yaxshi bo'yalib, tarkibida kislotali fosfataza, arilsulfatazadan tashqari, oksidlanish fermentlari-piroksidaza, gistaminaza, katalazalar bo'ladi. Eozinofillar aktiv harakatlanish va fagositoz jarayonida qatnashish qobiliyatiga ega. Eozinofillar sonini ortishiga – eozinofiliya (allergik kasalliklarda) kamayishiga – eozinopeniya deyiladi. Ular o'rtacha 10-12 kun yashaydilar.
Bazofil leykositlar – leykositlar ichida eng kam miqdordagi mayda (7-8 mkm) hujayralar bo'lib 0, 5-1%ni tashkil qiladilar. Bazofillar sitoplazmasidagi maxsus donachalar ishqoriy bo'yoqlar bilan bo'yalib, tarkibida glikozaminoglikan-geparin, gistamin va serotonin bo'ladi. Bazofillar tarkibida qondagi barcha gistaminning 50% mujassamlashgan. Bazofillar biriktiruvchi to'qimaning semiz hujayralariga juda ham yaqin turadi. Ularning hayot sikli, eozinodillarnikiga o'xshab 10-12 sutkani tashkil qiladi.
Agranulasitlar yoki donasiz leykositlar – sitoplazmasida maxsus donachalar bo'lmaydigan hujayralardir. Tuzilishi va vazifasiga qarab, agranulasitlar limfosit va monositlarga bo'linadi.
Limfositlar kattalarda o'rtacha leykositlarning umumiy sonini 25-35% tashkil etib, ularning organizmdagi umumiy og'irligi 1, 5 kg.ga yetadi. Limfositlar diametriga qarab yirik (10-15 m), o'rta (7-9 mkm) va mayda (4, 5-6 mkm) bo'ladilar.
Limfositlarning yadrosi nisbatan yirik, yumaloq shaklda bo'ladilar. Ularning sitoplazmasi ingichka xoshiya sifatida yadro yatrofida joylashadi. Bu yerda erkin ribosamalar va oz miqdorda mitoxioriyalar bo'lib, endoplazmatik to'r, Goldjini kompleksi sust rivojlangan. Immunologik va funksional nuqtai nazardan limfositlarning 2 turi: T va V limfositlar farqlanadi. Limfositlarning sonini ortishiga limfositoz, kamayishiga – limfopeniya deyiladi.
Monositlar – periferik qonning eng yirik hujayralari hisoblanib, razmerlari qonda 10-12 mkm (surtmada 20 mkm) gacha bo'ladilar. Monositlar leykossitlarning umumiy miqdori 6-8% ini tashkil qiladi. Yadrolari asosan loviyasimon, bazan taqasimon shaklga ega. Xujayralarda endoplazmatik to'r, Goldji kompleksi yaxshi rivojlangan, miktoxondriyalar ko'p bo'ladi. Monositlar aktiv haraktchan xujayralar bo'lib, ularning qonda hayot sikli o'rtacha 2-3 sutkani tashkil qiladi. So'ngra to'qimaga chiqadilar va mikrofagasitlarga aylanadilar.