Qoshanov A’bdikerim

Akademik S.P.Tolstov (1907- 1976jj ) 
Tariyxshi’, arxeolog, etnograf Worta Aziya
xali’qlari’ni’n’ etnogenezi’n ha’m tariyxi’n, 
qaraqalpaq u’lkesinin’ materyalli’q
bayli’qlari’n izzertlegen, a’yyemgi Xorezm
tsivilizatsyasin du’nyag’a tani’tqan ali’m. 
Xorezm arxeologyali’q -etnografyali’q
ekspeditsyasi’n 1937-1976 ji’jjari’ basqarg’an , 
300 aslam ilimiy miynetlerdin’ avtori’. 
Wozbestan ilimlar akaemiyasi’ni’n’ hu’rmetli 
akademigi.
Xorezm arxeologyali’q -etnografyali’q
ekspeditsyasi’n palatkalari’.
Arxeologlar M. Mambetullaev,
O. Uysupov jumi’s payti’nda 
 
Arxeolog B. Yagodin ha’zirgi

---

8 
da’wi’rdegi tabi’lmalardi shet elli qonaqlarg’a tani’sti’rmaqta 
 
Watan tariyxin izertlegen tariyxshi alimlar tariyx ilimlerinin’ bu’gingi
jetiskenliklerine su’yene wotirip woni to’mendegi u’ken-u’lken da’wirlerge 
bo’ledi: 
1.
Watanimiz tariyxinin’ alg’ashqi ja’miyet da’wiri. 
2.
Watanimiz aymag’indag’i yen’ a’yyemgi ma’mleketlik du’zilisler. 
3.
Watanimiz worta a’sirler da’wirinde. 
4.
Patsha Rossiyasinin’ basip aliwi ha’m kolonyaliq siyasat. 
5.
Qaraqalpaqstan Sovet ha’kimiyati da’wirinde. 
6.
Qaraqalpaqstannin’ Wo’zbekstan Respublikasi quraminda suveren
rawajlaniw joli. 
Bul iri-iri da’wirler wo’z gezeginde bir neshe mayda da’wirlerge bo’linedi. 
Watan tariyxin do’retiwde qanday derekler tiykar bolg’anligi u’lken ahmiyetke
iye. Haqiyqiy ha’m duris tarixti do’retiwde bir bag’dardagi talaplar ha’m
ko’nlikpeler tiykar bola almaydi. Wo’ytkeni millionlag’an jillardi wo’z ishine
alatug’in adamzat tariyxi tek birneshe ilimlerdin’ jetiskenliklerin wo’z ishine
alatug’in dereklerge su’yeniw arqali g’ana do’retiliwi mu’mkin.
1. A’yyem-a’yyem zamanlardan baslap tap usi ku’nlerge shekemgi ata- 
babalanmizdin’ wa’killeri bolg’an ulli alimlardin’, dana shejirelerdin’, 
shayirlardin’, jaziwshilardin’ do’retken bay shig’armalari. 
2. Ha’r qiyli hu’jjetler saqlanip turg’an jaylardag’i qoljazba shig’armalar, 
hu’jjetler. 
3. Kitapxanalardag’i jazba kitaplar, ilimiy, ko'rkem, memuarliq shig’armalar, 
sabaqliqlar, qol jazbalar, shejireler, toplamlar. 
4. Ha’r qiyli muzeylerdin’ ko’rgizbe zallarinda saqlanip turg’an hu’jjetler, 
birinshi gezekte arxeologiyaliq wolja-buyimlar. 
5. Muzey, qalalar, tariyxiy yestelikler. 
6. Kino, foto hu’jjetler bolip yesaplanadi. 
Alimlar usi do’gerektegi mag’liwmatlardi tariyx ushin tiykar yetip aladi tariyx 
jazip shig’aradi. Jazba derekler gezlespeytug’in yamasa siyrek gezlesetug’in 
da’wirlerdin’ tariyxin do’retiwde arxeologiya iliminin’ jetiskenliklerine su’yenedi. 
Wonnan basqa antropologiya, til, a’debiyat tariyxi qusag’an ilimlerdin’
juwmaqlawshi pikirleri tariyx ushin derek boladi.Folklor, tariyxiy an’izlar, 
shejireler, memuarlar wo’zliginen tikkeley tariyxiy hu’jjet bola almasa da tariyx 
ushin wog’ada bahali derek bolip xizmet etedi, dep yesaplaydi. 
Bugingi ku’nge shekem Qaraqalpaqstan Respublikasi aymag’inda saqlanip 
kelgen tariyxiy arxeologiyali’q estelikler ha’m olardan tabi’lg’an buyimlar, 
diywallarg’a ha’m gu’la’l i’di’slardag’i’ ren’li ko’rinisler, ha’r qi’yli’ 
ustashi’li’qlardi’n’ qaldi’qlari’ ha’m t.b. tariy’ximizdi sa’wlelendiriwshi ha’m 
mag’lumat beriwshi derekler bolip tabi’ladi’. Tariyxti’ u’yreniwde a’sirese 
arxeologiyaliq esteliklerdin’ atamalari’ni’n’ kelip shig’iwi ha’m olar haqqindag’i’ 

---

9 
mag’lumatlardi’ u’yreniw maqsetke muwapiq boladi. A’yyemgi da’wirlerge ta’n 
jazba mag’lumatlardin’ ha’m usig’an uqsas dereklerdin’ az boli’wi’na sebepli 
ko’pshilik arxeologiyali’q esteliklerdin’ ha’m qalalardin’ haqi’qi’y atamalari 
saqlani’p qalmag’an. Tek g’ana son’g’i’ XVII-XX a’sirlerde a’yyemgi Xorezm 
jerlerin jan’a da’wirge ta’n xojaliqlari’ ha’m ma’deniyatlari’ o’zlestirilip usi’ 
saqlang’an qala ha’m diywal qaldi’qlari’na, ko’rinisine, geografiyaliq shariyati’na, 
a’psanalarg’a maslasqan atamalar menen belgilep qoyi’lg’an. Mi’sali’ tawdi’n’ jan 
bawi’ri’nda jaylasqanlig’i’ sebepli ―Janbas qala‖, topi’raq u’yindisinen ibarat 
bolg’an ―Topiraq qala‖, etnografiyali’q a’psanag’a ta’n bolg’an ―Gu’ldursin‖ 
qalasi, ha’m t.b usig’an uqsag’an atamalar saqlang’an. Solar menen bir qatarda gey 
para esteliklerde bir ha’m eki’ degen qosimshalarda ushrasadi. Sebebi XX – 
a’sirdin’ ortalari’nda birinshi arxeologiyali’q kartanin’ du’nyag’a shi’g’i’w 
da’wirinde bir qansha a’yyemgi qon’silas qa’wimlerdin’ turar jerleri san menen 
belgilengen. Misali Ayaz qala 1 ha’m 2, 3, Janbas qala massivindegi stoyankalar 
ha’m tag’ida basqalar.
Bul sabaqli’qta keyingi shi’qqan avtorlardi’n’ kitaplari’ndag’’
mag’li’wmatlar menen birge M.Ma’mbetullaev, M.Turebekov, O.Yusupovlar
avtorli’g’ndag’i’ ‖Qaraqalpaqstan tariyxi’‖ No’kis 2010 j ki’tabi’nan
paydalani’ldi’.