Qoshanov A’bdikerim

Qaraqalpaqstandag’i neolit –Kelteminar ma’deniyati 
Jan'a tas da'wiri-neolit uzaq dawam yetken tas a’sirinin’ son’g’i basqishi.
Bul da’wirde adamzattin' ja’na jerlerdi ko’lemli aymaqlardi ayriqsha ken' 
wo'zlestiriw da'wiri boldi. Qaraqalpaqstandag'i jan'a tas da'wirnin' adamlari tek 
da'rya alaplarin g'ana emes, al Qizilqumnin' ha'm U’stirttin' ishki rayonlarin da 
wo'zlestire basladi. Sol da'wirdegi anag'urlim qolayli ta'biyiy jag'daylar iqlimnin'
aytarliqtay boliwi, bul jerlerdi tez wo'zlestiriwge imkaniyat berdi. Wol zamanda 
tasqin suwli bolg'an A'miwda'ryanin' ku'shli ag'isi Sariqamis shuqirinin' u'sti 
menen U'zboy arqali Qaraqumdi kesip wo'tip Kaspiyge qarap aqqan. Sonin' menen 
birge da'ryanin' Aqshada'rya deltasi dep atalg'an bir tarmag'i arqag'a qarap aqqan. 
Aqshada'ryani tu'slik tarmaqlari aqqan jerlerde u'lken suw aydinlari, ko'lemli 
Yeslep 
qalin’
U’stirt ken’isliginde jaylasqan yestelikler-Aydabol qudig’i
do’gereginde jaylasqan Aydabol 2,3,4,6,9,11,14,25, 
Aqtaylaq 1, Aydaboldan 6-8 km batista jaylasqan Jarinqudiq 
1-3 ma’kan worinlar

---

19 
qalin’ tog'aylar, qamisliqlar boldi. Wol jerlerdegi da'rya tarmaqlarinin’ ag'islari 
wonsha pa'tli bolmag'an. Zarafshan da'ryasinin' suwi wol da'wirde ana g'urlim 
tasqin bolg'an. Wonin' suwi Qizilqum sho'listanlig'inin' a'dewir ishkerisine shekem 
ag'ip barg'an. Zarafshan da'ryasinin' quyar ayag'inin' yeski an'g'arlari yelege 
shekem saqlang'an. U’stirttegi suwdin' azli-ko'pli turaqli derekleri bolg'an.
Qaraqalpaqstandag'i jan'a tas da'wiri-neolit yestelikleri A'miwda'ryanin' a'yyemgi 
Aqshada'rya deltasinda bar. Wol ha'zirgi To'rtku'l rayoni aymag'inan baslap 
Taxtako'pir rayoni aymag'ina shekemgi araliq. Sonday-aq neolit yestelikleri U'stirt
jaziqlig'inda saqlang'an. Aqshada'rya deltasinin' tu'slik tarmaqlarinda, ishki
Qizilqumnin' shig'isi menen sibaylas jerlerde Kelteminar ma'deniyati (b. e. 
shekemgi 4-3 min' jilliqlar) taralg'an. Aral ten’izi boylarinda Kelteminar 
ma’deniyatina ta’n tarixiy esteliklerge uqsas jergilikli qa’wimles ma’deniyatlar da 
ushrasadi. Bular Sariqamis deltasi, ishki Qizilqum ha’m Aral ten’izinin’ arqa 
jag’alarindag’I madeniyatlar qatlami.
Bul da'wirdegi Aqshada'rya deltasinin' tu'slik tarmaqlari Aralg'a bari’p quymag'an. 
Wolar Aralg'a shekemgi jerlerdegi wog'ada ken' suw aydinlarinan, ko'lemli 
batpaqliqlardan, suwi bir ma’rte ag'atug'in ko'p sanli tarmaqlardan ibarat bolg'an. 
Wo1 jerlerdi ushi qiyiri joq qamisliqlar ha'm tog'ayliqlar qaplap turg'an. Delta 
suwlarinda baliqlar ha'm quslar ko'p bolg'an.
Tog'aylarda ha'm qamisliqlarda ko'p sanli ha'r qiyli jabayi haywanatlar jayilip 
jasag'an. Sonday-aq tu'rli-tu'rli jirtqish haywanlar da barshiliq bolg'an.
Jan'a tas da'wirindegi adamlar deltanin' sirtindag'i yamasa ishkerisindegi 
atawlarg'a qonislasqan ha'm ko'llerdin' boyindag'i qumliqlarda ilashiqlar qurip 
jasag'an.