Qoshanov A’bdikerim

2. Qaraqalpaqstan tariyxin u’yreniwdin' derekleri. Qaraqalpaqstan 
tariyxinin' da'wirleri. 
Qaraqalpaqstan aymag'inda a'yyemgi ja'ma'a'tlik du'zim da'wirinde jasag'an 
xaliqlardin' etnikaliq qurami, siyasiy, sotsialliq, ekonomikaliq ha'm ma'deniy 
turmisi haqqinda jazba derekler joq. A’yyemgi Gretsiya ha'm Rim tariyxshilari 
menen geograflarinin' miynetlerinde azi-kem mag'liwmatlar bar. Iran jerinde qul 
iyelewshilik du'zim hu'kimlik su'rgen. Iran patshalarinin' jartaslarg'a woyip 
jazdirg'an jaziwlarinda Xorezm xalqi haqqinda aytiladi. Zoroastrizm dini Worta 
Aziya, Azerbayjan ha'm Irannin' a'yyemgi xaliqlarinin' dini bolg'an. Usi dinnin'—
muqa’ddes kitabi ‖Avesto‖ betlerinde Xorezm yeli haqqinda qisqa mag'liw-
matlar aytilg'an. Kitapta sho'listanliqlar menen qorshalg'an topirag'i hasil, jeri bay 
ken' paytaq jaziq dalaliqlar Xorezm yeli dep ataldi dep keltirilgen. Wol yelde 
xorezmliler jasaydi dep atap ko'rsetileli. Solay yetip, a'yyemgi Xorezm yeli ha'zirgi 
Qaraqalpaqstan Respublikasinin' ha'm Wo'zbekstan Respublikasinin' Xorezm 
ha'kimligi menen Tu'rkmenstan Respublikasinin' Tashawiz, Sharjaw wa’layatlari 
aymaqlarina sa'ykes keledi.
Ahamoniyler basqarg'an Iran patshalarinin’ Behustun ha'm Persopol jaziwlari 
dep atalg'an jartaslardag’i jaziwlar yelege shekem saqlang'an. Wolarda Xorezmnin’ 
yen’ a'yyemgi da'wiri haqqinda, wonin’ Ahamoniyler ma’mleketinin' quraminda 
bolg'anlig'i tuwrali azi-kem mag'liwmatlar bar. Bul jaziwlar haqqinda a'yyemgi 
grek tariyxshi-geograflari Ktesiy ha'm Fotiy wo'z miynetlerinde jazip qaldirg'an. 
A'yyemgi Xorezm ha'm xorezmliler haqqinda «tariyx atasi» Gerodot ha'm grek 
tariyxshi-geografi Gekatey Miletskiy ha'm basqalar wo'z miynetlerinde yeslep 
wo'tken. Bizin' eramizdin' 95-175 jillari aralig'inda jasag’an grek tariyxshisi ha'm 
jaziwshisi Arrian lskender Zulxarnaynnin ' atlanislarinin' tariyxi haqqinda jazg’an. 
Wol wo'zinin' «Aleksandr Anabasisi» atli miynetinde Xorezm wo'zinin' patshasi 
bar biyg'arez ma'mleket, dep ko’rsetken. Arriannin' jaziwi boyinsha bizin' 
eramizg’a shekemgi 329-328-jillari Iskender Zulxarnayn Baktriyada qislag’an. Sol 
waqtinda wog'an Xorezm patshasi Farasman 1500 atli a'skeri menen kelgen, 
Farasman usi sapari Iskenderge wo'zinin' a'skeriy ja'rdem beretug'inlig'in bildirdi 
ha’m wonin' menen awqam du'zdi. Grek geografi ha’m tariyxshisi Strabon bizin' 
eramizg'a shekemgi 64-63, bizin’ eramizdin’ 23-24-jillari aralig'inda jasag'an. Wol 
ko'p sayaxatlarg'a shiqqan. Strabon woz'inin' «Geografiya» atli miynetinde 
Xorezmnin' xalqi xorasmiyler haqqinda mag'liwmat bergen. Xorasmiyler 
massagetlerdin' ha'm saklardin' quramina kiredi, dep jazg'an Strabon. 
Qitay jilnamalarinda Worta Aziyanin' bizin' eramizg'a shekemgi II a'sirdin’ 
aqiri I a'sirdin' basi aralig'indag'i tariyxi haqqinda mag'liwmatlar bar. Ban Gu 
degen Qitay alimi bizin' eramizdin' 92-jili qaytis bolg'an. Wol «Xannin’ u'lken 
u'yinin' tariyxi» atli miynetinde Kangyuy ma’mleketinin' soramindag'i bes yelatliq 
haqqinda jazg'an. Sonin’ ishinde Yuegan yelatlig'in da atap wo'tken. Qitay yelinde 

---

6 
Yuegan dep a'yyemgi U'rgenish (Xorezm) aytilg'an. Qitaydin' Tanshiw jilnama- 
sinda da usi xabar ta'kirarlanip aytilg'an. 
Bizin' eramizdin' 224-651-jillari aralig'inda u'stemlik su'rgen Iran shaxlarinin' 
sasaniyler na'sili waqtindag'i jazba yestelikler bar. Wolarda Xorezmnin' III-IV 
a'sirlerindegi tariyxi haqqinda bir qatar mag'liwmatlar gezlesedi Pexleviy tekst- 
lerinder (Iran jerindegi qala) Xorezm ha'm xorezmliler haqqinda bir neshe eslep 
wo'tiwler bar. Solardin' birinde Shapur 1 (241-271-jillar) nin' wo'z basqariwinin' 
birinshi jilinda xorezmlilerge qarsi uris ju'rgizgenligi aytilg'an. Paykuwlidegi 
shaxinshax Narse (230- 293-jillari) jaziwlarinda Narse ha'mirine boysing’an ha'm 
wog'an wo'z yelshilerin jibergen hu'kimdarlardin’ arasinda xorezmshax ta atap 
wo'tilgen. Solay yetip, Qaraqalpaqstannin' aymag'inda bizin' eramizg'a shekemgi 
a'sirlerde-aq ko'shpeli ha'm yarim ko'shpeli sak-massaget ha'm usi qa'wimlik 
birlespege kirgen xorezmliler wo'zlerinin' a'yyemgi ma'mleketin du'zdi. Wol 
ma'mleket-«Xorezm ma'mleketi» ati menen tariyxta belgili boldi. Al, sak-massaget 
ler ha'm wolarg'a kirgen a'yyemgi xorezmliler qaraqalpaqlardin', wo'zbeklerdin', 
tu'rkmenlerdin' ha'm qazaqlardin' ata-babalari bolg'an. 
Qubla Aral boylarindag’i xaliqlari haqqinda bahali mag’luwmatlar
jerlesimiz Abu Rayxan Beruniy shigarmalari bahali derek bolip 
shig’armalarinin’ biri ―A’yyemgi xaliqlardan qalg’an yestelikler‖ dep ataladi,
wol bul miynetinde Xorezm ma’deniyati b.e.sh XIII a’sirge barip taqaladi
dep ko’rsetedi.
Bizin’ da’wirimizde de Qaraqalpaqstan tariyxin ko’plegen alimlar ta’repinen 
izertlewler alip barg’an. Wolardan Xorezm - arxeologiyaliq etnografiyaliq
ekspedetsyasinin’ baslawshilari’ S.P. Tolstov, T.A.Jdanko,Y.Rapoport, 
E.E.Nerazik, A.V.Vinogradov ha’m Qaraqalpaqstan tariyxin a’yyemgi da’wirin
izertlegen alimlar B. Yagodin, A.V.Gudkova, L.S. Tolstova, E. Biyjanov,
M.Ma’mbetullaev, G.Xojaniyazov, M.Sh.Qdirniyazov, M.Torebekovlar ha’m
tag’i basqalar bolip yesaplanadi. Keyingi da’wirler ishinde S.P Tolstov ha’m 
onin’ sha’kirtleri ta’reaninan Amuda’rya boyi ha’m ishki Qizilqum atraplarinda 
izertlewler ju’rgizilip paleolit da’wirine ta’n mustiye ma’deniyati, mezeolit ha’m 
erte neolit da’wirine ta’n ayyemgi adamlardin’ jasaw orinlari tabilg’an. Solardan 
ishki Qizilqumda jaylasqan ―Tolstov stoyankasi‖ ha’m ―Uchashiy 131‖, 
Amuda’rya boyinin’ Sariqamis deltasinda ―Tumek – Kichijik‖ qoyimshilig’I 
tabilip pu’tkil Orta Aziyanin’ sho’listanlarindag’I neolit da’wirine ta’n 
ma’ra’simlerine baxa beriledi.
U’lkemizde yelege shekem wo’zinin’ izertleniwin ku’tip atirg’an tariyxiy
yestelikler bar, woni bu’gingi ku’nde de izertlewler dawam yetpekte. 

---

7