Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Arab tilshunosligi ta’sirida yuzaga kelgan turkiy 
tilshunoslik
. Buning tarixi XI yuzyillikdan boshlanadi. Tarixda 
turkiy tillarni o‘rganish va o‘qitish metodologiyasining 
shakllanishida sharq, xususan, arab tilshunosligining ta’siri 
katta bo‘lgan. Turkiy tillar salkam to‘qqiz asr arab tilshunosligi 
metodologiyasi asosida tadqiq etilgan va ta’lim sohasiga tadbiq 
etilgan. Ushbu metodologiyani turkshunoslikda birinchilardan 
bo‘lib ulug‘ olim, buyuk tilshunos Mahmud Koshg‘ariy ishlab 
chiqdi. U turkiy tillarni o‘rganishga arab tilshunosligining 
tadqiq usullarini qo‘lladi, shu asosda turkshunoslikda yangi bir 
metodologiyani yaratdi, islom davri turk tilshunosligiga asos 
soldi. 
Muhimi, turk tilshunoslari arab tilshunosligining metod va 
usullarini o‘z tillarini o‘rganishga tadbiq etibgina qolmay, 
turkiy tillarning qonuniyatlariga suyangan holda, uni yangi-
yangi yo‘lu usullar bilan boyitdilar, ayni metodlar asosida 
tilshunoslikda ulkan kashfiyotlar qildilar. 
Mahmud Koshg‘ariyning ulug‘ xizmatlarini uning bizgacha 
yetib kelgan “Devonu lug‘atit turk” asarida ko‘rishimiz 
mumkin. Ushbu asarida olim turkshunoslikda birinchi bor 
qadimgi 
turk 
lahjalarini 
klassifikasiya 
qildi, 
turk 
tilshunosligining muhim nazariy masalalarini yoritib berdi. 

---

72
“Devonu lug‘atit turk” ikki – muqaddima va lug‘at 
bo‘limlaridan tuzilgan. Muqaddimada kitobning yozilish 
sabablari, uning tuzilishi; turklar qo‘llaydigan yozuv; otlarning 
yasalishi; fe’llarning tuslanishi; so‘z tarkibi (morfem tuzilishi); 
kitobda berilgan grammatik qoidalar; turk tabaqalarining ta’rifi 
va ularning yerlashuvi; turk lahjalari orasidagi o‘zgachaliklar 
to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Shu o‘rinda Yer tuzilishi (sharqiy 
yarim shar) xaritasi ham ilova qilingan. 
Lug‘at quyidagi sakkiz bo‘limdan iborat: 
1. Hamzali so‘zlar, ya’ni “alif” bilan boshlanadigan so‘zlar 
bo‘limi. 
2. Solim, ya’ni “alif”, “vav”, “ya” harflari bo‘lmagan so‘z-
lar bo‘limi. 
3. Muzoaf, ya’ni undoshlari ikkilanadigan so‘zlar bo‘limi. 
4. Misol, ya’ni tarkibida “alif”, “vav”, “ya” bo‘lgan so‘zlar 
bo‘limi. 
5. Zavatu-s-salasa (uch harfli so‘zlar), ya’ni “alif”, “vav”, 
“ya” harflari qisqa unli sifatida o‘qiladigan so‘zlar bo‘limi. 
6. Zavatu-l-arba’a (to‘rt harfli so‘zlar), ya’ni “alif”, “vav”, 
“ya” qisqa talaffuz qilinadigan so‘zlar bo‘limi. 
7. G‘unnalilar, ya’ni tarkibida burun (dumog‘) tovushlari 
kelgan so‘zlar bo‘limi. 
8. Al-jam’ baynas-sakinayi, ya’ni harakatsiz ikki undoshli 
so‘zlar bo‘limi. 
Har bir bob ism va fe’llardan iborat ikki qismga ajratilgan. 
Tilshunoslik 
tarixida 
xorazmlik 
olim 
Mahmud 
Zamaxshariyning ham ulushi ulug‘. Turkshunoslikda uning 
“Muqaddamatu-l-adab” 
asari 
shuhrat 
qozongan. 
“Muqaddamatu-l-adab” (“Adab muqaddimasi”) – arab tili 
leksikologiyasi va grammatikasiga bag‘ishlangan asar. Kitob 
muqaddima, ismlar bo‘limi, fe’llar, harflar (yordamchi so‘zlar), 
ismlarning turlanishi, fe’llarning tuslanishi bo‘limlaridan 
tuzilgan. Shulardan ismlar va fe’llar qismi lug‘at bo‘lib, qolgan 
bo‘limlar grammatikaga tegishli.

---

73
“Muqaddamatu-l-adab”ning lug‘at bo‘limi (ya’ni ismlar va 
fe’llar qismi) ko‘p tillidir. Tartibga ko‘ra, lug‘atda avval 
arabcha so‘z keltiriladi, so‘ng boshqa tillarda – forscha, turkiy, 
mo‘g‘ulcha, ba’zan qadimgi xorazmiy tilida uning tarjimasi, 
ma’nosi beriladi.
Yana bir jihati, asarning mavjud qo‘lyozmalarida 
so‘zliklarning berilishi turlicha: asar nusxalari ikki tilli 
(arabcha-forscha, arabcha-turkiy, arabcha-xorazmiy), uch tilli 
(arabcha-forscha-turkiy), to‘rt tilli (arabcha-forscha-turkiy-
mo‘g‘ulcha) variantlarda tarqalgan.
“Muqaddamatu-l-adab” ko‘p variantda tarqalgan. Tabiiyki, 
bu o‘rinda asarning lug‘at bo‘limlari (ismlar va fe’llar) ilk 
variantda qanday ko‘rinishda edi, degan so‘roq tug‘iladi. 
Olimlar, muallif asarning lug‘at qismini ikki tilda (arabcha-
forscha) tuzgan; turkiy va mo‘g‘ulchasini kotiblar keyinchalik 
qo‘shganlar, deb biladilar. Bizningcha, bu fikr to‘g‘ri emas. 
Buni rad etuvchi dalillar ham bor. Chunki turkiy so‘zlik 
kiritilgan variantlarining ayrimlari juda eski. Yana bir jihati, 
asarning nodir nusxalarida keltirilgan turkiy so‘zlik ancha eski 
tilni aks ettirmoqda. Ushbu nusxalarni ko‘chiruv chog‘ida 
turkiy 
so‘zlikka 
alohida 
e’tibor 
qaratilgan: 
ba’zi 
qo‘lyozmalardagi turkiy so‘zlik qizilda. 
Mavjud nusxalarning bunday belgilari tubandagi xulosaga 
olib keladi. Chamasi, muallif mazkur asarini ikki qayta yozgan, 
to‘g‘rirog‘i bir yozib, keyin to‘ldirish kiritgan. Asarni besh 
bo‘limli qilib tuzgan. Bu ilk variantining lug‘at qismi chamasi 
ikki tilli edi: arabcha so‘zlar xorazmcha tarjimasi bilan 
keltirilgan. Bu bilan yerli xalqning ehtiyoji ko‘zda tutilgan. 
Keyingi variantlarga xorazmcha so‘zlikning kiritilganligi 
dargumon. Sababi, XIII asrdan xorazm tili asta-sekin 
iste’moldan chiqib, o‘lik tilga aylana boshlagan edi. 
Keyinchalik Xorazm davlatining siyosiy-ijtimoiy talabidan 
kelib chiqib muallif asarning lug‘at qismini qayta ishlab 
takomillashtirgan: uni ko‘p tilli lug‘atga aylantirgan. Muallif 

---

74
tomonidan qayta ishlangan ana shu ikkinchi variantda turkiy 
so‘zlik ham bor edi. Keyingi asrlarda vujudga kelgan variantlar 
muallifning o‘sha birinchi yoki keyingi – ko‘p tilli variantiga 
asoslangan ko‘rinadi. Asarning arabcha-xorazmcha lug‘at 
shaklidagi qo‘lyozma nusxasi ilk variantga asoslangan bo‘lsa 
ehtimol. Lekin asarning fanda ma’lum bo‘lgan boshqa 
nusxalari ikkinchi – ko‘p variantli nusxadan urchigan 
ko‘rinadi. Keyingi asrlarda asar ko‘chirilayotgan yurtning 
madaniy, siyosiy-ijtimoiy talablaridan kelib chiqib, uning 
yangi-yangi variantlari yuzaga kela boshlagan. Turkiy muhitda 
ko‘chirilgan nusxalarida turkiy so‘zlik saqlangan, forsiyzabon 
muhit uchun mo‘ljallanganlarida turkiysi tushirib qoldirilgan. 
Britaniya muzeyida, o‘rni bilan, yunoncha tarjimasi 
berilgan nusxasi ham bor. Bu esa asarning Yevropa 
mamlakatlarida tarqalishi va o‘rganilishi bilan bog‘liq 
hodisadir. O‘sha o‘lkalarda yashovchilar talabidan kelib chiqib, 
undagi lug‘at yunonchada izohlangan. 
Turkiy tillarni o‘rganish bo‘yicha arab tilida, keyinchalik 
fors va turkiy tillarda yaratilgan barcha lug‘at va grammatikalar 
tilshunoslikning ana shu metod va usullarida yaratildi.
Tilshunosligimiz tarixida XIV asr ham yuksalish davri 
sanaladi. Turkshunoslikda arab tilshunosligi metod va 
usullarining sobit qolishida, ayniqsa, arab mamlakatlarida 
turkiy tilni o‘rganish bo‘yicha tuzilgan qo‘llanmalarning 
ahamiyati katta.
Mamluklar davlatida (1250–1517), davlat turk sultonlaring 
ilgida ekanligida turkiy tilga e’tibor katta edi. Bu kezlar 
arablarning turkiy tilni o‘rganishlari uchun grammatik asarlar 
va lug‘atlar, turli qo‘llanmalar yaratilgan. O‘sha zamonlarda 
Abu Hayyon va Ibn Muhanna singari tilshunoslar yashab ijod 
etgan. 
Arablarga turkiy tilni o‘rgatish uchun yozilgan asarlardan 
biri “Kitob-i majmu-i tarjumon-i turkiy va ajamiy va 
mug‘aliy”dir (buni qisqacha “Kitob-i tarjumon-i turkiy” deb 

---

75
ataladi). “Kitob-i tarjumon-i turkiy” arabcha-turkiy va 
mo‘g‘ulcha-forscha so‘zlik bo‘limlaridan tuzilgan. Asarning 
turkiy grammatikaga bag‘ishlangan bo‘limi kirish va to‘rt 
qismdan iborat. Kirish qismida hamdala, kitobning yozilish 
sababi va turkiy tilning fonetik o‘zgachaliklari to‘g‘risida so‘z 
boradi. Birinchi qism 26 bo‘limli so‘zlikdir. Qo‘llanmaning 
qolgan qismlari turkiy tilning grammatik qoidalariga 
bag‘ishlangan. 
Arab 
tilida 
yaratilgan 
qo‘llanmalardan 
yana 
biri 
yozuvchisining oti ma’lum bo‘lmagan “Attuhfatu-z-zakiyatu 
fillug‘atit turkiya” (“Turkiy tillar haqida noyob tuhfa”) asaridir. 
Kitob “qipchoq tili” grammatikasiga bag‘ishlangan. Uning 
bituvchisi bu xususda: “Men bu asarda qipchoq tiliga 
asoslandim. Chunki eng ko‘p qo‘llanadigan til qipchoq tilidir. 
Turkman tilini bu ishda bayon qilmadim. Faqat juda zarurat 
bo‘lgandagina ko‘rsatdim,” – deb yozgan edi (AZFT. 8). Bu 
asar ham kirish, arabcha-turkiy so‘zlik, grammatik qoidalar 
bo‘limidan iborat. 
XV–XVI asrlarning tilshunosligida Alisher Navoiyning 
xizmati buyuk. U turkiy va forsiyni qiyosiy o‘rganish asosiga 
qurilgan “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asari bilan tilshunoslikda 
tipologiya sohasiga asos soldi. 
O‘sha 
davr 
tilshunosligida 
Zahiriddin 
Muhammad 
Boburning xizmati ham katta. Uning tilshunoslikdagi ulug‘ 
xizmati “Xatt-i boburiy”da o‘z aksini topgan. 
Muhammad Shayboniy ham turkiy til grammatikasi 
to‘g‘risida qo‘llanma yozganligi ma’lum. Biroq asar kunimizga 
qadar saqlangan emas. Hasanxoja Nisoriy o‘zining “Muzakkiri 
ahbob” tazkirasida Shayboniyxon haqida ma’lumot berar ekan, 
yozadi: Deydilarki, xon Hazora qal’asi fathiga otlanganda bir 
g‘azal bitib, Hiri shayxu-l-islomi va Qozi Ixtiyorga yuboribdi... 
Qozi Ixtiyor turkiy tilni bilmas ekan, uning uchun turkiy til 
qonun-qoidalari kitobini bitib yuboribdi (MA.21). Ushbu 

---

76
ma’lumotlarga 
qaraganda, 
Shayboniyning 
turkiy 
tilga 
bag‘ishlangan ushbu kitobi forsiyda bitilgan. 
XV–XVI yuzyilliklardan boshlab eski o‘zbek tilini 
(“chig‘atoy turkchasi”ni), xususan, Alisher Navoiy asarlarini 
chuqur o‘rganish istagida lug‘at va grammatik asarlar yaratila 
boshladi (qarang: Умаров 1992).
Alisher Navoiy asarlariga tuzilgan birinchi lug‘at 
“Badoyiu-l-lug‘at” 
deb 
ataladi. 
Uni 
sulton 
Husayn 
Boyqaroning buyrug‘iga ko‘ra chamasi 1500 yili Toli Imoniy 
tuzgan. Lug‘atda Navoiy asarlarida qo‘llangan turkiy so‘zlar 
fors tilida izohlanadi. Har bir so‘zning tovush tuzilishi, uning 
ma’nosi, grammatik xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi. 
So‘z ma’nolarini ochiqlamoq uchun Navoiydan baytlar 
keltirilgan.
XVI asr lug‘atlaridan yana biri Rajab ibn Muhib Ali 
Shomluning “Lug‘at-i Navoiy” asaridir. U chig‘atoycha-
turkcha lug‘at bo‘lib, Navoiy asarlarida qo‘llangan mingga 
yaqin so‘zning izohi keltirilgan.
Eski o‘zbek tilida yaratilgan lug‘atlardan yana biri 
“Abushqa” deb ataladi. Oti aslida bunday emas. Lug‘atning ilk 
so‘ziga asoslanib, uni shunday atab ketilgan. Lug‘atning 
muallifi Mustafo bin Sodiqdir. Lug‘at so‘zlari turkiyda 
izohlangan. Uning tuzilgan davri noma’lum. Hozir Venada 
saqlanayotgan eng eski qo‘lyozmasi 1552 yili ko‘chirilgan. 
Shunga asoslanib, ushbu lug‘at XVI asr boshlarida tuzilgan 
deyish mumkin. 
Lug‘at tuzgan olimlardan yana biri Fazlullaxondir. Uning 
asari “Lug‘at-i turkiy” deb ataladi. Mazkur lug‘at Hindistonda 
Shoh Jahonning o‘g‘li Avrangzeb buyrug‘i bilan tuzilgan. 
Alisher Navoiy asarlari bo‘yicha tuzilgan boshqa bir lug‘at 
Mirza Maxdixonning “Sangloh”idir. Kitob forsiyzabon 
o‘quvchiga 
mo‘ljallangan 
bo‘lib, 
Navoiy 
asarlaridagi 
ma’nosini topish qiyin bo‘lgan so‘zlar jamlangan. Shundan 
kelib chiqib, Mirza Maxdixon uni “Sangloh” deb atagan edi 

---

77
(ma’nosi “toshloq yer” degani). Lug‘atda Navoiy asarlaridan 
tashqari, o‘rni bilan Lutfiy, Husayn Boyqaro, Bobur asarlarida 
uchraydigan so‘zlar ham beriladi va ulardan baytlar keltiriladi. 
Lug‘at va grammatik asarlar tuzish an’anasi XIX asrda ham 
davom etdi. Kitobxonga Alisher Navoiy asarlarini chuqurroq 
o‘rgatish istagida bu davrda Fath Alixon “Kitob-i lug‘at-i 
atrokiya”, Shayx Sulaymon Buxoriy “Lug‘at-i chig‘atoyi va 
usmoniy” asarlarini yozgan.