Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
el kiši
birikmasi ham bor. Bu o‘rinda el – “yurt, mamlakat”, el kiši esa 92 ruschadagi “grajdanin” degan tushunchani beradi. Bitigdagi töbä so‘zi “yodgorlik, bitigtosh” anglamidadir. Bitigning e’tiborni tortadigan yana bir xususiyati, undagi ta’rix (sana) asl turkiy qolipda: avval yil (hijriy va muchal tartibida), so‘ng oy, kun ketma-ketligidadir. Amir Temur bitigda Temür-beg deb tilga olingan. Bu ismdagi beg uning darajasidir. U “amir”ga to‘g‘ri keladi. Uyg‘ur, arab yozuvlarida [k] va [g] tovushlari bir harf bilan ifoda etilganligi ma’lum. Muhimi shundaki, “Qutadg‘u bilig”ning arab yozuvli namangan nusxasida ora-chora beg so‘zidagi “kof” harfining ustiga uch nuqta qo‘yib ketilgan. Uch nuqtasi bu so‘zning [g] bilan o‘qilganiga dalil. Demak, yozma yodgorliklar tilida bu so‘z bek emas, beg deb o‘qiladi. Yuqoridagilarni nazarda tutgan holda, bitigning mazmuni shunday bo‘ladi: “Tarix yetti yuz to‘qson uchda, qo‘y yil, ko‘klamning ora oy(ida) Turonning sultoni Temurbeg uch yuz ming qo‘shin bilan islom uchun To‘xtamish xon(ning) xonligiga yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsin deb ushbu bitigtoshni yozdirdi. Tangri (bizga) nisfat [ya’ni to‘g‘rilik, insof] bergay inshoolo. Tangri fuqaroga rahm qilg‘ay, (el) bizni duo bilan yod qilg‘ay”. U. Sertkaya uyg‘ur yozuvli matnning birinchi jumlasini Tïrïx yedi yüz toqsan üčtä qoy yïl yerniŋ uğanï turannïŋ sultānï Temür-bek üč yüz miŋ čerik bilä ismi üčün toqtamïš qanqa bulğar qanïqa yorïdï ko‘rinishida o‘qib, turkchaga “Tarih yedi yüz doksan üçte, Koyun yıl(ında), yerin (cihanın) sahibi, turanın sultanı Temür Bey, üç yüz bin asker ile, ismi (islam?) için Toktamış Han’a, Bulgar Hanı’na yürüdü” deb tarjima qilgan (Sertkaya 2007,36–37). E’tibor bersangiz, bitigda Temurbek o‘z saltanatini Turan deb atamoqda. Temurbek mamlakati aslida shunday atalgan. Matnda hukumdor o‘zini Turannïŋ sultānï , otini esa Temür-beg degan: Turannïŋ sultānï Temür-beg . Sultonning oti turkiy tildagi boshqa hujjatlarda ham shunday. Masalan, Sulton Abu 93 Saidning uyg‘ur yozuvli vasiqasida u Sāhibqirān Temür-beg, Beg, Sāhibqirān Beg, Temür-beg deb beriladi. Yanada muhimi, bitigning arab xatida emas, balki qadimgi uyg‘ur yozuvi va turkiy tilda ekanligidir. Bu ham bo‘lsa, Temurbek o‘zining tarixiy yozmalari, yilnomalari, rasmiy yorliqlarini uyg‘ur xatida bittirganidan dalolat beradi. Temuriylar tarixini bitgan muarrixlar o‘z asarlarini yozishda uyg‘ur yozuvida bitilgan ana shunday yilnoma, tarixiy hujjatlardan foydalanganlarini ham qayd etib o‘tganlar. XIV–XV asrlarda Mavoraunnahr va Xurosonda kitobat san’ati gullab-yashnadi. O‘sha kezlar Yazd, Hirot, Samarqand madaniy markazlarida uyg‘ur xatida bituvchi xattotlarning maktablari yuzaga keldi. Temuriylar bu noyob kasb egalariga doim g‘amxo‘rlik qildilar, uyg‘ur xati bilan yozuvchi kotiblar ularning himoyasida bo‘ldi. Chunonchi, Hirotda ko‘chirilgan uyg‘ur yozuvli qo‘lyozmalar Shohruhning, Samarqandda Mirzo Ulug‘bekning, Yazdda esa Mir Jaloliddin(Jaloliddin Mir Chaqmoq)ning buyrug‘i va homiyligi ostida bitildi. XIV–XV asrlarda Oltin O‘rda, Chig‘atoy xonlari zamonida turkiy tilda bituvchi kotiblarni baxšï deganlar. O‘sha kezlar turkiy matnlar qo‘proq uyg‘ur xatida yozilardi. Shuning uchun ham baxšï ko‘pincha uyg‘ur xatida ko‘chiruvchi kotibni bildirgan va bu so‘z uning otiga ham qo‘shib aytilgan. Turkiy yozma manbalarda o‘sha davrda yashab ijod etgan baxshilarning otlari ham qayd etiladi (masalan, o‘sha kezlarda yashab ijod qilgan Mansur baxšï, Hasan Qara Sayïl Šams baxšï, Zaynu-l-Abidin baxšï ning otlari ma’lum). Temuriylar zamonida bitilgan bebaho yozma obidalarning ayrimlari va, aniq aytish mumkinki, eng nodirlari kunimizgacha yetib kelgan. Ana shunday nodir qo‘lyozmalardan biri Yusuf Xos Hojib yozgan “Qutadg‘u bilig” asarining uyg‘ur yozuvli nusxasidir (Радлов 1890). Uni Hasan Qora Sayil Shams baxshi 1439 yili Hirot shahrida 94 ko‘chirgan. Qo‘lyozma kitob hozir Vena Milliy kutubxonasida (A.G‘.13) saqlanmoqda. “Qutadg‘u bilig”ning Hirot maktabida ko‘chirilganligi temuriylar zamonida o‘tmish adiblarining asarlariga e’tibor katta bo‘lgani, shuningdek, qoraxoniylar davri adabiyoti, eski turkiy adabiy til va yozuv an’anasining davom etganligidan dalolat beradi. Hirot xattotlik maktabining yirik namoyandalaridan yana biri Abu Malik baxshidir. Uning qo‘lidan chiqqan nodir qo‘lyozma hozir Parijdagi Fransiya Milliy kutubxonasida (Suppl. Turc.,190) saqlanmoqda. Baxshi mazkur qo‘lyozmani hijriy 840 (melodiy 1436–1437) yili ko‘chirgan. Qo‘lyozmaga ikki yirik asar bitilgan bo‘lib, ikkovi ham forschadan tarjima qilingan (Pavet de Courteille 1882; Sertkaya 1977,12–13). Qo‘lyozmadan o‘rin olgan birinchi asar “Me’rojnoma” deb ataladi. Turkiy “Me’rojnoma”ga Rasul ’alayhi-s-salāmnïŋ Me’rājqa barğanï deb sarlavha qo‘yilgan. Asar muqaddimasida shunday ma’lumotni o‘qiymiz: Emdi bilgil-kim, bu kitābnïŋ atï Me’rājnāma turur. Nahju-l-faradis atlïğ kitābdïn türk tiligä ewürdük. Köp kišilärgä fayda tegsün tep Teŋri ta’ālanïŋ tavfiqï birlä tamam bitilip xalayïqnïŋ köŋli közigä širin körüngäy. Qo‘lyozmaga kiritilgan keyingi asar “Tazkira-yi avliyo”dir. U Farididdin Attorning forscha “Tazkiratu-l-avliyo” asaridan turkiy tilga tarjima qilingan. Asar qo‘lyozmaning 13b–151a betlarida. Uyg‘ur yozuvli matnning oxirida kitobning ko‘chirilgan sanasi (ta’rix) bitilgan: Emdi tazkirada bitilgän mašayih avliyalarnïŋ hikayat sözläri tügätildi. Tarix sekiz yüz qïrqta at yïl jumadu-l-axira aynïŋ onïda Haruda Abu Malik baxšï bitidim. Samarqand baxshilari ichida Zaynul Obidinning dovrug‘i ketgan. Baxshi “Hibatu-l-haqoyiq” dostonining tayanch matnini yaratgan. Muhim jihati, temuriylar davri o‘zbek matnshunosligida matn tuzish prinsiplari, qiyosiy matn yaratishning ilmiy asoslari tugal bir ko‘rinishda ishlab 95 chiqilgan edi. Chunonchi, 1444 yili Samarqandda yirik davlat arbobi, adabiyot va ilm-fan homiysi, shoir Amir Arslon Xo‘ja Tarxon buyrug‘i bilan Adib Ahmad Yugnakiy “Hibatu-l- haqoyiq” dostonining tayanch matni tuzib chiqildi. Arslon Xo‘janing asarni qayta kitob holiga keltirishdan istagi, adib o‘gitlarining xato talqin qilinishiga chek qo‘yish, ularni tuzatish va asarning tayanch, ishonchli nusxasini yaratish edi. Tayanch matn tuzilgach, asarning keyingi nusxalari uning asosida ko‘paytirilgan. “Hibatu-l-haqoyiq” (“Atabatu-l- haqoyiq”)ning ushbu tayanch matnini Zaynul Obidin baxshi tuzib chiqdi. Ushbu qo‘lyozma bizgacha yetib kelgan asar nusxalarining eng eskisi, to‘lig‘i va ishonchlisidir. Shuning bilan birga, qo‘lyozma o‘z davri kitobat san’atining ajoyib yodgorligi ham (Arat 1992,I–LXIII). Zaynul Obidin baxshi uyg‘ur xati bilan XV asr turkiy adabiyotining yirik namoyandasi Mir Haydarning “Mahzanu-l- asror” asari hamda 30 baytli qasidasini, Yusuf Amiriy “Dahnoma”sini ham ko‘chirgan. Kunimizda ushbu qo‘lyozmalar o‘z davrining qimmatli yodgorligi sifatida qadrlanadi. Kitobat tarixida Yazd xattotlik maktabi namoyandalarining ishlari ayricha o‘ringa ega. Yazd shahrida bitilgan noyob qo‘lyozmalardan biri Mansur baxshi qalamidan chiqqan majmuadir. Bu kitob hozir Britaniya Muzeyida Or. 8193 raqami ostida saqlanmoqda. Qo‘lyozma temuriylar davridan qolgan uyg‘ur yozuvli eng chiroyli, shuning bilan birga, kitobat san’atining ajoyib namunalaridan. Matn mahorat bilan ko‘chirilgan, sahifalari geometrik shakllar va islimiy naqshlarga boy. Uyg‘ur yozuvli matn to‘g‘ri chiziq bo‘ylab o‘n olti qatordan yoki turli geometrik shakllar orasiga bitilgan. Mansur baxshi ushbu majmuani 1432 yili ko‘chirgan edi. Majmua tarkibidagi “Muhabbatnoma” dostonining yakunida shunday ta’rixni o‘qiymiz: Tamām boldï Muhabbatnāma kitābï. Qutluğ bolsun, tarix sekiz yüz otuz beštä čïčqan yïl rajab 96 aynïŋ altïsïnda Yazd šahrïnda Mirjalal(id)din buyurğan üčün bu faqir Mansur baxšï bitidi. Majmuaga uyg‘ur xati bilan Xorazmiyning “Muhabbatnoma” dostoni, diniy-falsafiy mazmundagi “Siroju- l-qulub”, “Mas’ala kitobi”, “Rohatu-l-qulub” asarlari, shuningdek, Mansur baxshining qasidasi, Mavlono Lutfiyning to‘rt g‘azali, Qambar o‘g‘lining uchta, Javhariy, Qosim, Sayyidning bittadan g‘azali va bir nechta to‘rtlik bitilgan. Hoshiyasida esa Kamol Ismoil Isfaxoniyning (XIII asr) forsiy devoni (u arab xatida). Co‘nggi ikki betining hoshiyasiga uyg‘ur xati bilan Rashididdin Vatvot “Sod kalima”sining bir bo‘lagi ko‘chirilgan. Mazkur uzindi arab va fors tilidadir. Mansur baxshi uyg‘ur yozuvi bilan “Baxtiyornoma” asarini ham ko‘chirgan. Uyg‘ur yozuvli mazkur qo‘lyozma hozir Oksforddagi Bodlean kutubxonasida (598- raqami ostida) saqlanmoqda. Qo‘lyozma hijriy 838 (melodiy 1434) yili ko‘chirilgan. Asar yakunidagi ta’rix shunday: Qutluğ bolsun tarix sekiz yüz otuz sekizdä tawušqan yïl zulhijja aynïŋ avvalïnda Mansur baxšï bitidi. Uyg‘ur xati temuriylar davlatining rasmiy yozuvi ham edi. Temuriylar o‘z yorliqlarini, rasmiy hujjatlarini uyg‘ur xatida yozganlar. Temurbek o‘zi yorliqlarini, qo‘shni ellarning hukumdorlariga yo‘llagan maktublarini uyg‘ur xatida va turkiy tilda yozdirgan, temuriylarning shajaralari ham ayni yozuvda. Temurbekning o‘limidan keyin Shohruh va Mirzo Ulug‘bek, Abu Said Mirzo va uning o‘g‘li Umar Shayx Mirzo ham o‘z devonida, davlat ishlarida qadimgi turkiy alifboni keng qo‘llagani ma’lum. Bu yozuvni Zahiriddin Bobur ham yaxshi bilgan. Temuriylar davlati, jamiyat va davlat boshqaruvi, xalqaro diplomatik munosabatlar tarixini o‘zida aks ettirgan yorliqlardan ayrimlari kunimizgacha saqlanib qolgan. Shohruhning 1422 yili Hirot yaqinidagi Bog‘i shaharda Chechakto‘ba mavzeidagi Talxan ota mozorining mujovuri 97 Ismoil nomiga yozdirgan suyurg‘ali, Sulton Abu Saidning 1468 yili Uzun Hasanga yuborgan bitigi, Sulton Umarshayxning 1469 yili marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmadga bergan yorlig‘i (nishoni) shular jumlasidandir. Umuman, turkiy xalqlarning yozuv madaniyati tarixida uyg‘ur xatining ahamiyati katta. Uning tarixiy taraqqiyoti davomida temuriylar davri muhim bosqich sanaladi. Qadimgi turk yozuv an’anasining davom etishida, uyg‘ur xatining ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotdagi o‘rnini belgilashda, rasmiy va diplomatik munosabatlardagi mavqeini ta’minlashda temuriylarning xizmati katta bo‘ldi. Eski o‘zbek adabiy tili (“chig‘atoy turkiysi”) yozma me’yorlarining tartibga tushuvida, til uslublarining takomillashuvi, matn tuzish va kitobat ishining yangi bir bosqichga erishuvi, uning gullab-yashnashida uyg‘ur xatining xizmati katta bo‘lganini alohida ta’kidlamoq kerak. Ushbu yozuv mumtoz o‘zbek yozma adabiyotining sara asarlarini, temuriylar yaratgan ulkan obidalarni kunimizgacha yetkazib keldi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|