Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi


Ko‘k turk alifbosi va imlo prinsiplari



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/150
tarix13.12.2023
ölçüsü2,8 Kb.
#175579
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   150
Qosimjon.asosiy kitob

Ko‘k turk alifbosi va imlo prinsiplari 
O‘tmishdan qolgan alifbo parchalari.
Ko‘k turk alifbo 
tizimi va yozuv xususiyatlarini o‘rganishda bizgacha yetib 
kelgan alifbo namunalarining aіamiyati katta. Turkshunoslikda 
bunday alifbolardan uchtasi ma’lum: 
I. Alifbolarning biri Berlin qo‘lyozmalar fondidagi 
Turfondan topilgan matnlar orasida TM 340 (Mz. 171) raqami 
ostida saqlanmoqda (Sertkaya 1995,284

285). Bu kichik bir 
qog‘oz parchasida ko‘k turk alifbosidagi ayrim harflar berilib, 
ularning ma’nosi ikkinchi satrda uyg‘ur harflari bilan izohlab 
chiqilgan. Alifbo parchasida jami to‘rt unli (ä, i, ö, u) va besh 


86
undoshni (b, b', r', m, y') ifodalovchi harf ikki yozuvda 
berilgan. 
II. Berlinda saqlanayotgan Turfon matnlari orasida TM327 
(MIK III 35a–b) raqamli bir yozuv parchasi (Sertkaya 
1995,285; 2001,25–26) e’tiborni o‘ziga tortadi. Unda ko‘k turk 
alifbosidagi harflar berilib, har birining ostida moniy harflari 
bilan ularning nomi qayd etib qo‘yilgan. Mazkur alifbo 
parchasining tartibi shunday: 1) P(

) – up; 2) N – an; 3) Č – ič; 
4) P – ip; 5) K – ag; 6) T' – it; 7) İ – iy; 8) D' – ad; 9) Ŋ – aŋ; 
10) NY – iy; 11) Z – az; 12) G – ang; 13) ND – and; 14) LT – 
alt; 15) S – as; 16) N' – an; 17) L' – al; 18) Q – ïq; 19) Y – ay. 
Mazkur alifbodan ko‘rinishicha, undagi ko‘k turk harflari 
eroniy tillardan birida izohlangan. Turkiy tilda bo‘lganida, u 
na, ča, pa, kä, tä, i, dä, ŋa … 
kabi tartibda izohlangan bo‘lar 
edi. Alifboda  harfining [iy] deb qayd etilgani ham izohning 
eroniy tilda ekanini tasdiqlaydi. Chunki, eroniy tillarga mansub 
alifbolardagi harflar ana shu tartibda nomlangan. Shuningdek, 
matnlarda [i] bilan [y] tovushi yagona harf bilan ifoda etilgan. 
Arab alifbosidagi  harfining vazifasi ham ana shunday. 
Ma’lumki, moniy xati faqat moniy jamoalarida qo‘llangan. 
Basharti shu jihati nazarda tutiladigan bo‘lsa, mazkur alifbo 
parchasi moniylik muhitida bitilgani ayon bo‘ladi. Izohlarning 
eroniy tilda ekanligi esa uning o‘sha tilda so‘zlashuvchilarga 
turkiy xatni o‘rgatish uchun mo‘ljallanganidan dalolat beradi. 
Ehtimol, ushbu alifbo biror grammatik asarning uzindisi 
chiqar. 
III. Yana bir alifbo parchasi Yaponiyadagi Ryukoku 
universiteti fondida 8129 raєami ostida saqlanmoqda (Sertkaya 
1995,287

288). Ushbu qog‘ozda uch qatorga ko‘k turk 
alifbosidagi harflar yozib chiqilgan.
Birinchi qatorda 7 ta harf. Bular: t', i, a, y', ök, r, s'. 
Ikkinchi qatorda 10 ta harf: t', i, a, y', ök, r, rt, oq, nč, s. 
Uchinchi qatorda: 16 ta harf: k, t', i, a, y', ök, r, rt, l, oq, nč, 
s, o, s', d', ŋ.


87
E’tibor berilsa, birinchi va ikkinchi satrlardagi harflar 
uchinchi satrda aytarli takrorlanmoqda. Demak, alifbo 
tizimidagi harflarni uchinchi satr belgilaydi. 
Moniy yozuvli alifbo bilan Ryukoku universitetida 
saqlanayotgan 8129- raqamli ko‘kturk alifbosini o‘zaro 
qiyoslaganda muhim bir xulosaga kelish mumkin. Har ikkovida 
jami 30 belgi bor. Muhimi, Ryukoku alifbosidagi belgilarning 
muayyan qismi ikkinchi alifbodagi belgilarning muayyan 
qismini takrorlaydi. Basharti, bu izchillik asosga olinadigan 
bo‘lsa, Ryukoku alifbo parchasidagi ishoratlarning davomi 
moniy alifbosining bosh tarafidan joy olmog‘i kerak. Shunday 
o‘lchov olinsa, moniy harfli alifboda taxminan o‘nta belgi 
uchramasligi ayon bo‘ladi. Shunga o‘xshash, Ryukoku 
alifbosida ham tushib qolgan belgilar o‘rni anglashiladi. Yana 
bir jihati, mavjud varaqlardagi harflar ketma-ketligi turk runiy 
xatida ham aniq alifbo qoidasi amal qilinganini ko‘rsatadi. 
Alifbolarni o‘zaro qiyoslash turk runiy xatida hali biz 
bilmagan harflar tizimi bor ekanligidan dalolat beradi. Demak, 
ko‘kturk alifbosidagi harflar soni to‘rt unli va o‘ttiz to‘rt 
undosh (bari 38 ta) dangina iborat emas, balki ancha ortiqdir. 

Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   150




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin