Qovun kasalliklari va ularning ekspertizasi

Zararlangan lld izn ln g ko‘ rinishí.
20

---

Zararlangan qovu n dalasi
ILDIZ B O ‘G ‘ZI VA ILDIZNING FITO FTOROZ CHIRISH KASALLIGI
(Phytophthora capsici)
Phytophthora capsici zamburug4ning va Phytophthora avlodining boshqa va- 
killari qovoqdoshli ekinlarda yosh novdalami ildiz bog4zi va ildizlarini chirish, 
barglarda dog4 lar hosil bo4lish, hosilni terimdan oldin va keyin chirish, barglami 
so4lishi kabi har xil belgilami namayon qiladi. Fitoftoroz chirish ko4pchilik holler- 
da birdaniga - yoppasiga paydo boladi. 0 ‘simliklar kasallik paydo boMishi bilan 
bir necha kundan so4ng nobud bo‘la boshlaydi. Ko4pincha, kasallik ta’sirida burg­
lar sezilar-sezilmas so4liydi. Poyalar ham so4liydi, so4ligan barglar yashilligicha 
saqlanib qoladi. Ildiz, ildiz bo4g4zi; poyaning tuproqqa yaqin qismi zararlangan 
uchastkalami ko4rish mumkin. Bunda hujayralar yumshaydi, ulaming rangi oq, sa-
i 
riq-jigarrang yoki to4q jigarrang tusga kiradi. Kasallik kuchli rivojlanganda yon il- 
dizlar tushib qoladi, oxiriga borib hamma ildiz sistema chirib ketadi.
Kasallik chaqiruvchi qovoqdoshli ekinlarda va boshqa o4imliklarda qishlaydi 
baklajon, qalampir pomidomi zararlaydi. Yog4in, drenajlami yaxshi ishlamasligi, 
vegetasiya o4rtasida va oxirida temperaturani yuqori bo‘lishi, atmosfera namligi- 
ning uzoq muddatli yuqori bo‘lishi, sug4orishlar davrini qisqartirish kasallik rivoj- 
lanishiga sharoit yaratadi.
21

---

22

---

I ll B O 'L IM . VIRUSLI KASALLIKLAR
POLIZ EKINLARIDA BODRINGNING ODDIY MOZAIKA VIRUSI
(Cucumit virus 1)
Poliz ekinlarida bodringning oddiy mozaika virus 
(Cucumis virus I)
qo4z- 
g ‘atadi. Shakli izometrik dumaloq, diametri 36 nm, inaktivatsiya harorati har xil 
shtammlar uchun 60°C...70°C, oxirgi suyultirish 1:10000, o‘simlik sharbatida virus 
4 kungacha saqlanadi. 0 ‘zbekiston, Tojikiston va Turkmanistonda virus bodring, 
qovun, tarvuz, qovoq va qovoqchada keng tarqalgan. Kasallik bodringda ochiq 
dala va issiqxonalarda dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan, 0 ‘zbekiston- 
da ham keng tarqalgan. Virus juda keng ixtisoslashgan va 300 tadan ko‘proq 
o'simlik turlarini, jumladan, barcha poliz ekinlarini, pomidor, ismaloq, selder, qay- 
lyug'un, fizalis, kartoshkagul (georgin), shoyigul (kanna), floks, yulduzo‘t, sjpiya 
va boshqa ko4p madaniy ekinlar va begona o(tlami zararlaydi.
Kasallik belgilari 6-8 haftalik bodring ekinida yaqqol ko‘nnadi. Zararlan- 
gan yosh barglar pastga qarab bukiladi, olachipor tus, usti g‘ijimlangan shakl oladi, 
och-yashil va sariq dogMar rivojlanib, mozaika hosil bo‘ladi, barg o‘smaydi. Palak 
bo‘g ‘mlan orasi qisqaradi, natijada o‘simlik tepasida yosh barglar rozetkasi paydo 
bo4ladi. 0 ‘simliklar zaiflashadi, o4sishdan orqada qoladi, asta-sekin sarg4ayadi va 
so'lib qoladi. Ekinda yon novda va onalik gullar soni kamayadi. Erta zararlangan 
yosh o‘simliklar quriydi, kechroq zararlanganlarining vegetatsiya davri qisqaradi, 
kam gul hosil qiladi.
Zararlangan mevalar xunuk shakl oladi, olachipor (sariq-yashil) b o iib qola­
di, ustida so4gallar paydo bo‘ladi, xloroz rivojlanadi, ba’zan yashil pigment deyarli 
butunlay yo4qolib, meva oq va mayda bo4 lib qoladi.
Virus barqaror emas, quruq havoda faolligini tez yo4qotadi, kasal o‘simlik- 
lardan siqib olingan shirada 4 kun saqlanishi mumkin, 60-70°C haroratda 10 daqi- 
qada halok bo‘ladi. 0 ‘simlik qoldiqlari va urug‘da saqlanmaydi. Virus bir necha 
ikki va ko4p yillik o‘simliklarda (qaylyug‘un, qurtena, bangidevona, sebarga, yo4n- 
g4ichqa, sebarga, qoqio‘t) saqlanadi, sog4lom o4simliklarga shiralar 
(Myzodes
persicae. Aphis gossypii)
va kartoshkaning kolorado qo‘ng‘izi orqali hamda me- 
xanik usulda, ishchilar va meva teruvchilar ishlatgan pichoqlar vositasida o‘tadi. 
Kasallikning inkubatsion davri 10-15 kun. Havo harorati keskin o‘zgarishi, ekin- 
laming tup soni qalin bo‘lishi kasallikni kuchaytiradi.
Zararlangan qovun barglari olachipor, mozaikali bo4 lib qoladi, ko'pincha, 
burishib, xunuk tus oladi, ustida so4galsimon shishlar paydo bo‘ladi. Qovunniig 
yangi o4sib chiqqan barglari va palaklarining uchlari nekrotik dog4 lar bilan qopla- 
nadi va so4ladi, so‘ngra soMish va nekroz pastki yaruslarga tarqaladi, o4simlik asta- 
sekin qurib qoladi.
K urash choralarL Chidamli navlar yaratish va qo4llash; bodringni virus 
bilan zararlanishga moyil ekinlar, begona o 4tlar va ko4p yillik gullarga yaqin joy- 
lashtirmaslik; begona o4tlar va birinchi zararlangan o4simliklami qazib olib, issiq-
23

---

xona va dalalardan chiqarib, yo4qotish; issiqxonalarda tuproqni zararsizlantirish va 
boshqa fitosanitariya qoidalariga qathiy rioya qilish tavsiya qilinadi.