Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

qaytarmadımı? İskəndər də siyasi cəhətdən kamil deyildi? Hələ bir 

deyirsiniz ki, son kuti hökmdarı Tirikan cəmi 40 gün hakimiyyətdə 

qala   bildi   və   «XXII   əsrin   sonunda   kutilər   Mesopotamiyadan 

qovuldular».   «Qovuldular»   sözünü   Mesopotamiyanın   öz   tarixçisi 

deyə bilər, biz deməməliyik. Hansı işğalçı işğal etdiyi ərazidə axıra 

qədər duruş gətirə bilib? Deyilir ki, kutilər Şumer şəhərlərini dağıdır, 

arvadı ərindən ayırırdı. Bəs başqa bir ölkəni işğal edərkən hansı 

ordu   bu   cür   dağıntısız   keçib-gedib?   «Şumer   çarlığını   dağlara 

331

aparan»  sözlərinə   nə  üçün   fikir   vermirsiniz?  Bu   göstərmirmi   ki, 

hakimiyyətin   mərkəzi   dağlarda   –   Zaqros   zonasında,   Azərbaycan 

ərazisindədir və Şumeri kutilər yerli canişinin rəhbərliyi ilə idarə 

edir? Bundan böyük dövlət ola bilər? Kuti hökmdarı En-Ridavazir 

sözündə en 'kahin, hökmdar' demək deyilmi? Axı bunu siz yaxşı 

bilirsiniz. Kuti hökmdarı özünü dörd səmtin hökmdarı adlandırır, biri 

öz ölkəsi, biri Şumer, niyə axtarmırsınız ki, ikisi haradır? Və çox 

dəhşətli bir şey yazırsınız. Yazırsınız ki, Şumer üzərindəki yüzillik 

hakimiyyət kutilərin inkişafına səbəb olmalı, onların arasında «nəsli-

tayfa   münasibətlərinin   dağılmasını   sürətləndirməli   idi».   Vallah, 

adam heyrətdə qalır. Mənbə sizə yüksək dövlət nümunəsi təqdim 

edir,   siz   hələ   mezolit   dövrünün   nəsli-tayfa   quruluşundan 

danışırsınız.   Hökmdar   o   böyüklükdə   əraziləri   qatıb   öz   ölkəsinə, 

özünü   dörd   ölkənin   hökmdarı   sayır,   siz   buna   quldur   kimi 

baxırsınız... 

Belə   «adi»   tayfalardan   biri   saydığınız   lullubilərdən 

danışırsınız:   «Lullubi   hakimlərinin   özlərinin   ilkin   yazılı   abidələri 

e.ə. XXIII əsrə aiddir. Onların içərisində ilk növbədə Sarıpulda 

(Zöhab   şəhəri   yaxınlığında)   qayada   həkk   olunmuş   «çar» 

Anubaniniyə məxsus olan relyefli kitabəni qeyd etmək lazımdır. 

Anubanininin kitabəsinə istinadən göstərmək olar ki, ona tabe 

olan ərazi çox geniş idi. Ehtimal etmək olar ki, bu ərazi Urmiya 

gölündən İran körfəzinə qədər uzanırdı. Vaxtilə kutilərə məxsus 

olmuş ərazinin xeyli hissəsi sonralar lullubilərin əlinə keçmişdi. 

Artıq e.ə. III minilliyin 2-ci yarısında lullubilər nəinki Azərbaycan 

və   İranın,   habelə   Mesopotamiyanın   tarixində   əhəmiyyətli   rol 

oynayırdılar».   (1;   120–121)   Ərazisi   Urmiya   gölündən   Fars 

körfəzinə   qədər   uzanan,   qələbələrini   daş   kitabələrə   yazdıran 

lullubilər   də   hələ   dövlət   sahibi   deyil,   fikrinizcə,   adi   işğalçı 

tayfalardır.

Beləliklə, kutilərin, lullubilərin yaratdığı dövlət dövlət kimi 

qəbul   olunmur   və   onlar   hələ   nəsli-qəbilə   quruluşunu   davam 

etdirən,   hərbi   demokratiya   dövrünü   yaşayan   tayfalar   hesab 

olunur. Bu məsələyə bir daha qayıdacağıq, müəllifin etnik tərkib 

və dil məsələlərinə dair görüşlərinə diqqət yetirək. 

332

Son tunc və erkən dəmir dövrünə (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci 

yarısı,   e.ə.   1-ci   minilliyin   başlanğıcı)   aid   etnik   tərkib   və   dil 

məsələlərindən   bəhs   edilərkən   deyilir:   «Bizi   maraqlandıran 

zamanın etno-dil mənzərəsindən danışarkən göstərmək lazımdır 

ki, həmin mənzərə, əlbəttə, əvvəlki dövrün şəraitindən bir qədər 

fərqlənirdi. ...bu dövrdə burada etnik, mədəni və dil baxımından 

keçmiş dövrlərin nəsilləri – Kavkasion və Aralıq dənizi antropoloji 

tiplərinə   aid   olan,   Şimal-şərqi   Qafqaz   ailəsinin   dialektlərində 

(şimalda), hurri, lullubi və digər dillərdə, dialektlərdə (cənubda) 

danışanların   nümayəndələri   ilə   bağlı   olan   avtoxton   əhali 

yaşayırdı». (1;145 – 146) «Şimali Azərbaycan vilayətlərində əsas 

əhalinin Şimal-şərqi Qafqaz ailəsi dillərində danışan tayfalardan 

və   tayfa   birliklərindən   ibarət   olduğu   şübhəsizdir...   Deyilənlər, 

şübhəsiz,   Şimal-şərqi   dil   ailəsi   daşıyıcılarının   bir   qisminin 

əsasında   tədricən   protoalban   tayfa   ittifaqının   təşəkkül 

tapmasından   xəbər   verir».   (1;   147)   «Güman   etmək   olar   ki, 

turukkilər   və   nikimxilər   hurri   tayfalarından   idilər.   Mənbələrdə 

danışılan uruatrilərin də hurrilərə yaxın olması güman edilir». (1; 

147) 

Müəllifin etnik tərkib və dil məsələlərinə münasibəti belədir. 

Lakin   fikrini   daha   da   möhkəmləndirmək   üçün   bu   məsələyə 

xüsusi fəsil (VII) həsr etmişdir. Oxucu «Azərbaycanı bürümüş» 

Qafqaz və irandilli tayfalara inanır-inanmır, özü bilər, amma bu 

məqamda – dəmir dövrünün başlanğıcında Azərbaycan əhalisinin 

əsas kütləsinin dəyişmədiyi, aborigenlərdən ibarət olduğu barədə 

müəllifin fikri həqiqət kimi qəbul olunmalıdır: «...bu ərazidə yerli 

tayfalar   başlıca,   üstün   etnik   massiv   olaraq   qalmaqda   idilər». 

(1,166)   Öyrənilə   bilər   ki,   bu   tayfalar   kitab   müəllifinin   bəzən 

mülahizə,   bəzən   qəti   şəkildə   söylədiyi   kimi   ancaq   İran   və 

qafqazdillilərdən   ibarət   deyilmiş,   onda   Azərbaycan   əhalisinin 

etnik mənzərəsi tamamilə dəyişə bilər. Amma hələlik 1-ci cilddə 

bu barədə heç bir işarə yoxdur və hətta aşkar ümid bəslənilə 

bilən   turukkilər   də   hurrilərə   qohum   hesab   olunur.   Hurri-ari 

yaxınlığı   isə   inamla   qeyd   olunan   «fakt»   sayılır.   Bəzən   əvvəlki 

bölmədə gümanla söylənilənlər bu fəsildə daha inamla «təsbit 

edilir»   və   bir   yenilik   də   budur   ki,   Azərbaycan   ərazisində 

333

«Sipirmena ölkəsi» deyilən ölkə varmış və əhalisi «qadınlar kimi 

mırtıldayırmış».   (1;168)   8   səhifəyə   yaxın   olan   bu   fəsildə   ən 

böyük «yenilik» tamamilə başqadır: müəllif – İ.H.Əliyev bütün 

gücünü və arxeoloji materialları toplayaraq e.ə.II minilliyin sonu 

–   I   minilliyin   əvvəlində   irandilli   tayfaların   Azərbaycana   axınını 

sübuta   çalışmışdır:   «Mixi   yazılarda   aydın   İran   etimologiyasına 

malik olan onlarla antroponim və toponimə təsadüf edilir. Bizi 

maraqlandıran ərazidə açıq şəkildə ifadə olunmuş bir çox irandilli 

ictimai, dini,  mədəni-tarixi  anlayışlar  və  s. məlumdur».(1;169) 

Həm   də   irandillilər   o   qədər   sürətlə   ictimai-siyasi   üstünlük 

qazanırlar   ki,   onların   rolu   «...qədim   Azərbaycan   (Mada   – 

Atropatena) xalqının etnogenezində də öz əksini tapır». (1;169) 

Müəllifin   fikrincə,   irandilli   tayfalar   Cənubi   Rusiya   çöllərindən 

Qafqazı   aşaraq   gəlmişlər;   onların   xeyli   qismi   öz   vətənlərində 

qalmaqda   idi   və   bir   qədər   sonra   onlar   da   gəldilər.   Onlar 

«kimmerlər,   skif,   sak   tayfaları   və   başqaları   idilər».(1;169) 

Deməli, bir sözlə, kimmer, skif, sak tayfaları da irandilli tayfalar 

olmuşlar. Müəllif lap aydın yazır: «İran dil ailəsi bir çox ölü və 

canlı dilləri birləşdirir. Mada, qədim fars, bir çox skif, sarmat, sak 

tayfa dilləri, avesta dili, orta fars, Parfiya, Soqd, Xarəzm, alan 

dilləri   və   başqaları   ölü   İran   dilləri   sırasına...   aiddir».(1,169) 

Gəlmə   tayfaların   irandilli   olduğu   Azərbaycan   ərazisində   həmin 

dövrə   aid   daha   çox   at   kurqanlarının   olması,   atəşpərəstlik, 

mazdaizm və s. ilə əlaqələndirilmişdir. Görünür, türklər ümumən 

at minmirmiş və atəşpərəstliyin Azərbaycanın aborigen əhalisinə 

dəxli yox imiş. Bütün bunlarla yanaşı, bir cəhət lap fantastikdir: 

e.ə.1-ci   minilliyin   əvvəlində   sürətlə   İran   yaylasına   və 

Azərbaycana   daxil   olan   irandillilər   sürətlə   də   aborigen   əhalini 

assimilyasiyaya   uğratmağa   başlayırlar:   «Yerli   və   gəlmə   etnik 

elementlərin   uzunmüddətli   (?)   birgəyaşayışı   ümumiyyətlə   və 

bütövlükdə   avtoxton   qrupların   irandilli   əhali   tərəfindən 

assimilyasiyaya   uğradılması   ilə   müşayiət   edilirdi».   (1;172) 

«...İrandilli   xalqlar   əsasən   assimilyasiyaya   uğramış   avtoxton 

əhalinin nəsillərindən ibarət idi».(1;173) (E.ə.II minilliyin sonu – 

I minilliyin əvvəlindən danışılır). Sonrakı dövrə (eramızın XI – XII 

əsrlərinə)   aid   mülahizələri   də   nəzərə   aldıqda   belə   nəticəyə 

gəlmək   olur   ki,   Azərbaycan   ərazisində   yaşayan   yerli   əhali   bir 

334

neçə   dəfə   etnik   simasını   və   dilini   dəyişmişdir   –   əvvəl 

iranlılaşmışlar, sonra türkləşmişlər.  

Akademik nəşrdə əsas ideyalar bunlardan ibarətdir. Oxucu 

görür ki, kutilərin fəaliyyəti bir tayfa işi deyil, böyük bir dövlət 

işidir.   Amma   kitabın   bu   fəsillərində   orta   tunc   dövründə   də 

(e.ə.III minilliyin  son rübündən  başlayır)  dövlətin mövcudluğu 

qəbul   olunmur.   Hətta   tarixin   aşkar   şəkildə   mühafizə   edib 

saxladığı çar sözü də kinayə ilə dırnaq arasına alınmışdır. Cəmi 

iki-üç səhifəlik məlumatda abzor şəklində «Azərbaycanın qədim 

əhalisi.   Ölkə   ərazisində   ilk   tayfa   ittifaqları...»   başlığı   altında 

maldar   və   əkinçi   tayfalardan   danışılmışdır.   Tunc   dövrünün 

başlanğıcında Şərqdə şəhər dövlətlərinin yaranması geniş vüsət 

aldığı halda, hələ orta tunc dövründə də Azərbaycanda əhalinin 

maldar   tayfalardan   irəli   getmədiyi   göstərilir   və   tarixin   qoyub 

getdiyi aşkar faktların əhəmiyyəti heçə endirilir.

İndi   Azərbaycan   Respublikası   Təhsil   Nazirliyi   tərəfindən 

1994-cü   ildə   Z.M.Bünyadov   və   Y.B.Yusifovun   redaktəsi   ilə   ali 

məktəblər üçün dərslik kimi çap olunmuş «Azərbaycan tarixi»nin 

1-ci cildinə baxaq. Burada «İlk dövlət qurumu Aratta» başlığı 

altında   Azərbaycan   ərazisində   Aratta   ölkəsi,   Aratta   dövləti 

haqqında   akademik   nəşrdə   kutilər,   lullubilər   və   kassitlər 

haqqında birgə məlumatdan daha geniş məlumat verilmişdir – 

həm   də   e.ə.1-ci   minilliyin   əvvəlinə   deyil,   III   minilliyin   birinci 

yarısına   aid:   «Aratta   Cənubi   Azərbaycanda   e.ə.III   minilliyin 

birinci yarısında meydana gəlmiş ilk dövlət qurumu idi.» (2; 62) 

«E.ə. III minilliyin birinci yarısında (e.ə.XXVIII əsrdə) Arattada 

artıq dövlətə məxsus idarə orqanları və vəzifəli şəxslər meydana 

gəlmişdi».   (2;   62)   Müəllif   –   professor   Yusif   Yusifov   Aratta 

haqqında   məlumatı   Şumer   dastan   və   poemalarından 

götürmüşdür. İddia oluna bilər ki, dastan tarix deyildir. Dastan 

tarix   olmasa   da,   tarixi   qoruyub   saxlayan   mühüm   sənəddir. 

Müəllif Arattanın dövlət quruluşu, dini görüşləri, siyasi və iqtisadi 

əlaqələri, əhalisinin məşğuliyyəti, ərazisi barədə maraqlı və geniş 

335

məlumat   vermişdir.   Ən   xoş  təəssürat   da   bundan   ibarətdir   ki, 

Aratta   dövləti   Şumer   şəhər   dövlətlərinə   bərabər   səviyyəli   bir 

dövlətdir, Uruk şəhər hakimi En-Merkarla dostluq münasibətləri 

saxlayır, iqtisadi əlaqələr yaradıb, mixi yazılardan istifadə edir, 

bəzən aralarında rəqabət yaransa da, biri digərini özündən asılı 

etməyə çalışsalar da, dostdurlar və akkadlara qarşı mübarizədə 

dərhal birləşirlər, Aratta hökmdarı özünü En-Merkarla bir atanın 

övladı   sayır   və   s.   (Aratta   və   Şumer   əlaqələrinə   dair   ABŞ-da 

dissertasiya müdafiə edilmişdir).

«E.ə.XXIII   əsrdə   Urmiya   gölünün   cənubunda   lullubi 

tayfaları   dövləti   yarandı.   Lullubum   (lullubi)   dövləti   cənubi 

Azərbaycanın ərazisində yaranmış ikinci erkən dövlət quruluşu 

idi». (2; 67) Y.Yusifov Lullubi dövləti haqqında ətraflı məlumatla 

yanaşı,   Lullubi   hökmdarlarının   hakimiyyət   sülaləsinin 

dəqiqləşdirilmiş xronologiyasını da vermişdir: Satuni – e.ə.2230–

2200, İmmaşqun–e.ə. 2200–2170, Anubanini – e.ə.2170 – 2150. 

Hələ   İmmaşqunun   vaxtında   xırda   hakimlər   mərkəzi   Lullubi 

dövlətinə   tabe   edilir   və   o,   «Lullu(bum)   ölkəsinin   padşahlar 

padşahı» adlanır. Anubanininin dövründə ölkə daha da güclənir. 

O, daş plitə üzərində abidə və yazı qoyub getmişdir: «Beləliklə, 

e.ə.XXIII  əsrdə   Urmiya   gölünün   cənubunda   İkiçayarası  Akkad 

dövləti ilə rəqabət aparan güclü Lullubum dövləti yaranıb» və bu 

dövlətin iqtisadi-siyasi əlaqələri, təsərrüfatı, dini görüşləri barədə 

xeyli məlumatımız var.

  E.ə.III minilliyin ikinci yarısında Urmiya gölünün qərb və 

cənub-qərb   torpaqlarında   (Qərbi   Azərbaycan)   Kutium   dövləti 

meydana gəlmişdir. «Kutilər İkiçayarasını zəbt etməmişdən əvvəl 

dövlət qurumu yaratmışdılar». (2;70) Y.Yusifov aydın və sərrast 

şəkildə söylədiyi bu sözlərlə yanaşı, kuti sülalə hökmdarlarının 

tarixini də vermişdir: Enridavazir – e.ə. 2225 – 2205, İmta – 

e.ə.2204   -   2197,   İnqeşauş   –   e.ə.2197   -   2191,   Sarlaq   – 

e.ə.2191-2185,   Yarlaqaş   –   e.ə.2185   –   2178,   Elulumeş   – 

e.ə.2177 – 2171. Kutilər İkiçayarasında Elulumeşin vaxtında – 

e.ə. 2175-ci ildə hakimiyyəti ələ almış və Şumeri 100 ilə qədər 

idarə   etmişlər.   Qeyd   edilən   çar   sülaləsi   onların   Şumeri   idarə 

336

etmələrindən əvvələ aiddir. Deməli, hələ Şumeri özlərinə tabe 

etmələrindən   əvvəl   tarix   kutilərin   50   illik   dövlət   quruluşu 

haqqında   məlumat   mühafizə   etmişdir.   «İkiçayarasının   Şumer 

şəhərləri kuti hökmdarlarının şərəfinə yazılar tərtib edirdilər. Kuti 

hökmdarı Laharabın (e.ə.2135 – 2133-cü illər) Sippar şəhərində 

akkad   dilində   yazısı   aşkar   edilmişdir.   Kuti   hökmdarları 

Yarlaqanda (e.ə.2120 – 2113-cü illər) və Siumun  (e.ə.2112 – 

2105-ci illər) şərəfinə Umma şəhərində yazı tərtib olunmuşdur. 

Kuti hökmdarı Puzur-Suenin (e.ə.2127 – 2120-ci illər) möhürü 

üzərində   Ur   şəhərinin   adı   göstərilmişdir.   Kutilərin   hakimiyyəti 

bütün   Ur   şəhərini   bürümüş,   Nippur,   Sippar,   Umma,   Ur   kimi 

şəhərlər isə onların dayaq məntəqələrinə çevrilmişdi» (2; 70 – 

71) və s. 

Kutilər haqqında yuxarıdakı sözlər mənim öz sözlərim idi. 

Bu   məlumatları   isə   professor   Yusif   Yusifov   vermişdir.   Niyə 

akademik nəşrdə bunlar yoxdur? Kutilər bizim xalqın əcdadları 

sırasına daxil deyilsə, verilmiş abzor nə üçündür, daxildirsə, nə 

üçün   mən   hələ   yüzdə   birini   qeyd   etmədiyim   bu   kitabdakı 

məlumat   o   kitabda   yoxdur?   Əslində,   əksinə   olmalı   idi:   bu, 

dərslikdir, o birisi akademik nəşr. Heç kəs inanmaz və mən də 

inanmıram   ki,   akademik   tarixin   müəllifinin   bunlardan   xəbəri 

yoxdur.   Amma   ən   ağrılısı   da   odur   ki,   bilə-bilə,   şüurlu   şəkildə 

xalqın tarixini təhrif etmişdir. 

Son kuti hökmdarı Tirikana qarşı qiyam etmiş Utuhenqalın 

kitabəsində   kutilər   əleyhinə   deyilən   yaramaz   sözlər,   görünür, 

akademik tarix müəllifinin xoşuna gəlib və buna görə də onun 

şərhinə kitabda geniş yer verib. Amma onları Y.Yusifov da qeyd 

edib   və   yazıb:   «Utuhenqalın   adına   çıxılan   kitabədə   kutilərin 

ünvanına   mənfi   ifadələr   işlədilmişdir.   Lakin   kutilərin   ünvanına 

deyilmiş   ittihamları   təsdiq   edən   heç   bir   əlavə   tarixi   sənəd 

qalmamışdır.   Əksinə,   kutilərin   hakimiyyəti   illərində   Şumerdə 

məbəd   tikintisi   və   bərpası   davam   edir...   Kutilərin   hakimiyyəti 

illərində   Yuxarı   dənizdən   (Urmiya   gölü)   Aşağı   dənizə   (Fars 

körfəzi)   kimi   uzanan   ticarət   yollarında   əmin-amanlıq   bərpa 

olunmuş,   İkiçayarasına   xarici   müdaxilələrin   arası   kəsilmiş   və 

Urmiya gölü hövzəsi ilə dinc əlaqələr yaradılmışdı... Utuhenqalın 

337

adından   yazılmış   kitabə   kuti   sülaləsi   hakimiyyətinin   ləğv 

olunmasına bəraət qazandırmaq (fərqləndirmə mənimdir – Q.K.) 

məqsədini   güdürdü».(2;71   –   72)   Vətən   sevgisi,   xalq   sevgisi, 

əcdad sevgisi belə olar. Həm də bunlar yalnız sevgi əlamətləri 

deyil,   hədsiz   dərəcədə   məntiqi   və   obyektivdir.   Bir   sübut   da 

budur ki, kutilər Şumerdə güclü ordu saxlamırmış, buna görə də 

40 günlük hakimiyyətdən sonra qəfil üsyan zamanı Tirikan əsir 

düşmüş, lakin mənəvi cəhətdən alçaldılsa da, öldürülməmiş, öz 

ölkəsinə göndərilmişdir. 

Bütün bunlar e.ə.III minilliyə aiddir. Akademik nəşrdə isə 

«Azərbaycan   ərazisində   ilkin   siyasi   qurumlar»   e.ə.   birinci 

minillikdə   Manna   dövləti   ilə   başlanır.   Aydın   olur   ki,   buradakı 

«tədqiqata» əsasən hətta e.ə. II minilliyimiz də dövlət sarıdan 

boş imiş.

Akademik   nəşrdə   e.ə.II   minilliyin   sonu,   I   minilliyin 

başlanğıcı «ibtidai icma quruluşunun intensiv surətdə dağılması, 

erkən   sinifli   qurumlara   keçid   dövrü»   sayılır.(1;142)   «Tezliklə 

cəmiyyətin siyasi cəhətdən təşkilinin yeni forması olan dövlət də 

meydana  gəldi... Bu artıq dəmir  dövrü idi». (VI fəsil,144) «O 

dövrdə   (e.ə.   II   minilliyin   sonu,   I   minilliyin   əvvəlində   –   Q.K.) 

Azərbaycanda qulların olmasını Dovşanlıda, Axmaxıda, Borsunlu 

və Xanlarda aparılan tədqiqatların nəticəsi təsdiq edir». (1;156) 

Deməli, Azərbaycan ərazisində yalnız bu dövrdə (1-ci minilliyin 

əvvəlində)   ibtidai   icma   quruluşunun   dağılmağa   başlaması   ilə 

quldarlıq  nümunələri   görünməyə   başlayır   və yalnız  bu   dövrdə 

Urmiyaboyu – Zaqrosboyu zonada «ilk kiçik dövlət qurumları, ilk 

şəhər-dövlətlər» gözə çarpır. Və, doğrudur, Assur mənbələri bu 

siyasi qurumları «ölkələr» adlandırmışdır,  həmin  ölkələrdə baş 

şəhər-qalalara «qüvvətli şəhər», «çar şəhəri» demişlər, hətta bu 

ölkələrin başında «çarlar» durub, amma bütün bunlar, müəllifin 

fikrinə görə, ilk şəhər-dövlət qurumundan başqa bir şey olmayıb. 

E.ə.III   minilliyin   birinci   yarısı   hara,   1-ci   minilliyin   əvvəli 

hara? Amma  birdən müəllif  özü məcbur olub  yazmalı olur ki: 

«Güman olunur  ki, e.ə.II minilliyin  əvvəllərində Aşşur (Assuri) 

338

taxtına   lullubilər   sülaləsi   sahib   olmuşdu».   (1;125)   Kassitlərin 

Babildə 500 illik hakimiyyəti (e.ə.1595 – 1155) isə bütün elm 

aləminə məlumdur və s.

***

Çikaqo   universitetinin   professoru   A.Leo   Oppenheym 

«Qədim   Mesopotamiya»  (Moskva,  1980)  əsərində  Qərbi  Asiya 

sivilizasiya   sərhədlərini   aşağıdakı   kimi   müəyyənləşdirmişdir: 

«Cənub-qərbi Asiya böyük rəngarəngliyə malik coğrafi və ekoloji 

şəraitlə xarakterizə olunur... Bu sahənin bir neçə təbii və etibarlı 

sərhədi var: Pamirin qərb qolları, Qafqaz dağları və Hind okeanı 

genişliyi.   Qara,  Egey   və  Aralıq   dənizlərinin   daha   əlverişli   sulu 

massivləri  –   baxmayaraq   ki,   onlar   da   şimal   və  qərblə   kifayət 

qədər effektiv izolyasiyanı təmin edir». (3;34) «...biz oxucunun 

diqqətini ona cəlb etmək istəyirik ki, Mesopotamiyada meydana 

çıxan mədəniyyət təcrid olunmuş hadisə deyildi və onu əhatə 

edən aləmdən ayrılmaz idi». (3; 36) 

Azərbaycan   etnogenezi   və   dilinə   münasibəti   istisna 

olmaqla,  bir alim  kimi qiymətli olan İ.M.Dyakonovun  görkəmli 

tələbələrindən   M.A.Dandamayev   A.Leo   Oppenheym   haqqında 

yazır:   «Oppenheymin   oxuduğu   qədər   mixi   mətnlər   oxuyan 

adam, ümumiyyətlə, çətin tapılar». M.A.Dandamayev göstərir ki, 

o   (Oppenheym)   birinci   dərəcəli   filoloq   olmuşdur,   lakin   özünü 

antropologiya   mədəniyyəti   sahəsində   mütəxəssis   sayırdı.   21 

cildlik akkad ensiklopedik lüğətinin 12 cildi bilavasitə onun fəal 

iştirakı ilə hazırlanıb çap olunmuşdur. A.Leo Oppenheym 20 il 

üzərində işlədiyi «Qədim Mesopotamiya» əsərində ən azı qədim 

Babil Amori sülaləsi dövrünü (e.ə.1894 – 1595) nəzərə alaraq 

yazır: «Dağlılar ardıcıl olaraq düzənliyin əhalisinə təzyiq edirdilər. 

Sonuncular   dəf   edirdilər,   lakin   onların   müqaviməti   siyasi   və 

iqtisadi   şəraitdən   asılı   idi.   Dağlılar   düzənliyə   gah   işçi   və   ya 

muzdur kimi, gah da işğalçı kimi girirdilər. Bəzən onlar şəhərləri, 

bütöv   dövləti   özlərinə   tabe   və   idarə   etmək   üçün   kütləvi 

339

hücumlar   təşkil   edirdilər.   Bu   təhlükəyə   Babilistan   və   Assuriya 

eyni   cür   yanaşmırdılar.   Babillilər   Şumer   ənənələrini   davam 

etdirərək (o, öz ifadəsini Enmerkarın tarixində tapmışdı) mədəni 

təsir   göstərməyə   çalışırdılar   (çalışırdılar   ki,   kontakt   zonasında 

hibrid bufer dövlət səviyyəsi stimullaşdırılsın)...». (3; 38) 

 «Düzənlik əhalisi» dedikdə İkiçayarası, «dağlılar» dedikdə 

qərbi Azərbaycan – Zaqros dağlarının əhalisi – lullubilər, kutilər 

nəzərdə tutulur. Mədəni inkişaf az-çox eyni dərəcədə olmasaydı, 

dağ   əhalisi   İkiçayarası   və   Assur   dövlətlərini   bu   qədər   təzyiq 

altında   saxlaya   bilməzdi.   Oppenheym   burada   aşkar   şəkildə 

«bufer dövlət»dən, eyni səviyyəli mədəni-sivil inkişafdan danışır, 

həm   də   babillilərin   Şumer   Uruk   hakimi   Enmerkarla   arattalılar 

arasındakı   neçə   yüz   il   əvvəlki   tarixi   əlaqəni,   dostluq 

münasibətlərini xatırladır. Müəllifi isə Engelsdən uzun-uzadı sitat 

gətirərək   (144)   (bu   sitat   doğrudur   öz   dövrü   üçün)   e.ə.II 

minilliyin son rübünədək Azərbaycanda nəsli-qəbilə quruluşunun, 

hərbi   demokratiyanın   davam   etdiyini   və   bu   vaxtdan   tədricən 

dağılmağa   başladığını   arxeoloji   materialla   sübuta   çalışır. 

Oppenheymin  qeyd  etdiyi inkişafı  Y.Yusifov  da  qeyd etmişdir: 

«Qeyri-bərabər   inkişaf   nəticəsində   Cənubi   Azərbaycanda, 

xüsusilə   onun   qərb   torpaqlarında   sinifli   cəmiyyətin   yaranması 

prosesi   e.ə.IV   minilliyin   sonu   –   III   minilliyin   əvvəlində 

başlamışdı. Cənubi Azərbaycanın qərb torpaqları İkiçayarasının 

quldar   cəmiyyətinə   yaxın   olmuş   və   orada   baş   verən   iqtisadi-

ictimai   dəyişikliklər   buraya   da   təsir   göstərmişdi.   Artıq   e.ə.III 

minillikdə   Cənubi   Azərbaycanda   erkən   dövlət   qurumları   təşkil 

olunmuşdu». (2;60)

Bütün   bunlar   göstərir   ki,   akademik   nəşrdə   Azərbaycan 

ərazisində   dövlətin   yaranma   tarixi   ən   azı   2   min   ilə   yaxın   bir 

müddətdə   geri   atılmışdır.   Amma   məqsəd   nədir,   bu   cür   tarix 

kimin xeyrinədir və kimə xidmət edir, bilinmir. Bir o bilinir ki,