Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan tarixi (İ.Əliyevin redaktəsi ilə). I cild, Bakı, 

«Elm», 1998.

2. Azərbaycan tarixi (Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun 

redaktəsi ilə), Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, Azərbaycan 

Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

3.A. L e o O p p e n x e y m. Drevnəə Mesopotamiə. 

Moskva, «Nauka», 1980.

4.Q. A. Q e y b u l l a y e v. Azərbaycan türklərinin 

təşəkkülü tarixindən. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

5. V. H ə b i b o ğ l u. Qədim türklərin dünyagörüşü. Bakı, 

1996.

6. A d i l e   A y d a. Etrüskler (Tursakalar) türk idiler. 

Ankara, 1992.

7. Xrestomatiə po istorii Drevneqo Vostoka. Moskva, 1963.

376

8. İ. A l i e v. Oçerk istorii Atropatenı. Baku, 1989.

9. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Azərbaycan 

Universiteti Nəşriyyatı, Bakı,1989.

10. S. A l i ə r o v. Ob gtnoqeneze azerbaydjanskoqo 

naroda. V sb.: «K probleme gtnoqeneze azerbaydjanskoqo 

naroda», Baku, 1984.

11. Z. B. G ö y ü ş o v, A. İ. M a r t ı n o v. SSRİ 

arxeologiyası. Bakı, 1990.

12. D. Q. R e d e r, E. A. Ç e r k a s o v a. İstoriə drevneqo 

mira. Çastğ I, izd. tretğe, Moskva, «Prosvhenie», 1985.

13. E. Ə l i b ə y z a d ə. Azərbaycan xalqının mənəvi 

mədəniyyət tarixi. Bakı, «Gənclik», 1998.

377

                      

AŞİNA VƏ AZƏRBAYCAN

«Hadisələr   arasındakı   əlaqəni   aşkara 

çıxaran   tarixçinin   işi   hadisələrin 

mövcudluğunu   müəyyənləşdirən   filoloq-

şərqşünasın işinin qurtardığı yerdə başla-

nır».

Lev Qumilyov

«Qədim türklər», s.118

«Bir   də,   ümumiyyətlə,   xalqın   tarixini 

istisnasız   şəkildə   onun   əleyhdarının 

mövqeyindən öyrənmək olmaz».

Lev Qumilyov

«Qədim türklər», s.106

BİR NEÇƏ SÖZ

Bizim dilçi və tarixçilərin əksəriyyəti bu fikirdədir ki, Mərkəzi 

Asiyada     Böyük   Türk   Xaqanlığı   (eramızın   V-   VIII   əsrləri) 

dağıldıqdan sonra Oğuz tayfaları XI əsrdən başlayaraq tədricən 

Azərbaycana daxil olmuş, XIII əsrin   birinci rübünün sonlarında 

gələn monqolların köməyi ilə Şimali Azərbaycan ərazisindəki ləz-

gidilli, Cənubdakı irandilli əhalini assimilyasiyaya uğradaraq türk-

ləşdirmişlər. Bu cür düşüncə, yəni Şimali Azərbaycan əhalisinin 

ləzgidilli, Cənubun irandilli, türklərin isə assimilyasiya nəticəsi və 

gəlmə olduğu barədə fikir  qəsdən və türkə yaramaz münasibətlə 

də bağlı ola bilər. Amma bizim fikrimizcə, bu, hər şeydən əvvəl, 

savadsızlıqla, bəşər tarixinə, bəşərin inkişaf yoluna bələd olma-

maqla bağlıdır. Hələ də bir çoxları nəzərə ala bilmir ki, bəşərin do-

ğuluşu Ön Asiya–Aralıq dənizi hüdudları ilə bağlıdır – vahid dil, ulu 

insan burada doğulmuş, Yer üzünə buradan yayılmışdır. Ulu dil 

tipoloji cəhətdən fərqlənən dillərə burada parçalanmışdır. Türklər 

Ön Asiyanın əzəli və əbədi sakinləri olmaqla yanaşı, şimala, şərqə 

və qərbə buradan yayılmışlar. Hindavropalılar da Yer üzünə bura-

39

dan   yayılmışlar,   samilər,   qafqazdillilər   və   başqaları   da.   Türk 

qolunun bir hissəsi Ön Asiyadan ayrılıb Şərqə getdikdən sonra 

monqolları, tunqusları, yaponları, koreyalıları və lap elə çinliləri də 

doğurmuşdur. Nə üçün Ön Asiyada türk var, monqol yoxdur, türk 

var, çinli yoxdur? Deməli, mezolitdən sonrakı dövrlərdə Şərqə üz 

tutan   əhali   uzaq   ərazilərdə   bir-birindən   təcrid   olunaraq 

parçalanma prosesini minilliklər ərzində davam etdirmiş, yeni nə-

sillər əmələ gətirmişdir. 

Bu, belədir və dəqiq tarixi prosesdir. Bizim araşdırdığımız  

məsələ isə nisbətən konkretdir:  Böyük Türk Xaqanlığını yaradan, 

onun başında duran «500 evlik Aşina ailəsi» - Bumın kağanın, 

İstəminin  qəbiləsi e.ə. I minilliyin sonlarında  Çinin şimalına və 

oradan Altaya Azərbaycandan getmişlər. Bu fikir özlüyündə çox 

mühüm tarixi hadisənin izahından ibarət olub, aşinalıların adət-

ənənələri, ictimai-siyasi görüşləri, dini baxışları, mif və totemləri 

və xüsusilə onların dilində işlənən ictimai-siyasi leksikanın köməyi 

ilə  təsdiq olunur.

Qədim misilsiz abidəmiz olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1300 

illiyini qeyd etdik. Hətta 1500 illiyinə də cürət etmədik. Bu və ya  

digər bir halda dastanın daha qədim olduğunu söylədikdə yüz 

yerdən «əsas» soruşulur və naşı gözlər dərhal hücuma keçirdi. 

Budur, e.ə.XIII əsrin hadisələrindən bəhs edən Homer poemaları 

«İliada» və «Odisseya» ilə müqayisələr göstərir ki, «Kitabi-Dədə 

Qorqud» Homerin yaşıdıdır və bu cəhət o qədər zəngin faktlarla 

təsdiq olunur ki, təkzibi heç cür mümkün deyil. Troyalıların türk, 

Troyanın türk şəhəri olduğunu göstərən faktlar isə misilsizdir.

  Düşünürük ki, hörmətli oxuculara təqdim etdiyimiz bu iki 

kiçik   yazı     ümumtürk   tarixinin   düzgün   tədqiqi   üçün       həqiqi 

tarixçilərə kömək olacaqdır.

                                                                                   

Müəllif

 

                                                     

Bizim «Azərbaycan dilinin tarixi» (bax 1) əsərimiz meydana 

çıxmasını şərtləndirən amillərdən biri dünya tarixinin verdiyi faktlar 

və arxeoloji materiallar əsasında  insanın Yer üzərinə Ön Asiyadan 

yayıldığını  xatırlatmaq  idi.  Bu  cəhətin  düzgün  dərk olunması  ilə 

dünya   tarixinin   tədqiqinə   dair   bir   çox   yanlış   konsepsiyalar   təbii 

40

şəkildə   öz   əhəmiyyətini   itirmiş   olur.   Biz   həmin   ideya   əsasında 

türklərin şərqə, şimala və qərbə Ön Asiyadan yayıldığını bir daha 

faktlaşdırmış olduq. Tədqiqatçılar əksəriyyət etibarilə türk tayfalarını 

Orta və Mərkəzi Asiya ilə bağlamağa çalışmış və bir çoxları başqa 

cür düşünməyi ağıllarına belə gətirməmişlər. Lakin bəşər tarixi ay-

dın şəkildə  sübut edir   ki, miqrasiyalar mezolitdə Ön Asiyadan və 

Aralıq dənizi hüdudlarından başlamış,  insan yer üzünə Avropanın, 

Afrikanın və Asiyanın qovuşduğu bu ərazidən yayılmışdır. Sonralar 

əks miqrasiyalar da olmuşdur. Bunlar qeyd etdiyimiz kitabda bizim 

tərəddüdsüz qənaətimizdir və bu barədə artıq söz söyləmək fikrində 

deyilik.

Bu məqələdə isə bizi bir neçə sual maraqlandırır: nə üçün 

bütün türk xalqlarının adı var, lakin yalnız bizim dilimiz keçən 

minillik ərzində «türk dili» adlanmışdır? «Türk» adı harada və 

bizə məlum olan tarixin hansı dövründə meydana çıxmışdır? Bö-

yük türk xaqanlığının – o xaqanlıq ki, çin imperatorlarını «cə-

nubdakı bizim uşaqlar» adlandırırdılar (2, 3) – əsasını qoymuş 

köçəri Aşina tayfası ilə Azərbaycan əlaqələri barədə nə demək 

olar? Bu suallara cavab vermək üçün Lev Qumilyovun «Qədim 

türklər» əsərindəki faktlar bizim üçün müqayisə mənbəyi olmuş-

dur.

Hər  şeydən  əvvəl qeyd edək  ki, böyük türk  xaqanlığının 

əsasını qoymuş «500 evlik Aşina ailəsi»  və bu ailənin rəhbərlik 

etdiyi, öz arxasınca apardığı türklər Qumilyovun əsərində aşinalı-

ların o dövrdə adlandığı kimi  «türküt»  adlandırılmış və bununla 

Orta   və   Mərkəzi   Asiyadakı   başqa   türk   tayfalarından   fərqlən-

dirilmişdir.

Əvvəlcə, «500 ailəlik» Aşina tayfasının öz əcdadları barədə 

əfsanələrinə diqqət yetirək. Şəcərələrin öyrənilməsi, Qumilyovun 

yazdığına   görə,   ən   qədim   zamanlardan   Mərkəzi   Asiya   xalqları 

üçün səciyyəvi olmuşdur. Həm də maraqlıdır ki, həmin xalqlar bu 

və ya digər vəhşi heyvanı öz nəsillərinin banisi saymışlar. Məsə-

lən, «…tibetlilər erkək meymunu   və dişi rakşası (meşə ruhu), 

monqollar boz qurdu və maralı, telelər canavarı və hun şanyuyu-

nun qızını, türklər isə hun şahzadəsini və  dişi canavarı öz əcdad-

ları sayırdılar». (3, 30) Buradan aydın göründüyü kimi, monqol-

41

lar, telelər və türkütlər qurdu (canavarı) və maralı öz əcdadları 

hesab etmişlər.

Maral sonrakı hadisədir – Sibir çölləri ilə bağlıdır və türklərdə 

həlledici   əhəmiyyətə   malik   deyildir.   Qədim   türklərin   bayrağında 

daim qızılı rəngli qurd başı təsvir edilmişdir. Qumilyov 

serıy volk, 

volk 

və

 volçitsa

 sözlərini işlətmişdir. (3, 22) Monqolların, telelərin 

boz qurda, türklərin dişi canavara tapınması elə bir fərq yaratmır. 

Deməli, bu xalqların əfsanəvi əcdadı bir olmuşdur. Bu birlik onların 

kök   birliyindən   irəli   gəlir.   Türklərin   və   monqolların   bir   kökdən 

olduğuna heç kim şübhə etmir, lakin onlardan hansının hansından 

ayrıldığı barədə mübahisə hələ də davam etməkdədir. 

Tobalıların (çinlilərin) Şimali Çinin fəthi zamanı tabe etdik-

ləri tayfalar içərisində «beş yüz Aşina ailəsi» də qeyd olunur. IV 

əsrdə hunların və syanbilərin  (monqolların) çinlilərdən aldıqları 

Şensi   əyalətinin   qərb   hissəsində   məskunlaşmış   bu   ailə 

«müxtəlif   tayfaların   qaynayıb-qarışmasından»   yaranmışdı.(3, 

30)   Türküt   əhalisinin   «…etnik   mənşəyi   müxtəlif   idi,   lakin   öz 

aralarında   hamısı  kiçik  tələffüz  fərqi  olan  ümumi   türk  dilində 

danışırdılar. Onlar bir «budun» - xalq təşkil edirdilər, lakin bu 

söz «etnos» deyil, daha çox «demos» anlayışına  yaxın bir mə-

nada işlənirdi. Çünki «budun»  «bəylər»ə qarşı qoyulurdu». (3, 

72)  Müəllif bunu «türk bəglər budun» - «türk bəylərinin xalqı» 

ifadəsi ilə düzgün əsaslandırmışdır. Bu sözlər də göstərir ki, əs-

lən türk olan hunlar və monqollar özlərini bir-birinə daha yaxın 

saymaqla çinlilərə qarşı birlikdə mübarizə aparmışlar.

Şensi vilayətinin qərbindəki Xesidə yerləşən aşinalılar həmin 

ərazinin işğalı zamanı tobalıların (çinlilərin) təbəəliyini qəbul etmə-

miş,   Altayın   mərkəzi   hissəsinə   köçmüş,   uzun   müddət   səssiz-

səmirsiz yaşamış,   sonralar jujanların vassalı olduqlarını elan et-

mişlər. Çin mənbələri onların bu vaxta qədər   «mağarada» ya-

şadıqlarını qeyd etmişlər.   «Mağara» Altayın mərkəzində yerləş-

mişdi.   Maraqlıdır   ki,   adi   dağ   dərəsi   «Suyşu»da   (Çin   mənbəyi) 

«mağara» adlandırılmışdır.(3, 96) Beləliklə, Aşinanın «500 ailəsi», 

gələcək əyanlar V əsrdə Ordosdan köçüb artıq türkdilli əhalinin ya-

şadığı  Altayın cənub ətəklərində məskən salmalı olmuşlar. (3, 93)

Qumilyovun qeydlərinə görə, türküt xalqı bu dövrdə yeni key-

fiyyətlər qazanır, Altay dağlarına qovulduqdan sonra  davakar köçəri 

42

heyvandarlardan azadlıqsevər, oturaq həyat keçirən heyvandarlara 

çevrilirlər. (3, 208)

Qumilyov yazır: «Həmin tayfa birləşməsi (müəllif Aşinalıları 

bir neçə tayfanın qarışığı sayır – 

Q.K

.) ilkin dilinin necəliyindən asılı 

olmayaraq,  V  əsrdə o, tarix səhnəsinə qədəm qoyanda dövrün 

tayfalararası ünsiyyət vasitəsi olan   syanbi – yəni qədim monqol 

dili tayfaların hamısı üçün anlaşıqlı idi. Bu, komanda, bazar, dip-

lomatiya dili idi.   Bu dildə  

Aşina nəsli 430-cu ildə Qobinin şimal 

həndəvərinə köçmüşdü».

  (3, 31)

Göründüyü kimi, müəllif monqol dilinin üstünlüyünü, tayfa-

lararası ünsiyyət vasitəsi olduğunu göstərir. Bu, ağlabatan deyil, 

aşinalıların məhz bu dildə – monqol dilində  Qobinin şimal hən-

dəvərinə köçdüyü barədə fikir elmi əsası olmayan fikirdir.   Ola 

bilər ki, belə bir dövrdə monqollar və türklər təzə təcrid olun-

duqları   üçün   bir-birini   asan   anlamışlar.   Lakin   Aşina   tayfasının 

monqol dili ilə Qobinin şimal həndəvərinə köçməsi  və 100 il son-

ra təmiz və zəngin türk dili ilə danışması, bu dildə misilsiz abidə-

lər yaratmağa başlaması barədə fikirlər heç cür ağlabatan deyil 

və   müəllifin daha qədimləri görə bilməməsi ilə bağlıdır. Bütün 

Şərqə və Qərbə yayılmış türklərlə çox seyrək olan syanbiləri-mon-

qolları müqayisə edib, türklərin monqol tayfalarından təcrid olun-

ması   qənaətinə   gəlmək   heç   bir   məntiqə   sığmır.   İnsanın   Yer 

üzünə Ön Asiyadan yayıldığını və Ön Asiyada monqol izlərinin 

olmadığını nəzərə aldıqda monqolların Orta və Mərkəzi Asiyaya 

gedən türklərdən ayrılmış olduğuna şübhə etməmək olar.

Qumilyovun monqol üstünlüyü, monqol birinciliyi barədə fi-

kirləri davam edir: «Çinlilər Aşina xanlarının təbəələrini   

Tu-kyu 

adlandırırdılar. Bu söz Pelyo tərəfindən «türküt» - yəni «türklər» 

kimi   uğurlu   şəkildə   açılmışdır.   Lakin   sözün   sonundakı   çoxluq 

bildirən şəkilçi  türk deyil, monqol mənşəlidir. Qədim türk dilində 

bütün siyasi terminlər  monqol cəm şəkilçisi ilə yaranırdı. Bu isə 

güman   etməyə   əsas   verir   ki,   həmin   sözlər   türk   dil   mühitinə 

kənardan gətirilirdi».(3, 31).

L.Qumilyovun bu fikri tamamilə yanlışdır. –

üt,-at

 cəm şəkil-

çisi monqollardan neçə min il əvvəl Ön Asiya xalqlarının, o cüm-

lədən qədim Azərbaycan tayfalarının (kuti, kassit, lullubi, turukki 

və s.) və Manna, Midiya xüsusi adlarının tərkibində işlənmişdir. 

43

Kuti

  sözündəki  –

ti 

haqqında   danışılan   şəkilçidir–söz  

kular 

mənasını ifadə edir. (1,-210) 

Skol-ot, massaq-et

 sözlərindəki 

-

at, et

 də eyni şəkilçidir. Bu şəkilçi ulu dildən gələn bir şəkilçi kimi 

bütün iltisaqi dillərdə mövcud olmuşdur, Hami-Sami dillərində də 

yayılmışdır. Odur ki Aşina tayfasının dilinə monqol dilindən keç-

məsi barədə fikir doğru ola bilməz. Ona görə də müəllif «Qədim 

türk dilində  bütün siyasi terminlər  monqol cəm şəkilçisi ilə ya-

ranırdı» sözlərində və bu cür sözlərin kənardan gətirilmə olması 

barədə fikrində tam yanlış mövqe tutmuşdur. Monqollar kəmiyyət 

etibarilə türklərdən daim qat-qat az olmuşlar və monqolların türk-

lərdən ayrılması barədə Poppenin fikri son dərəcə ağlabatandır.

Budur, L.Qumilyov fikrini dərinləşdirərək yazır:  «Aşinanın 

adı ilə birləşən həmin «beş yüz ailə» mənşəyindən asılı olmaya-

raq,   hərbi   müvəffəqiyyətin   dəyişkənliyi   onları     Çindən   Altaya 

atana   qədər   öz   aralarında   monqol   dilində   danışırdılar.   Lakin 

türkdilli mühitdə yüz il qalmaları, təbiidir ki, danışıq dilinin tezlik-

lə   dəyişməsinə gətirib çıxarmalı idi. Onu da nəzərə almaq la-

zımdır   ki,  

«Aşinanın beş yüz ailəsi» türk dənizində bir 

damla idi 

(fərqləndirmə mənimdir – 

Q.K

.). Güman ki, VI əsrin 

ortalarına   doğru   Aşina   nəslinin   üzvləri     tamamilə   türkləşmiş, 

monqoldilliliyin əlamətlərini   yalnız özləri ilə gətirdikləri titullar 

sistemində saxlamışdılar».(3, 34) 

Heç kəsi inandırmaq olmaz ki, 100 il ərzində bir tayfa öz ana 

dilini   unudub   türk   dilini   aşinalılar   qədər   dərindən   mənimsəmiş 

olsun. Yenə qeyd edirik ki, arada yalnız türk–monqol yaxınlığı, bir-

birini anlama ola bilərdi. O böyüklükdə abidələr qoyub getmiş xalq 

başqa bir dilin yetirməsi ola bilməzdi, odur ki aşağıdakı sözlər heç 

bir etibar doğurmur:    «İndi türk dilləri adlanan dillər ən qədim 

zamanlarda     meydana   gəlmişdi,   türküt   xalqı   isə    V  əsrdə… 

Gəlmələrin   yerli   əhali   ilə   qaynayıb-qarışması   o   qədər   güclü 

olmuşdur ki,   artıq 100 il sonra – 546-cı ildə   onlar qədim türk 

xalqı, yaxud türküt adlandırılan vahidə çevrilmişdilər». (3, 4) Son-

rakı qeydlərimiz də göstərəcək ki, bunlar əsassız söhbətlərdir.

Qumilyovun əsərində aşinanın tarixi, dili və nə üçün daim 

«köçərilər» adlandırıldığı obyektiv izahını tapa bilməmişdir. Nə 

vaxtsa, monqol dilinin türklər üçün də ümumünsiyyət vasitəsi 

olması isə xəyali fikirlərdəndir.

44

    İndi biz Aşinanın türk mənşəyi barədə əqli və nəqli dəlilləri 

nəzərdən keçirəcəyik. Görək aşinalılar haradan gəlmişlər, kimdirlər və 

nə üçün daim türk və monqol tayfaları arasında «köçərilər» adı ilə ta-

nınmışlar?

«Umiyakov  ehtimal   edir   ki,   «türk»  sözü   XII-XIII  əsrlərdə 

türklərin ümumi adından başqa,   həm də çox ehtimal ki, «bun-

dan əvvəl də 

ayrılıqda götürülmüş bir türk tayfasının adını 

bildirirdi

»  (fərqləndirmə   mənimdir   –  

Q.  K

.).   Şübhəsiz   ki,  bu, 

belədir. Bizim təklif etdiyimiz şərti «türküt» termini hətta E. Şvann 

kimi bir analiz nəhənginin də qurban getdiyi anlayış və kənara 

çıxma dolaşıqlığından xilas olmağa imkan verir». (3, 180) Müəllifin 

burada gətirdiyi sitat və öz qənaəti doğrudur.

  Dedik   ki,   müəllif   Aşina   türklərini   xüsusiləşdirmək     üçün 

«türküt» terminini (onların öz adını) seçmiş,  türk xaqanlığını ya-

radan türkləri başqa türklərdən fərqləndirməyə nail olmuşdur. Və 

eyni   zamanda   aşinalıların   mənşəyi   ilə   bağlı   əfsanəni   nəzərdən 

keçirərək   çox   düzgün   nəticə   çıxarmışdır:   «…biz   bir   əfsanənin 

mətni   daxilində   iki   süjetin   kəsişməsi   –   mifoloji   (mənşəyini   dişi 

canavardan götürmək) və tarixi  (türkütlərin bir hissəsinin əcdad-

larının Altaydakı dağ vadilərinə qaçması) ilə qarşılaşırıq».  (3, 96) 

Məlum olan birinci məsələdən (dişi canavar)  fərqli olaraq, ikinci 

məsələ (türkütlərin Altaydakı dağ vadilərinə qaçması, daha doğ-

rusu, Altay ərazilərinə gəlməsi) köklü və maraqlı məsələdir. Lakin 

qeyd   edilən   qaçıb   gəlmə   prosesinin   ilkin   nöqtəsi   –   başlanğıcı 

Qumilyov üçün tam şəkildə məchul və qaranlıqdır. Müəllif başlan-

ğıcın Ön Asiya olduğunu qətiyyən ağlına gətirmir.

«Aşina   Ordosdan qərbdə, Xuanxe və Nanşan çayları ara-

sında yerləşən Xesinin hakimi, hun knyazı Muğana tabe idi. 439-

cu ildə tobalar hunlara qalib gələrək  Xesini Vey (Çin)  imperiyası-

na birləşdirəndə knyaz Aşina «beş  yüz ailə» ilə jujanların yanına 

qaçdı   və   Altay   dağlarının   cənubunda     məskunlaşaraq   jujanlar 

üçün dəmir emal etməyə başladı». (3, 31; 4, 221) Bu sözlərdən 

aydın olur ki, Aşina haqqında ilkin məlumata görə, aşinalılar V əs-

rin əvvəllərində hun tayfaları tərkibində olmuş, çinlilər Xesi ərazi-

lərini işğal edərkən Çin asılılığından imtina edərək   V əsrin orta-

larında Altay dağlarının cənubuna – türk tayfaları olan əraziyə 

qaçmış və o dövrün bir qədər irticaçı sayılan türk tayfası jujanla-

45

rın asılılığını qəbul etmiş, onlar üçün  dəmir istehsal etməyə baş-

lamışlar. Qısası: ən pis türk asılılığını Çin əsarətindən üstün tut-

muşlar. Burada bizim üçün ən qiymətli məlumat tobaların-çinlilə-

rin işğal etdiyi Xesinin hun hakiminin  

Muğan

 titulu daşımasıdır. 

Aşina  «Hun knyazı Muğana tabe idi» sözlərindən aydın olur ki, 

Aşina tayfasının da daxil olduğu bu knyazlığın hakimləri 

Muğan 

titulu daşıyırlar. Bu knyazlıqdan ayrıldıqdan sonra Aşina hakim-

ləri də bu titulu daşımışlar. Deməli, knyaz Muğana tabe olan tay-

falar qohum tayfalardır. Əgər Aşina tayfası Muğanın knyazlığında 

bir sıra tayfalarla təsadüfi birləşmiş olsa idi, Aşina hakimləri 

Mu-

ğan

 titulu daşımazdılar. Misallara diqqət yetirək.

 552-ci ildə Bumın xaqan öldükdə yerinə oğlu Qara İssık xan 

keçir. O da tez ölür və hakimiyyətə  Qara İssık xanın qardaşı (Bu-

mının kiçik oğlu) Kuşu çıxır. Kuşu Muğan xan titulunu qəbul edir 

(3, 48) «Bu xanın aşağıdakı adları vardı: vəhşi heyvan adı- Tszuşu 

(yəni Kuşu - Quş), nəsil   adı – Sıqin (yəni nəvə, qardaş oğlu), 

ləqəbi – Yandı (yəni qalib), titulu – Muyuy, yaxud Muğan. Biz elmi 

ədəbiyyatda daha çox işlədilən sonuncu addan istifadə edirik».(3, 

38) «554-cü il knyazlığın imperiyaya çevrilməsi ili idi… Muğan xan 

artıq öz şimal sərhədlərini möhkəmləndirmişdi».(3, 40) – cümləsi 

və əsər boyu qeyd edilən bir sıra adlar da göstərir ki, 

Muğan xan 

işlək titul olmuşdur. 

Aşinanın əvvəlcə tabe olduğu hun knyazı da 

Muğan

 titulunu 

daşıyır, Aşina hakimləri də. Deməli, təklikdə Aşina deyil, böyük 

hun knyazlığı bu titulun daşıyıcıları olmuşlar. Tədqiqatçılar bunları 

üzə çıxarmışlar, lakin təəccüblü orasıdır ki, bu titulun haradan 

yarandığına əsla fikir verməmişlər.

Muğan

 sözü necə əmələ gəlmişdir? Harada yaranmışdır? 

Muğan haradadır? Və nə üçün bu suallara cavab axtarılmır?

 Məlumdur ki, Muğan cənublu-şimallı Azərbaycanın ən qə-

dim ərazisidir. Muğan müğlərin, mağların yaşadığı ərazidir. Mağ-

lar Azərbaycanın və dünyanın ən qədim mədəni tayfalarındandır 

– türkdilli Azərbaycan tayfasıdır. (1, 258-272) Aşina hakimlərinin 

Muğan titulu daşıması iki çox mühüm məsələni aydınlaşdırmağa 

kömək edir: Muğan titulu daşıyanlar hunlar-türklərdir, deməli, 

mağlar   türk  tayfalarındandır;   ikincisi,   mağların   vətəni 

Azərbaycandır, deməli, Muğan titulu daşıyan Xesi hunları və o 

46

cümlədən aşinalılar Mərkəzi Asiyaya     Ön Asiyadan – Azərbay-

candan gəlmişlər.

Qumilyov yazır: «Qaçqınların gəlib  çıxdıqları Monqolustan 

Altayının ətəkləri  hunlardan törəyən və türk dilində danışan  tay-

falarla   məskunlaşmışdı.   Knyaz   Aşinanın   drujinası   da   həmin 

aborigenlərlə   qaynayıb-qarışdılar   və   onlara   «türk»,   yaxud 

«türküt» adı verdilər».(3, 33)

Kim verdi, niyə verdilər bu adı onlara?–Bunlar Qumilyov 

üçün aydın deyil. Bu barədə bir qədər sonra danışacağıq. Hələlik 

başqa bir məsələyə diqqət yetirək, yuxarıda verdiyimiz bir cüm-

ləni   yenə   xatırlayaq:   «

Aşinanın   beş   yüz   ailəsi»   türk 

dənizində bir damla idi»

.(3, 34) Deməli, Altayın ətəkləri türk 

tayfalarından ibarətdir; aşinalılar bunlara münasibətdə «qaçqın» 

və ya «köçəri»  hesab olunur və nəhayət, aşinalılar türk dənizin-

də   bir   damladır.   Görünür,   bu   məsələlər   yaxşı   öyrənilməyib, 

çünki   digər   tərəflən   də   L.Qumilyov   özü   qeyd   edir   ki,   çinlilər 

türkütləri «

ağacın kökü», 

qalan tayfaları isə

 «yarpaqlı budaqlar» 

hesab edirdilər». 

(3, 284)  Bu sözlər göstərir ki, köçərilər (türk-

lər-türkütlər) nazik və kövrək fidan kimi o qədər də zəif olmamış 

və müxtəlif bölüklərdən ibarət olmuşlar.

Aydın   olur     ki,   Orta   və   Mərkəzi   Asiya   çoxdan   türk 

yurdudur, yəni Ön Asiyadan bu yerlərə köçən türklər, bəlkə, öz 

köçmə tarixlərini də unutmuşlar. Lakin aşinalıların gəlmə tarixi o 

qədər də uzaq deyil, ona görə də onlar qaçqın hesab olunurlar. 

Ətraf   hamısı   türk   Aləmidir   və   qaçqınlar   -   köçərilər   onların 

arasında   bir   damla   kimidir.   Bu   müəmmada   mühüm   məsələ 

aşinalıların  haradan gəlməsi  məsələsidir.  Haradan  və  nə vaxt 

gəlmişlər? Nə üçün gəlmişlər?

Köçəri həyatına başlanmasının və bir çox tayfaların öz yurdlarını 

dəyişməsinin səbəbləri çoxdur. Bu cəhəti Qumilyov özü də yaxşı izah 

etmişdir: «…örüş və otlaqların məhdudluğu, ən başlıcası isə suyun 

çatışmaması köçəriləri öz sürülərini bölməyə məcbur edirdi. Nəticədə 

köçəri həyat keçirən ailələr  də bölünməli olurdular. Otlaqların bölün-

məsi və onların sərhədlərinə ciddi nəzarət köçərilərin örüş, suvat və 

ov yerləri üçün qaldırdıqları   amansız qardaş qırğınının   qarşısını 

almaqdan ötrü yeganə vasitə idi».(3, 87) Düşmən tayfalarla amansız 

müharibələr də köçəriliyə səbəb ola bilirdi. Təbii ki, Aşina ailəsinin 

47

Orta və ya  Mərkəzi Asiyaya gəlişi də bu səbəblərdən biri ilə bağlıdır, 

lakin onların bu yerlərə nə vaxt gəldikləri barədə L.Qumilyovun fikirləri 

ziddiyyətlidir.

Dediyimiz   kimi,   aşinalıların   mənşəyi   haqqında   iki   əfsanə 

vardır. Daha tipik olan birinci əfsanədə deyilir ki,   qonşular bu 

nəsli qırıb-qurtarmış, yalnız 9 yaşlı bir oğlan xilas olmuşdur. Düş-

mənlər onun əllərini və ayaqlarını kəsərək bədənini bataqlığa at-

mış,   burada dişi qurd həmin oğlandan hamilə olmuşdur.   Dişi 

qurd Altaya qaçıb orada on oğul doğmuşdur. Onlar artıb çoxalmış 

və «bir neçə nəsildən sonra Asyan-şe adlı birisi bütün aymağı ilə 

mağaradan çıxaraq özünün Jujan xanının vassalı olduğunu etiraf 

etmişdi.

Qumilyov göstərir ki,   əfsanələrin ikisi üçün də   səciyyəvi 

cəhət onların hər ikisində  tarixi hadisəyə – Aşina ordasının Qan-

sudan köçməsinə kiçicik bir işarənin  olmamasıdır. «Ona görə də 

əfsanələrin Altayda meydana çıxdığını, bəlkə də gəlmələrin müs-

təsnalıq hüququnu əsaslandırmaq  üçün məxsusi olaraq yaradıl-

dığını düşünmək mümkündür».(3, 32) Buradakı son fikir yenə 

əsassızdır.   Aşina   ordasının   Qansudan   köçməsinə   dair   heç   bir 

işarənin olmaması tam təbiidir. Müəllifin buna təəccübünə səbəb 

bəşərin inkişaf və yayılma istiqaməti barədə xəbərsizliyidir. Əf-

sanənin Altayda müəyyən məqsədlə məxsusi yaradılması fikri də 

doğru ola bilməz. Bir yerdən başqasına   köçməklə, həm də o 

qədər   uzaq   olmayan   bir   məsafəyə,   yeni   əfsanə   yaranmazdı. 

Əfsanə, fikrimizcə, tam köklü əfsanədir və tayfanın haradan gəl-

diyini dəqiq şəkildə bildirməkdədir. Elə birinci əfsanənin maraqlı 

cəhəti aşinalıların əcdadları barədə məlumat verilərkən onların 

«