Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
«Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrü XVI əsrə
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aratta, Uti, Tukriş
- O, təhlillərini tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş kimi tamamlayır
|
«Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrü XVI əsrə aiddir». Dil tarixçisi kimi Q.Kazımov məşhur alman dilçisi Avqust Şleyxer nəzəriyyəsinə tərəfdar çıxır. O, bütün dünya dillərinin mənşə etibarilə bir kökdən yaranması barədə konsepsiyanı doğru sayır və müdafiə edir. «Qapalı dünyanın sirri və ya 13
etnoteolinqvistik nəzəriyyə», «Müasir türk, rus, ingilis, ərəb və fars dillərində eyniköklü sözlər», «Ulu dilin yaranması və protodillərə parçalanması» məqalələrində tədqiqatçı bütün dillərin vahid Ulu dildən yaranması haqda nəzəriyyəni yeni fakt və mülahizələrlə zənginləşdirməyə çalışır. O, dünya dillərində çox qədim zamanlardan mövcud olan oxşar sözləri kontakt əlaqəsinə şamil edən alimlərlə əks mövqedə dayanır və bir-biri ilə qohum olmayan müasir dünya dillərinin bir çoxunda nəzərə çarpan leksik, morfoloji və sintaktik əlamətlərin eyniliyini həmin dillərin vahid kökdən – Ulu dildən yaranması ilə bağlayır. Tədqiqatçının dil tarixinə dair ən sanballı əsəri «Azərbaycan dilinin tarixi» (2003) monoqrafiyasıdır. Doğma ünsiyyət vasitəsinin ən uzaq keçmişdən başlayaraq, bizim eranın XIII əsrinə qədər keçdiyi yolun tarixi mərhələlərini aydınlaşdıran bu kitabda müəllif bəşər tarixinin ən qədim qatlarına enərək, yenə A.Şleyxer nəzəriyyəsinə istinadən türk dilinin də mənşəyini Ulu dilə bağlayır. Tədqiqatçıya görə, Ulu dil 35-40 min illik bir müddət ərzində böyük inkişaf yolu keçərək protodillərə parçalanmış, protodillərin inkişafı isə yeni dil ailələrinin yaranması ilə nəticələnmişdir. Bu hadisə «ibtidai cəmiyyətin dağılması dövründə baş vermişdir». ( Qəzənfər Kazımov.Azərbay- can dilinin tarixi. Bakı, 2003, s.16) Daha doğrusu, miladdan əvvəl təxminən «XII minillikdən dilin inkişafında ikinci böyük mərhələ – protodillərin parçalanması mərhələsi başlamış» və e.ə. XII-VI minilliklərdə dil ailələri təşəkkül tapmışdır. Məhz bu dövrdə dillər morfoloji quruluşuna görə bir-birindən ayrılaraq, köksözlü, flektiv və aqlütinativ dillər kimi formalaşmışlar. Tədqiqatçının düşüncələrinə görə, prototürkün parçalanması da bu dövrə aiddir və bu proses elə Ön Asiyanın hüdudları daxilində baş vermişdir: «Altay türklərin beşiyi, ilkin vətəni deyildir. Türklərin beşiyi Ön Asiyadır». Onların Şərqə və Qərbə doğru ilk hərəkəti – miqrasiyaları buradan başlamışdır; türklər Azərbaycana Orta Asiyadan və Altaydan gəlməmişlər, əksinə, onlar Altaya və Orta Asiyaya Ön Asiyadan getmişlər. Monoqrafiyada türk-şumer əlaqələrinə – vəhdətinə dair deyilənlər də maraqlı və əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, lap qədim 14
zamanlardan Dəclə-Fərat çaylarının arasında yerləşən və buna görə İkiçayarası (Mesopotamiya) adlanan yerdə məskunlaşan şumerlərin etnik mənsubiyyəti həmişə mübahisələrə səbəb olmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar onların etnik baxımdan türklərlə heç bir yaxınlığı olmadığını söyləyirlər. Bu mülahizələrin əksinə olaraq, Q.Kazımov tarixçi və şərqşünas alimlərin fikirlərinə söykənərək sübut edir ki, şumerlər İkiçayarasına şərqdən və şimal-şərqdən, Zaqroş dağlarının ətəklərindən, Azərbaycan ərazilərindən gələn əkinçi və maldar tayfalar olmuşlar. Şərqdə və şimal-şərqdə yaşayan əkinçi və maldar tayfalar isə türklər idilər. Onlar daha yaxşı əkin yerləri və otlaqlar qazanmaq məqsədilə Zaqroş dağlarından İkiçayarasına enmiş, lakin burada yaşadıqları zaman «köçüb gəldikləri ərazi ilə əlaqəni kəsməmiş, tikinti şeylərini, xüsusilə meşə materiallarını İkiçayarasına gəldikləri dağlardan gətirməli olmuşlar». Onlar uzun müddət İki- çayarasında yaşayıb, özlərinə məxsus mədəniyyət və dövlət qurduqdan sonra akkadların hücumlarına və istilalarına məruz qalaraq, yenidən əvvəlki yaşayış məskənlərinə - «İran yaylasının şimal-qərbinə, Azərbaycan ərazilərinə, öz qədim vətənlərinə çəkilmişlər». Kitabda Şumer – Azərbaycan mədəni-iqtisadi əlaqələri arxeologiya elminin nailiyyətlərinə istinadən izah edilir. Q.Kazımova görə, şumerlərin Azərbaycanla əlaqəsi neolit dövründən başlanır və orta tunc dövründə daha da genişlənir. İlk dövrlərdən mayasında dostluq, qardaşlıq duyulan bu əlaqələ- rin ruhu sonralar da qorunur və güclənirdi. Şumer ərazisi Azərbaycanın kuti, lullubi, kassi dövlətləri ilə mədəni-siyasi əla- qələrini daha da möhkəmləndirir, qardaşlıq şəraitində yaşayırlar. Belə tarixi ekskurslar müəllifə şumer dilinin dövrlərini müəyyənləşdirmək, mixi yazılar haqqında söhbət açmaq üçün lazım olur. Dilçi və tarixçilərin yazdıqlarına istinadən şumer dilinin beş dövrünü fərqləndirən Q.Kazımov bu dövrlərin qısa səciyyəsini də şumerşünas alimlərin fikirləri əsasında verir. O, mixi yazılara istinad etməklə şumer dilinin quruluşundan söhbət açaraq, bu dilin fonetikası, morfologiyası və sintaksisi haqqında konkret məlumat verir. Şumer dilinin bəzi qrammatik xüsusiyyətlərinin – morfoloji quruluşunun türk dilinin morfoloji 15
quruluşu ilə eyni olması, bəzi əlamətlərin Azərbaycan dilində müşahidə edilməsi haqqında deyilənlər orijinal səslənir. E.ə. XXIII yüzil akkad mənbələrində adı çəkilən və haqqında məlumat verilən kuti, lullubi, subi, turukki, kassi, hurri tayfalarının etnik və dil mənsubiyyəti haqqında deyilənlər də tarixi faktlara və elmi məntiqin gücünə əsaslanır. Bu tayfaların qədim Azərbaycan ərazisinin aborigenləri olduğunu inamla bildirən müəllif həmin etnonimlərin etimologiyasına, tayfaların «türk» adlandırılması tarixinə həssaslıqla yanaşır. O, tarixçi alimlərin, xüsusilə Y.B. Yusifovun fikirlərinə söykənərək yazır: «E.ə. III minilliyə dair hadisələrdə qeydə alınmış t u r u k k i sözü «türk» etnoniminin qədim forması idi… Mərkəzi Asiyada bu sözün V əsrdə meydana çıxmasının türklərin tarix etibarilə qədimliyinə dəxli yoxdur… Əksinə, türk sözünün 3 min il sonra Orta Asiyada meydana çıxması bir daha göstərir ki, Xəzərin şərq sahillərinə türklər Ön Asiyadan yayılmışlar… və türk sözü qədim «turukki»nin səlisləşmiş formasıdır».( Q.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi, Bakı, 2003, s.191 ) «Türk» kəlməsinin etimologiyası haqqında düşünərkən, Q.Kazımov onu «to», «do» sözü ilə bağlayır. Bu sözün «törəmək», «doğmaq», «yayılmaq» kimi mənalar verdiyini qeyd edir: «Türklərin sürətlə doğub-törəməsi, sürətlə çoxalması və bir qisminin öz yurdlarını tərk edərək ekvator boyunca yayılması bu adın onların xarakterinə uyğun olduğunu və qonşu tayfalar tərəfindən verildiyini güman etməyə əsas verir». Aratta, kuti, lullubi, turukki, kassi, subi tayfalarının türk mənşəli olduğunu sübuta yetirmək üçün tədqiqatçının dil faktlarına müraciət edərək, həmin tayfalarla bağlı etnonim, toponim və antroponimlərdən söz açması əsaslı görünür. Çünki söz-ad tarixdir; onun hər səsində keçmişin gizli sirri, mənalı səhifəsi yatır. Q.Kazımov həmin səhifələri səriştəli bir alim- etimoloq kimi oxuyur, qeyrətli vətəndaş kimi mənalandırır. Elə buna görə onun təhlillərində Aratta, Uti, Tukriş toponimlərinin, Tirikan, Kariantaş, Kara Xartaş, Kandaş, Nattaş, Ulamburiaş, Kurum, Abiqattaş antroponimlərinin sözaçımı tarixdə olanları təkcə dil faktları ilə göstərmək yox, ilk növbədə çağdaş türkün sümüyünü və iliyini silkələmək, onun etnik 16
enerjisini, milli mənlik və kişilik yaddaşını oyatmaq baxımından faydalı görünür. E.ə. III-II minilliklərdə Ön Asiyada, eləcə də Azərbaycan ərazilərində yaşayan tayfaların türksoylu, ünsiyyət vasitəsinin türkcə olduğunu sübut etmək üçün Q.Kazımovun söykəndiyi tutarlı yerlərdən biri də onlardan qalan onomastik leksikanın fonetik və qrammatik xüsusiyyətləridir. Monoqrafiya müəllifi yeri gəldikcə tədqiqata cəlb etdiyi onomastik vahidlərin fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərindən söz açır; yer, tayfa və şəxs adlarında ahəng qanununa riayət olunduğunu, bunun türk dillərinin morfonoloji təbiətinə uyğun gəldiyini, bəzi sözlərdə müşahidə edilən metateza və eliziya hadisələrinin təzahür formalarını göstərir. Bu fəsildə həmçinin Manna və Madanın etnik tərkibi, onların sərhədləri daxilində yaşayan tayfaların dil xüsusiyyətləri ətraflı təhlil edilir. Monoqrafiyada türk tayfalarının Ön Asiyadan, o cümlədən Azərbaycandan miqrasiyası ilə yanaşı, onların Azərbaycana qayıdışı (əks miqrasiyası) da geniş planda şərh olunur. Tədqiqatçının elmi qənaətlərinə görə, türk tayfalarının Azərbaycana ilkin gəlişini bizim eranın III-V əsrlərinə aid edən və Azərbaycan-türk dilinin XI-XIII əsrlərdə formalaşdığını söyləyən müəlliflərin iddiaları kökündən səhvdir. O, dünya elminin arxalandığı arxeoloji tədqiqatların əldə etdiyi nəticələrə istinad edərək qətiyyətlə bildirir ki, «türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay əraziləri deyil, Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan başlamış, türklər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə o yerlərdə artıb-çoxalaraq, yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı ilə yenidən geriyə – öz ilkin yurdlarına dönmüşlər». Belə dönüşlər e.ə. VIII-VII əsrlərdə (kimmer, skif, sak tayfalarının gəlişi), bizim eranın I-V əsrlərində (hunların gəlişi) və XI-XII əsrlərdə (səlcuq-oğuzların gəlişi) baş vermişdir. Bu tayfalar (yaxud xalqlar) bir müddət aborigen türk tayfaları ilə qonşuluq münasibətlərində olsalar da, tədricən «onlarla qaynayıb-qarışmış, e.ə. I minilliyin ortalarından başlayaraq, daha əsaslı şəkildə konsolidasiya prosesi keçirərək Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə iştirak etmişlər… Onlar zaman- zaman Azərbaycanda türk etnoslarının və türk dilinin mövqeyini 17
gücləndirmək, yerli türk tayfa dillərinin ümumiləşməsinə, ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülünə xüsusi təsir gös- tərmişdir». . Bu tayfalar içərisində kimmerlər, skiflər və saklar mühüm yer tutur. Onlar bəlkə də Azərbaycana qayıdan ilk qədim türk tayfalarıdır. Ona görə Q.Kazımov bu tayfaların mənşəyi, Azərbaycan ərazisində yerləşməsi və dilləri barədə qismən ətraflı bəhs edir. Həmin tayfaların adlarını bildirən sözlərin leksik və etimoloji izahından başlamış, fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinə qədər bir sıra incə məsələlərə toxunub ətraflı izah və şərh edir. Bütün bu təhlillərdə Q.Kazımovun dil tarixçisi kimi tədqiqatçılıq istedadının konturları üzə çıxır. O, təhlillərini tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş kimi tamamlayır . Tədqiqat predmetinə belə yanaşma üsulu dil faktlarını tarixi faktlarla əlaqələndirməyə, onların ayrılan və birləşən, kəsişən və çarpazlaşan məqamlarını görmək üçün araşdırıcıya yaxşı imkan verir və Q.Kazımov da həmin imkandan gözəl faydalanır. Monoqrafiyada Azərbaycan dilinin əmələ gəlməsi xüsusi fəsildə öyrənilir. Albaniya və Atropatena dövlətlərinin yaranması, onların ərazilərinə və etnik tərkibinə dair elmi-tarixi ekskurslar fikirlərini əsaslandırmaq üçün tədqiqatçıya möhkəm dayaq olur. Q.Kazımov albanları çox geniş yayılmış türk tayfalarından hesab edir. Ölkədə albanlarla yanaşı, digər türk tayfalarının da yaşadığını nəzərə çatdıran tədqiqatçı həmin tayfaların adlarını xatırladır və onların guya 26 dildə danışdığını söyləyən müəlliflərin fikirlərinə tənqidi yanaşır. O, Azərbaycan tarixçilərinin son araşdırmalarına istinadən yazır: «26 dil» anlayışını Albaniyanın aran və onu bürüyən dağ və dağətəyi hissələrinə şamil etmək mümkün deyildir. Ya Strabonun istifadə etdiyi mənbədə məlumat düzgün qeydə alınmamış, ya da «26 dil» anlayışı Albaniyanın şimalında (Cənubi Dağıstanda) yaşayan əhalinin dil şəraitini nəzərdə tutmuşdu… Albaniyanın mərkəz hissəsində, Kür çayının sağ və sol sahili ərazilərində yaşayan əhali arasında bu cür dil müxtəlifliyi nəzərə çarpmırdı… Albaniyanın mərkəz və aran rayonlarının əhalisi əsasən türk etnoslarının, Dağıstana yaxın ərazisi isə həm də Qafqaz-iberdilli 18
etnosların yaşadığı bölgələr olmuşdur. Albaniyada türk dili ləhcələri… qədim yerli türk dili ilə bir müddət yanaşı öz varlığını saxlamış, tədricən alban (arran) türk dilinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Təsadüfi deyil ki, erkən orta əsr qaynaqlarında, toponimiya və antroponimi- yasında türk sözləri əks olunmuş- dur».(
Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh.343 ) Q.Kazmov albanları qafqazdilli tayfalar hesab edən müəlliflərlə də tam əks mövqedə dayanır. Xüsusilə akademik İqrar Əliyevin mülahizələrini elmi baxımdan əsassız hesab edir və öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün dil və folklor faktorlarına, bugünkü türksoylu xalqlar arasında «alban» adlı tayfaların olması amilinə söykənir. «Albanların türk mənşəli geniş yayılmış tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan ibarətdir ki, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaklar və özbəklər arasında bu gün də «alban» adlı türkmənşəli tayfalar vardır. Qazaxlar arasında «mataj» və «alban» tayfaları daha qədim hesab olunur. Bir sıra türk epos qəhrəmanları «Alban» (ağıllı, güclü, müdrik mənalarında) adı daşıyır. Tarixi izlər əsasında müəyyən edilmişdir ki, alban adlı tayfa eramızın əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur». Kitabda alban dilinin mənşəyi və alban yazısı barədə deyilənlər də elmi baxımdan əsaslıdır. Məlumdur ki, albanların etnik mənsubiyyəti, onların tarixi taleyi, dilinin və əlifbasının mənşəyi haqda elmdə müxtəlif mülahizələr var; bəzi tədqiqatçılar alban dilini Qafqaz dilləri qrupuna aid edir, özlərinin isə başqa etnoslar içərisində əriyib getdiyini bildirirlər. Bu alimlərin fikirlərinə tənqidi yanaşan Q.Kazımov elə onların özünə istinadən yazır: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək, heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru deyil. Azərbaycanın antik və orta əsrlər mədəniyyətini yaradan etnosların – azərbaycanlı türklərin əcdadlarının biri albanlardır… Alban dili yeni minilliyin başlanğıcından başqa türk etnoslarının dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan-türk dili idi». Alban əlifbasının mənşəyini isə tədqiqatçı bir çox müəlliflərin əksinə olaraq, Mesrop Maştotsun adı ilə yox, sünixli tərcüməçi Beniaminin adı ilə bağlayır: onun fikricə, Mesrop Maştots alban əlifbasının tərtibçisi deyil, bu əlifbanı bir qədər 19
dəyişdirən – «təzələyən» adamdır. Alban əlifbası M.Maştotsa qədər mövcud olmuşdur. Q.Kazımov K.V.Trever, Ə.Sumbatzadə kimi alimlərin fikirlərinə istinadən yazır ki, bizim eranın V əsrinin başlanğıcında «Albaniyada hansısa köhnə bir əlifba vardı və Maştots onu təzələdi…» Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha əvvəllərə aiddir. Hətta «V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində albanlar öz yazılarından artıq beynəlxalq yazışmalarda istifadə edirdilər». Tədqiqatçı sübut edir ki, albanlar kimi atropatenalılar da türk mənşəlidir. Onlar mannalıların, madayların varisləridir. E.ə. V-IV əsrlərdə Azərbaycana qayıdan türk tayfaları ilə birləşərək güclənmiş, türk mənşəli xalq kimi formalaşma prosesi keçirmişlər. Bu prosesdə Atropatena ərazisində yaşayan kaspi, kadusi, ariak, qarqar, aran kimi türksoylu və türkdilli tayfalar aparıcı mövqedə durmuşlar. Onların konsolidasiyası xeyli müddət davam etmiş və bizim eranın III-V əsrlərində Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan-türk dili formalaşmışdır. «Erkən orta əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı ilə tanınmışlar. VI əsrin ortalarında «türk» adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə başlamışdır: Göytürk xaqanlığı «türk» sözünü ilk dəfə rəsmi dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və başçılarının adı ilə anılan bütün türklərə, bütün bir millətə advermə şərəfini qazanmışlar» Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkül tarixi haqqında söylənmiş çox müxtəlif fikir və mülahizələri tənqidi təhlildən keçirən Q.Kazımov onları ümumiləşdirərək yazır: «III-V əsrlərdə Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili formalaşmışdır… V əsrdən sonra gələn türklər Azərbaycan ərazisində tayfalarla və ya tayfa dilləri ilə deyil, hazır xalqla və onun artıq təşəkkül tapmış dili ilə qarşılaşmışlar… XI-XIII əsrlərdə gələn səlcuq oğuzları Azərbaycanda Azərbaycan dili formalaşdırmayıb. Onlar gələndə artıq bu xalq (Azərbaycan xalqı – Z.Ə
.) və onun dili vardı».
Kitabda ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbi dilinin də təşəkkül tarixi və mərhələləri müasir elmin metodoloji prinsipləri əsasında araşdırılır. Q.Kazımovun fikricə, ümumxalq Azərbaycan dilinin inkişafı tarixində iki böyük mərhələ bir-birindən fərqlənir: 1) 20
Qədim Azərbaycan dili mərhələsi; 2) Yeni Azərbaycan dili mərhələsi. Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkül dövrünün abidəsi kimi öyrənilir. Kitabın yaranma tarixindən ətraflı söhbət açan tədqiqatçı eposda çoxlu qam-şaman elementləri görür, Dədə Qorqudla bağlı epizodlara istinad edib, onları mifik dövrlə əlaqələndirir. Müəllifə görə, qədim zamanlarda Qam həm dövlət başçısı, həm də dini rəhbər olmuşdur. Özü də «qam sənəti, kahinlik təhsil və öyrənmə yolu ilə deyil, irsən atadan oğula keçirmiş. Qam sirlərini yalnız qamlar bilirmiş». «Kitabi-Dədə Qorqud»da təsvir edilən Oğuz elinin başçısı Bayandur xan Qam Ğanın oğludur. Lakin o, qam-şaman vəzifəsini yox, siyasi rəhbər - dövlət başçısı vəzifəsini yerinə yetirir. Qam-şaman vəzifələrini isə Dədə Qorqud həyata keçirir; ağsaqqallıq edir, elçiliyə gedir, müşkül işləri yoluna qoyur və s. Bu fakta istinad edən Q.Kazımov yazır ki, kitabda hadisələrin təsvir edildiyi dövr – ozan sənətinin çiçəklənmə dövrüdür. Ozansız heç bir məclis keçmir. Ozan xeyir-duası olmadan heç bir tədbirə əl atılmır. Ən çətin, ən müşkül məsələləri ozan həll edir… Deməli, dastanlar qamla ozanın tədricən ayrılmağa, birincinin zəifləməyə, ikincinin güclənməyə başladığı dövrün məhsuludur. Tarix etibarilə bu dövr bizim eranın VI-VIII əsrlərinə uyğun gəlir və tədqiqatçılar da boyların şifahi şəkildə elə həmin dövrdə – VI-VIII əsrlərdə formalaşdığını, VII-IX əsrlərdə isə tam təşəkkül tapdığını söyləmişlər (bax: «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 1988, s.17 ) Ancaq «Dədə Qorqud» epos kimi 200-300 il müd- dətində yox, daha uzun, bəlkə də minillik bir zaman kəsiyində formalaşmışdır. Ona görə VI-VIII əsrləri «Dədə Qorqud» boylarının şifahi olaraq tam formalaşıb təşəkkül tapdığı dövr kimi səciyyələndirmək doğru olardı. Formalaşmanın ilkin mərhələsi – əvvəli isə Q.Kazımova görə çox qədimlərdən – e.ə. ikinci mi- nillikdən başlanır. Bu fikir tədqiqatçıya başqa bir mühüm nəticəni söyləmək üçün əsas verir: ümumxalq Azərbaycan dilinin şifahi qolunun formalaşma prosesi bizim eranın VI-VIII əsrlərində deyil, daha əvvəlki dövrlərdən başlanır. 21
Lakin arxaik elementlərin çoxluğuna görə «Kitab»ın dili monoqrafiyada VI-VIII əsrlərin dil faktı kimi tədqiqata cəlb edilir. Müəllif əsərin fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlərini konkret bir boyun – «Dirsə xan oğlu Buğac xan» boyunun əsasında nəzərdən keçirib şərh edir. Həmin boyda işlənmiş onlarca arxaik isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, habelə feli bağlama formalarının, fel şəkilləri və köməkçi nitq hissələrinin tarixi- morfoloji təhlilini verir. Tədqiqatçı yazır: «Kitabi-Dədə Qorqud» I minilliyin əvvəllərində – III-V əsrlərdə təşəkkül tapmaqla, əldən- ələ, eldən-elə gəzə-gəzə, tayfa dillərini ümumiləşdirmək, özünü zənginləşdirmək yolu ilə, orta üslubun nümunəsi kimi, ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşmasında misilsiz rol oynamış, VI-VIII əsrlərdə vahid Azərbaycan ədəbi dilinin kamil abidəsi kimi cilalanmış, saysız mədəni abidələrimizin məhvinə səbəb olmuş ərəb-islam caynağından qoparaq, bu günümüzə qədər gəlib çata bilmişdir».( Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh .460)
Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud»un sintaksisi daha ətraflı araşdırılır. Q.Kazımov eposun dilində sintaktik əlaqələr, söz birləşmələrinin struktur modelləri, cümlələrin quruluş növləri, baş və ikinci dərəcəli üzvlər, cümlə daxilində aktual üzvlənmənin rolu, mürəkkəb cümlənin tipləri haqqında geniş söhbət açmaqla Azərbaycan dili sintaksisinin bütün tarixi-struktur modellərini nəzərdən keçirir. O, elmi müşahidə və ciddi araşdırmalara əsasən, «Dədə Qorqud» boylarının dili ilə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin sintaktik quruluşu arasında möhkəm varislik, mənşə, kök birliyi, kamil sələf və zəngin xələf münasibətləri olduğunu, nəhayət, hələ ilkin feodalizm dövründə Azərbaycan dilinin yüksək bir inkişaf səviyyəsində durub, ünsiyyətin bütün formalarını hərtərəfli təmin etdiyini sübuta yetirir. Aydın olur ki, 1500-2000 il bundan əvvəl formalaşan Azərbaycan türkcəsinin «fonetik sistemi də, lüğət tərkibi də, qrammatik quruluşu da… özünü əsaslı və mükəmməl şəkildə mühafizə edib saxlayıb». Birinci minilliyin ortalarındakı yazı dili əsasında qələmə alınan bu «dastandakı obrazlarda şumerlərin, arattalıların, kutilərin, lulluların, turukkilərin, mannalıların, madayların, albanların, atropatenalıların ruhu və nitqi yaşayır». 22
1300 il bundan əvvəl ərəblərin «Azərbaycan» adlandırdıqları məkan vahid və bütöv bir ölkə olmuşdur. Bu ölkənin əhalisi, başlıca olaraq, türklərdən ibarət idi və onun ünsiyyət vasitəsi də türk dili idi. Lakin türklər təkcə Azərbaycanda yox, «Qara dənizin və Xəzərin şimalında, bütün orta Asiyada, Altaydan Balkana qədər geniş ərazidə yayılmışdı. Ona görə də fərqləndirmək üçün əvvəllər «Azərbaycan» dedikləri bu ərazidə işlədilən dili «əl-azəriyyə» - Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|