Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
əgər, əgər ki, hərçənd, hərçənd ki
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaman ƏSGƏRLİ, filologiya elmləri doktoru. Mart, 2008
- Prof.Ə.M.DƏMİRÇİZADƏ «
|
əgər, əgər ki, hərçənd, hərçənd ki, madam ki, indi ki, bir halda ki sözlərini bağlayıcı yox, bağlayıcı sözlər hesab edir. Onun apardığı müqayisələr və söykəndiyi elmi arqumentlər mülahizələrinin əsaslı olduğuna inam yaradır. Dərslikdə budaq cümlələrin izahı da sistemli verilir. Elmi təsnifatı əvvəlcə bağlayıcı vasitələrə görə, yəni budaq cümlənin baş cümləyə necə bağlanmasına görə aparan alim bu cəhətdən tabeli mürəkkəb cümlənin dörd növünü müəyyənləşdirir: asindetik, analitik, sintetik və analitik-sintetik. Bunların spesifik xüsusiyyətlərini göstərdikdən sonra isə o, budaq cümləni yerinə görə təsnif edir. əvvəlcə “baş cümlə + budaq cümlə”, sonra “budaq cümlə + baş cümlə” tipini nəzərdən keçirir, nəhayət, mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik budaq cümlələrinin qrammatik-sintaktik xarakteristikasını verir. Başqa tədqiqatçıların birtipli budaq cümlələr kimi təqdim etdiyi dərəcə, yer, kəmiyyət, məqsəd budaq cümlələrinin yeni tiplərini müəyyənləşdirir. Dərsliyin son bölmələri mətn sintaksisi, durğu işarələri, 45
özgə nitqi və onun verilməsi üsullarına həsr olunmuşdur. Müəllifin orijinal elmi düşüncələrinin və araşdırmalarının nəticəsi kimi meydana gələn həmin bölmələrdə mətnin struktur-semantik xüsusiyyətləri, onun daxili vahidləri, qurulma texnikası, sintaktik bütövlərin quruluşu, sərhədləri, məna yükü, komponentləri, onların məntiqi- sintaktik əlaqə üsulları barədə aydın və bitkin məlumat verilir. Bu məlumat təkcə dilçilik – mətn sintaksisi baxımından deyil, ədəbiyyatşünaslıq – mətnin poetikası baxımından da ciddi maraq doğurur və çox əhəmiyyətli görünür. Kitabın sonunda Azərbaycan yazısında işlənən durğu işarələri barədə müəllifin söylədikləri həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır. Bütün dərslik boyu irəli sürülən elmi-nəzəri fikir və mülahizələr Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatından – C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, F.Kə- rimzadə, Y.Səmədoğlu, Ə.Əylisli və b. sənətkarların bədii əsərlə- rindən, habelə şifahi xalq ədəbiyyatından seçilmiş nümunələrlə sübuta yetirilir. Dərsliyin quruluşu da elmidir. Müəllifin təhlil-şərh mədəniyyəti, alim-dilçi duyumu xoş təsir bağışlayır. Hər bir böyük bölmənin sonunda elmi ədəbiyyatın, istifadə olunmuş mənbələrin göstərilməsi, habelə mövzuların daxilində “Məlumat üçün” bölmələrinin, yığcam qeydlərin verilməsi kitabın elmi- informativ çəkisini daha da çoxaldır. Bütün bu keyfiyyətlərinə görə dərslik elmi-pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmış və sürətlə yayılaraq, az vaxtda üç dəfə nəşr olunmuşdur. ***
Q.Kazımovun elmi tədqiqat sahələrindən biri də Azərbaycan aşıq şerinin babası sayılan Qurbaninin poetik irsinin toplanması, tədqiqi və təhlilidir. O, aşığın əsərlərini toplayıb çapa hazırlamış, həm doğma Azərbaycan, həm də rus dillərində geniş ön söz və qeydlərlə çap etdirmişdir. Aşığın həyat və yara- dıcılığına dair 10-dan artıq elmi-kütləvi məqalənin müəllifidir: «Aşıq Qurbani və məzarı», «Diri kəndi və Qurbani», «Qurbani 46
ənənələri», «Qurbani sənətkarlığı», «Qurbani» təxəllüsü», «Qurbani və Xətai» və s. Aşığın həyat və yaradıcılığına dair araşdırmalarını Q.Kazımov «Qurbani və poetikası» (1996) monoqrafiyasında ümumiləşdirmişdir. O, Qurbani sənətinin ideya-estetik, bədii- fəlsəfi qaynaqları, aşığın sələfləri haqqında söhbət açmış, bu sənətin inkişaf və təkmilləşməsində onun xidmətlərini və möv- qeyini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Aşıq sənətinin kökləri, qaynaqları barədə düşünərkən alimin onu ən qədim çağlarla, qam-şaman dövrü ilə bağlaması maraqlıdır. Doğrudan, aşığın tarixi çox qədim zamanlarla bağlıdır. Bəlkə də qam, şaman, ata, dədə, varsaq, ozan ad-titulları aşığın varisləridir. Aşıq – söyləyən, deyən, tanrı sözünü yerdəkilərə – insanlara çatdıran baş qamın adıdır. O, əlinə qopuz-saz götürənə qədər peyğəmbərlik funksiyasını yerinə yetirmişdir. Sivilizasiyanın son- rakı mərhələsində müxtəlif türk tayfaları içərisində ata, dədə, varsaq, ozan adlanaraq, tamam unudulmuş, islamda təriqətlərin inkişafı dövründə yenidən meydana gəlmişdir. Azərbaycan folklorşünaslarının ənənəvi fikirlərinə istinadən Q.Kazımov aşıq sənətinin ozan sənətindən intişarı barədə konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış edir: «VIII-IX əsrlərdən müxtəlif təriqətlərin meydana çıxması, xüsusən sufilik ideyaları ozan sənətinin yeni keyfiyyətlər qazanmasına səbəb olur… Sufi- lərin tapındığı «vəhdəti-vücud» fəlsəfəsini təbliğ edən və özü də ilahi eşq uğrunda fədaiyə çevrilən ozan əvvəllər yerinə yetirdiyi vəzifələrin bir çoxundan uzaqlaşmalı olur. Düşdüyü mühitdəki fəlsəfi-irfani axınların təsiri nəticəsində o, güclü şəkildə təriqət yolu tutaraq, ilahi eşqin aşiqi, «haqq aşiqi» kimi çıxış edir və bu vaxtdan etibarən də «aşıq» ad-titulu altında gəzib dolanır». ( Q.Kazımov. «Qurbani və poetikası», Bakı, 1996, s.14 ) Bunları Q.Kazımov ona görə xatırladır ki, haqq aşığı Qurbaninin bədii yaradıcılığının ideya-fəlsəfi qaynaqlarını, onun klassik ədəbiyyatdan bəhrələnmə dərəcəsini düzgün müəyyənləşdirsin. Və çəkinmədən demək olar ki, o öz məqsədinə nail ola bilir. Kitabda Qurbaninin yaradıcılığı ilə Yunis Əmrə, Mola Qasım Şirvanlı, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi kimi sənətkarların yaradıcılığı 47
arasındakı tipoloji səsləşmələrin səbəbləri, bu səsləşmələrin eyni mənbədən – təsəvvüfçülükdən mayalanması inandırıcı faktlar və paralellər əsasında sübuta yetirilir. Monoqrafiyada Qurbaninin Şah İsmayıl Xətai ilə münasibətləri barədə daha geniş məlumat verilir. Aşıq barədə söylənən rəvayətləri, onun əldə olan şeirlərini, «Qurbani» dastanının müxtəlif variantlarını elmi düşüncə süzgəcindən keçirən tədqiqatçı onları tarixi faktlarla müqayisə edib, bu el sə- nətkarının kiçik bir ömürlüyünü meydana qoymuş, Qurbaninin əsərlərinin toplanması və nəşri barədə yığcam və konkret məlumat vermişdir. Müəllif 1920-ci illərdən üzü bəri bu sahədə xeyirxah işlər görmüş Salman Mümtaz, Hümmət Əlizadə, Əhliman Axundov, Araz Dadaşzadə kimi alimlərin zəhmətini qə- dirşünaslıqla yada salır, özünün nəşr etdirdiyi kitabın tərtib prinsipləri, mətnşünaslıq işləri barədə oxucunu məlumatlandırır, aşığın şeirlərinin qorunub saxlandığı cünglərin yerini nişan verir, həmin cünglərdəki əsərlərin köçürülmə tarixini, nüsxə fərqini göstərir və hansı nüsxənin daha etibarlı olması haqda mülahizələr yürüdür. O, Qurbani lirikasının məzmunca təsnifini verir, aşığın məhəbbət, gözəllik və təbiətin tərənnümünə həsr olunmuş «Bənövşə», «Sevinsin», «Qızların», «Ləblərin», «Vermərəm səni», «Nədəndi», «Dilbər», «Pəri» kimi onlarca qoşma və gəraylısını təhlil edərək, obrazların real, həyati məzmun daşıdığı barədə konsepsiyanı möhkəmləndirir. Qurbani yaradıcılığına dair tədqiqatları Q.Kazımova Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrünü müəyyənləşdirmək üçün imkan yaradır. Bu dövrü XVIII, yaxud XIX əsrə şamil edən alimlərdən fərqli olaraq, o, Azərbaycan ədəbi dilinin XVI əsrdən milliləşmə prosesi keçirməyə başladığını bildirir. Bu prosesi şərtləndirən ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni amillər sırasına tədqiqatçı ilk növbədə vahid dövlətin yaranmasını, sosial-iqtisadi və siyasi birliyin mövcudluğunu daxil edir. Doğrudan da, Səfəvilər dövründə ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycan türk dilinin işlənmə dairəsi olduqca genişlənir. Xalqın, demək olar, bütün təbəqələri: kəndli və şəhərli də, ziyalı və əmələ də, məmur və dövlət xadimi də, divan işçisi və tacir də Azərbaycan-türk dilində danışır. 48
Həmin prosesi qüvvətləndirən və sürətləndirən amillərdən biri də bədii ədəbiyyat, xüsusilə aşıq yaradıcılığının inkişafı olur. Məhz aşıq yaradıcılığı poeziyada heca vəzninin geniş yayılmasına qüvvətli təsir göstərir. Azərbaycan aşıqlarının babası xalq danışıq sözlərini şerə gətirməklə bədii üslubu daha da sadələşdirir. Şübhəsiz, belə sözlər içərisində alınmalar, arxaizmlər, dia- lektizmlər də var idi. Lakin onlar ümumişlək səciyyə daşıyır və Qurbani dövründə xalqın əksər təbəqələri tərəfindən başa düşülürdü. Kitabda milliləşməni təsdiq edən xüsusi dil amili kimi leksik və morfoloji vahidlərin təhlili ön plana çəkiilir. Diqqəti çəkən məsələlərdən biri də budur ki, millilik Qurbani dilinin təkcə leksik və qrammatik qatlarında deyil, həm də obrazlılıq vasitələrində, məcazlar sistemində izlənilir. Sözlərin çoxmənalılığı, ümumişlək leksikanın böyük üstünlüyü, cinas qafiyələr, incə və zərif yumor, epitetlər, mübaliğələr, meta- foralar, frazeoloji vahidlər, atalar sözləri və məsəllər, hətta intonasiya, ritm, ölçü, ahəngdarlıq kimi xalis forma elementləri də Qurbani poeziyasının millilik keyfiyyətləri kimi predmetləşdirilir və izah edilir. Bütün bu keyfiyyətlər tanınmış dilşünas alim Qəzənfər Kazımovu həm də məsuliyyətli bir folklor-aşıq şeri tədqiqatçısı saymağa əsas verir. Onun «Qurbani və poetikası» kitabı XV- XVI əsrlərdə yaşamış Azərbaycan aşığının – böyük el sənətkarının həyat və yaradıcılığından bəhs edən ilk, lakin san- ballı bir monoqrafiyadır. O, gələcəkdə də Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkül dövrünü və aşıq şerinin problemlərini öyrənən tədqiqatçılar üçün istinad yeri, etibarlı elmi mənbə olacaqdır. *** Qəzənfər Kazımov elmi fəaliyyətini tədris-pedaqoji işlə, müəllimliklə vəhdətdə davam etdirən, filoloji fikrin yeni qənaətlərini auditoriyalarda tə- ləbələrə çatdıran yorulmaz bir müəllim – ziyalıdır. İki il orta məktəbdə, qırx ildən artıq ali təhsil ocaqlarında müəllim, dosent, professor, fakültə dekanı, kafedra müdiri vəzifələrində çalışan bu müdrik, təvazökar insan doğma 49
Azərbaycan dilinin yalnız tədqiqatçısı yox, həm də böyük təbliğatçısı və təəssübkeşidir. Əsas ünsiyyət vasitəsi kimi ana dilinin bütün gözəlliklərini xalqa duydurmaq, sevdirmək, onun ictimai-siyasi statusunu yüksəltmək, bu işi gələcəkdə vicdanla yerinə yetirəcək vətəndaşlar yetişdirmək! Onun alim-pedaqoq amalının başlıca məzmunu budur və Qəzənfər müəllim həmin amala çatmaq üçün, demək olar, əlindən gələni etmişdir: mühazirə oxumuş, seminar aparmış, proqram tərtib etmiş, dərslik yazmış, xüsusi seminarlar üçün tədris vəsaiti hazırlamışdır. Q.Kazımovun pedaqoji fikir və mülahizələrinin bir qismi Azərbaycan dili fənninin ali məktəblərdə tədrisi problemi ilə bağlıdır. Alim bu işin keyfiyyətinin yüksəldilməsində xüsusi seminar məşğələlərini əhəmiyyətli sayır: «Xüsusi seminar məşğələləri nəzəriyyə ilə praktikanın birləşdiyi nöqtədir. Məş- ğələlər nəzəri biliyi dərinləşdirmək və möhkəmləndirmək məqsədi daşıyır, elmi-nəzəri fikirləri təcrübi yolla yoxlamağa imkan verir. Tələbələr bu prosesdə elmi tədqiqat üçün lazım olan material və avadanlıqla tanış olur, onları öyrənir… Xüsusi seminar məşğələlərinin düzgün elmi əsaslarla, pedaqoji tələb və prinsiplərə uyğun şəkildə aparılması tələbələrin ayrı-ayrı konkret problemlərlə əlaqədar biliyini artırır, bacarıq və vərdişlərini, mühakimə qabiliyyətini inkişaf etdirir, elmi və ictimai-siyasi dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayır». ( Qəzənfər Kazımov. Dil, tarix, poeziya, 2005, s.571 ) Lakin xüsusi seminar məşğələlərinin əhəmiyyəti deyilənlərlə məhdudlaşmır. Belə məşğələlər həmçinin Azərbaycan dilinə dair biliklərin daha yaxşı mənimsənilməsi üçün stimul yaradır. Q.Kazımov yazır: «Seminar məşğələləri dilçilik elminin bu və ya digər sahəsinə dair mühüm bir problemin də- rindən və hərtərəfli təhlili üzərində qurulur. Eyni zamanda burada əsas məqsəd tələbələrin fərdi nitq və mühakimə qabiliyyətini, onların müstəqil fikir söyləmə və tədqiqatçılıq vər- dişlərini inkişaf etdirməkdir. Odur ki xüsusi seminarların keyfiy- yətli və müasir tələblərə müvafiq təşkili – hazırlıqlı mütəxəssis kadrların yetişdirilməsi işinə ciddi köməkdir». Hər hansı fənnin tədrisində uğurları təmin edən şərtlərdən 50
biri həmin fənnin mündəricəsini şərh edən proqramdır. Yaxşı tərtib olunmuş proqram fənni tədris edən müəllim üçün son məqsədə aparan işıqlı yoldur. Proqram nə qədər əhatəli və sistemli qurulsa, aid olduğu sahələrdə bir o qədər çox fayda ve- rər. Buna görə Q.Kazımov da dilçiliyə dair proqramların tərtibinə vacib işlərdən biri kimi baxır. Hələ 1970-ci ildə yazdığı «Dilçilik proqramları» adlı resenziyasında APİ-nin Dilçilik kafedrasında hazırlanmış müxtəlif fənn proqramlarının elmi məziyyətləri və çatışmazlıqları haqqında söhbət açan gənc müəllim sonralar özü də müəyyən proqramların hazırlanmasında ya müəllif, ya elmi redaktor, ya da məsləhətçi kimi yaxından iştirak edir; Pedaqoji İnstitutların filologiya fakültələri üçün «Azərbaycan dilindən praktik məşğələlər» (1973), «Komizmin dil vasitələri və komizm üsulları» (1983), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1988) və s.proqramlarını hazırlayıb çap etdirir. 1990-cı illərdə respublikada həyata keçirilən təhsil islahatları bir sıra yeni vəzifələr irəli sürür, başqa fənlərlə yanaşı, Azərbaycan dilinin də yeni məzmunu ha- zırlanır və Q.Kazımov bu proqramın işlənməsində müəllif kimi iştirak edir. Q.Kazımov orta məktəb və universitetlər üçün «Azərbaycan dili» dərsliklərinin hazırlanmasında ardıcıl şəkildə, həm də fəal iştirak edən pedaqoqdur. Bu işin mahiyyətini və məsuliyyətini dərindən bilən alim yazır: «Orta məktəb üçün dərslik tərtibi zərgər işidir. Yüzlərcə sözdən, ifadədən, cümlədən, çalışma formasından biri seçilir. Ən mürəkkəb qaydalar ən sadə misallarla izah edilir. Bu hal müəllifdən müdriklik tələb edir. Dionisin verdiyi tərif iki min ildən artıqdır ki, hökm sürür, cümlənin müasir təriflərinin əsasında durur. Şagird üçün dərslik hazırlamaq monoqrafiya yazmaqdan çətin və mürəkkəbdir». ( Qəzənfər Kazımov. Dil, tarix, poeziya, s.575. ) «Monoqrafiya yazmaqdan çətin və mürəkkəb iş» olan dərslik yazmaqdan Q.Kazımov zövq alır. O, 1977-ci ildə təlim rus dilində olan məktəblərin 2-ci sinfi üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi hazırlamış, 1983-cü ildən ümumtəhsil məktəblərinin 7-8 sinifləri üçün «Azərbaycan dili» dərsliyinin həmmüəllifi (akademik M.Şirəliyev və professor M.Hüseynzadə ilə) olmuşdur. 1930-cu illərdən məktəblilərin istifadəsində olan bu dərslik Q.Kazımovun 51
ağır zəhməti sayəsində xeyli yeniləşdirilmişdir; bütün mövzular və çalışmalar sistemi təzədən qurulmuş, ilk dəfə olaraq sintaktik təhlil qaydaları və bu qaydaların asan mənimsənilməsi üçün sxemlər, şagirdlərin dünyagörüşünü inkişaf etdirmək məqsədilə Mahmud Kaşgari və Mirzə Kazım bəyin həyat və yaradıcılığı haqqında qısa məlumat, habelə milli mədəniyyət tarixinə dair illüstrasiya və çalışmalar verilmişdir. VII-VIII siniflər üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi XX əsrin 90-cı illərində yeni məzmunda təzədən yazılarkən, Q.Kazımov da onun həmmüəllifi olmuşdur. Bu dəfə o, dərsliyi professor Yusif Seyidovla yazmış və kitab 1994-cü ildə «Türk dili» adı ilə çapdan çıxmışdır. 2002-ci ildə V-XI siniflər üçün yeni «Azərbaycan dili» proqramı hazırlanmış, ana dilinin tədrisinə verilən saatların miq- darı artırılmışdır. Əvvəlki illərdə VII-VIII siniflərdə öyrədilən sintaksis mövzuları indi VIII-IX siniflərin proqramına keçirilmiş- dir. Buna müvafiq olaraq Q.Kazımov dosent Faiq Şahbazlı ilə birlikdə orta məktəblərin VIII-IX sinifləri üçün yeni dərslik hazırlamış, bu dərslik 2003-cü ildə «Təhsil» nəşriyyatında çap edilmişdir. Azərbaycan dili proqramları yenidən işləndiyi və bir sıra dəyişikliklər edildiyi üçün dərslik də yenidən işlənmiş və proqramın tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır. Proqramda cüttərkibli və təktərkibli cümlələr, cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi, yaramçıq cümlələr, mürəkkəb quruluşlu (qarışıq tipli) tabeli mürəkkəb cümlə mövzuları özünə yer almadığından onlar dərslikdən də çıxarılmış, sadə cümlənin növləri şəxsə görə təsnif edilmişdir. Bir sıra mövzuların yeri dəyişdirilmiş, «Vasitəsiz və vasitəli nitq» «Mürəkkəb cümlə» mövzusundan sonra verilmişdir. Rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsinə diqqətlə yanaşan müəlliflər şagirdlərin imla, ifadə və inşa yazmağı öyrənmələri üçün maraqlı mətnlər və çalışmalar vermişlər. Üslubiyyat məsələləri ilə yanaşı, şagirdlərin üslublar haqqında lazımi məlumat almaları və əməli yazıları öyrətmək məqsədilə xüsusi çalışmalar tərtib edilmişdir. Hər sinfə aid mövzunun əvvəlində və sonunda təkrar üçün nəzərdə tutulan çalışma, sual və tapşırıqlar yenidən işlənmiş, zənginləşdirilmişdir. Nəzəri müddəaları sübut etmək üçün verilən nümunələr daha 52
çox Azərbaycan ədəbiyyatının yeni nəslinin – 60-cılar adlanan şair və yazıçıların əsərlərindən seçilmiş, nəticədə müasir Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu haqqında dolğun təsəvvür yaradılmışdır. 2005-ci ildə Q.Kazımovun orta məktəbin VIII və IX siniflərinin hər biri üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi çap olunur. Bu dərsliklər 2003-cü ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dili» əsasında hazırlansa da, bir sıra yeni fikir və mülahizələrlə zənginləşdirilmişdir. O, VIII sinif üçün dərsliyi dosent Faiq Şah- bazlı ilə, IX sinif üçün dərsliyi isə tək yazmışdır. Digər dərslikləri kimi, bu kitabların da elmi-pedaqoji keyfiyyətləri – onların əxlaqi- didaktik, psixoloji, fizioloji, gigiyenik tələb və prinsiplər əsasında hazarlanması göstərir ki, Qəzənfər Kazımov dərslik yazmaq işinə həmişə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşan, onun qayğı və problemləri ilə yaşayan böyük alim-pedaqoqdur. Belə yaşantı bu gün də onun içindən boylanıb yeni yaradıcılıq üfüqlərinə çağırır… *** Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, zəngin elmi-filoloji irsi olan professor Qəzənfər Kazımov Azərbaycan dilçiliyi tarixində mühüm və şərəfli yer tutan görkəmli alimdir, Onun çoxcildlik «Seçilmiş əsərləri»nə daxil olan monoqrafik tədqiqatları, dərslik, dərs vəsaiti, məqalə, resenziya və rəylərinin bir qismi dünən (XX əsrdə), bir qismi bu gün (XXI əsrdə) qələmə alınmışdır. Lakin bütövlükdə bu əsərlərin əksəriyyəti gələcək soraqlıdır. Məhz bu keyfiyyət yüz illər bundan sonra da onların həm dilçilik tarixinin faktı, hadisəsi, həm də yeni tədqiqatların metodoloji özülü, istinad yeri kimi yaşayacağına ümid verir.
53
I HİSSƏ Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA DİLİ («Dağılan tifaq» pyesi əsasında) Elmi redaktoru: Prof.Ə.M.DƏMİRÇİZADƏ «Ə.Haqverdiyevin dram əsərləri çoxdur. Demokrat yazıçı, yaradıcılığının əvvəlindən dildə xəlqilik prinsiplərinə əsaslanmış və axıra qədər bu prinsiplərə sadiq qalmışdır. Ona görə də milli ədəbi dilimizin möhkəm zəmin üzərində düzgün xətt ilə inkişaf etdirilməsi və zənginləşdirilməsi sahəsində ədibin xidmətlərini aydın təsəvvür etmək, bədii dilinin və üslubunun bir sıra fərdi cəhətləri ilə tanış olmaq üçün konkret bir əsərin - "Dağılan tifaq"ın leksik, üslubi-semantik, frazeoloji və üslubi qrammatik təhlili ilə kifayətlənmişik. "Dağılan tifaq" dərin mənalı və qüdrətli ictimai bir dram" (M.Rəfili) olub, təkcə Ə.Haqverdiyev yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatında ən yaxşı əsər- lərdəndir».
54
I FƏSİL Ə.HAQVERDİYEV VƏ ƏDƏBİ DİLİMİZ DEMOKRATİK CƏBHƏDƏN Görkəmli söz ustaları dilin inkişaf qanunlarını düzgün başa düşərək, dil mədəniyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsində misilsiz xidmət göstərmişlər. Xalq tərəfindən yaradılmış və ümumxalq dilinə, milli dilə keçmək hüququ qazanmış hər bir həyati, səciyyəvi və tipik dil vahidini ilk dəfə söz sənətkarları seçib götürmüş, yaradıcılıqla inkişaf etdirərək, öz bədii əsərlərini cilalamış, ədəbi dili yeni vasitələr hesabına zənginləşdirmişlər. Milli ədəbi dilimizin sürətli inkişafı dövrünün görkəmli nü- mayəndəsi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1870-1933) yüksək və qüdrətli bir sənətkar olub, xalq həyatının mühüm bir mərhələsini öz ölməz əsərlərində əbədiləşdirmişdir. Ə.Haqverdiyevin yaradıcılığa başladığı 90-cı illər və yaradıcılığını davam etdirdiyi yeni əsrin ilk rübü ictimai həyatın bütün sahələrində tarixdə görünməmiş dərəcədə yüksək toqquşma və ziddiyyətlərin meydana çıxdığı bir dövr idi. Ziddiyyət və toqquşmalar ədəbi dil məsələləri ətrafında daha güclü idi. Zi- yalıların bir qismi panislamizm, pantürkizm mövqeyində dayanaraq Azərbaycan ədəbi dilini, ərəb, fars, türk sözləri ilə zənginləşdirməyi təbliğ edirdilər. Bunların əksinə olaraq, N.Vəzirov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə və başqaları kimi, Ə.Haqverdiyev də yaradıcılığının ilk günlərindən əsərlərini xalq dilinə, canlı danışıq dilinə son dərəcə yaxın bir şəkildə yazır, ədəbi dili milli zəmin üzərində möhkəmləndirmək, sabitləşdirmək xətti yeridirdi. İlk yaradıcılıq nümunələrindən başlayaraq orijinal bir yol tutan ədib xalq dilinin gözəlliyini, təbiilik, şirinlik və ifadəlilik kimi keyfiyyətlərini ədəbiyyata gətirməklə M.F.Axundovun başlamış olduğu böyük işi inamla, ustalıqla da- vam etdirirdi. Ə.Haqverdiyevdə bu yolun doğruluğuna böyük inam və qətiyyət var idi. Uzunmüddətli yaradıcılıq yolu keçmiş görkəmli sənətkarın dram və nəsr əsərlərinin zəngin dil materialı 55
bunu daha aydın göstərir. Ə.Haqverdiyev bu yolu, bu üslubu təkmilləşdirmək və inkişaf etdirmək uğrunda məktub, məqalə və çıxışları ilə ardıcıl mübarizə aparmışdır. Faktlar göstərir ki, gənc ədib seçdiyi bu yolu qorumaq üçün müasiri olan bir sıra məşhur ziyalılarla birlikdə gərgin ideya mübarizəsi aparmalı olmuşdur. «Dağılan tifaq» pyesi 1899-cu ildə Peterburqda ayrıca kitab halında nəşr olunduqdan az sonra «Tərcüman» qəzeti əsər haqqında qısa məlumat verərək yazırdı: «Komediya Azərbay- canın köylü şivəsində yazılmışdır. Mühərrir daha ədəbi və daha gözəl bir lisan qullana bilərdi». 1 Yəqin ki, burada «daha ədəbi və 1 " " , 28 1899- , 8. Тяръцман гязети феврал ъу ил №
2
, 1898-
(" ", 47) . . Бир аз яввял йяни ъи илдя Тяръцман № С М Гянизадянин "Мяк
-
" "
тубати Шейдабяй Ширвани адлы ясяринин Мцяллимляр "
ифтихары щиссяси щаггын
. да йаздыьы гейдлярдя И Гаспринскинин
бу идейасы даща айдын ифадя олунмуш : "
дур Мяъидбяй
бярадяримизин эю
зял йазы йаздыьы вя охуйаъагларын щал вя идракы
ны билдийи защир олмуш . дур
Лакин ясярини вилайят шивяси олан Азярбайъа ни иля йазма , йыб саир тцрклярин истифадяси дяхи эюздилиб цмуми олан лцьят вя ял фаз гуллан мыш ися даща эюзял олурду (
- . .). " курсив мянимдир Г К Бу щалда Мяк " ,
тубат ы Крым Газан вя .
" ( .: . . с вилайятляр дяхи хошланыб охурларды Бах Х Г Мям . " мядов Сул-
( )",
., тан Мяъид Гянизадя щяйат вя йарадыъылыьы намизядлик дис , 1961, . 105).
,
Бакы сящ Бурадан эюрцндцйц кими Гаспрински йалныз ос-
манлы ядяби дилини де , -
йил тцрк татар халглары цчцн цмуми ядяби
. турду
3
. .
,
Проф Я Шярифин гейдляриндян мялум олур ки мцяллим Сидги Сяфяров Петер –
бурга хейриййя ъямиййятинин сядри Вяли хана «
йаздыьы мяктуба Тяр » « »
ъцман ын Даьылан тифаг вя онун дили щаггында мя
. луматыны да ялавя етмишдир Сид ги хейриййя
ъямиййятинин азярбайъанъа гязет няшри цчцн иъазя ал
масыны ха- .
.
щиш едирди Полковник С Вяли хан бу барядя Гурбаняли
Шярифова йаз дыьы мяк
(
, тубда Язиз Шярифин фикринъя мяктуб
.
ъямиййятин катиби Я Щагверди
) йевин яли иля йазылмышдыр .
Я Щагвердийевин Гаспринскинин сюзляриня мцнасибя
тини дя гейд ,
, . ,
, етмиш даща доьрусу Я Щагвердийев йери эялмишкян Вяли ханла мяслящят
. ляшиб юз фикрини дя мяктуба ялавя етмишдир Мяктубун . ясли Я Шя
рифин шяхси ар
хивиндя олдуьу цчцн биз « онун Рождение 56 daha gözəl bir lisan» dedikdə, başqa dillərin söz və ifadələri, tərkibləri ilə dolu, təmtəraqlı bir dil nəzərdə tutulurdu. Qəzetin naşiri Qasprinski Rusiyada yaşayan müsəlman xalqları üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq 2 ideyasını irəli sürürdü ki, bu da demokratik ruhlu yazıçıların məsləkinə zidd idi. Ona görə də Haqverdiyev yuxarıdakı sözləri kəskin etirazla qarşılamış, Qasprinskinin səhv etdiyini, məsələni düzgün başa düşmədiyini göstərmişdir. Peterburqda təşkil edilmiş müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin sədri Sultan Vəli xan Naxçıvana – Q.Şərifova gön- dərdiyi məktubda Ə.Haqverdiyevin «Tərcüman»ın həmin qeydlərinə münasibətini belə təsvir edir: «Ə pokazal pisğmo uvajaemoqo Sidqi 3 Abdurraqim beku Axverdovu. Proçitav slova, napisannıe po povodu eqo kniqi, on otvetil: Pustğ Qasprinskiy pişet, çto xoçet, a ə, vo-pervıx napisal svoö pğesu vovse ne na krestğənskom (köylü) əzıke, a na prostom (sadə) əzıke i ehe, esli napisano daje na krestğənskom əzıke, znaçit, tak i nado bılo napisatğ, potomu çto mı pişem dlə temnıx (avam) lödey, uçenıe je lödi v pouçeniəx ne nujdaötsə». Deməli, ədib hələ o zaman «köylü şivəsi» ilə «sadə danışıq dili»nə ciddi fərq qoymuş, Qasprinskinin iradlarını əsassız hesab etmişdir. «Əgər köylü şivəsində yazılmışsa, deməli, belə də yazmaq lazım imiş» - sözləri ədibin prinsipiallığını, bir qrup savadlı adamları deyil, ge- niş kütləni, avam camaatı nəzərdə tutduğunu göstərir. Prof. Əziz Şərifin qeyd etdiyi kimi, bu sözlərdən o da aydın olur ki, Azərbaycan ədəbi dilinin saflığı uğrunda daha çox 1905-ci il inqi- labından sonra kəskinləşən mübarizə və mübahisələr hələ keçən əsrin 90-cı illərindən başlanmışdı. Ə.Haqverdiyev xalq dilini gözəl bilir, zidd cəbhələrin, mət- buatın zərərli təsir və meyillərinə baxmayaraq, öz əsərlərini geniş xalq kütləsinin dilindən süzülüb gələn söz və ifadələr, ana dilinin zəngin təbii imkanları əsasında yaradırdı.
Молла Насрад » дина ясяриндя
. : ки русъа ситаты вермяли олдуг Бах . Азиз Шариф Рожде
ние Молла Насраддина, , 1968, .224-225. Баки сящ
2 3 57 Ə.Haqverdiyev yaradıcılığa demokrat yazıçı kimi başlamış, bütün məsələlərin həllində xalqı, onun mənafeyini əsas götürmüşdür. Bu, çoxcəhətli fəaliyyətə malik olan unudulmaz ədibin ən üstün cəhəti idi və onun sonrakı bütün müvəffəqiyyətləri də bununla əlaqədardır. Odur ki gənc ədibin dil məsələsində xəlqi mövqeyi təbii idi və o hələ yaradıcılığının ilk illərindən M.F.Axundovun ədəbi dil sahəsindəki işinin davametdiricilərindən biri kimi tanınmağa başlamışdı. Yaradıcılı- ğının ikinci dövründə 4 Ə.Haqverdiyevi Azərbaycan dilini osmanlı dilinin pozuq bir şivəsi hesab edənlərə və onu hər cür yersiz alın- malarla korlamağa çalışanlara qarşı mübarizənin ön cəbhəsində görürük. Bu dövrdə o, «Molla Nəsrəddin» jurnalında çap etdirdiyi gözəl nəsr əsərləri ilə bir sıra qəzet və jurnalların eklektik dilinə qarşı ciddi mübarizə aparmış, Azərbaycan dilinin zəngin və təbii ifadə
vasitələrini belə mətbuatın «qatış-bulaş» (C.Məmmədquluzadə) dilinə qarşı qoymuşdur. Onun dil sahəsində əsas prinsipi bir idi: canlı xalq dilinin ruhunu saxlamaq, geniş xalq kütləsinin işlətdiyi və başa düşdüyü bir dildə yazmaq. O heç vaxt öz yazılarını mövcud mətbuatın dilinə uyğunlaş- dırmağa çalışmamış, əksinə, mətbuat dilini öz üslubuna uyğunlaşdırmağa cəhd etmişdir. Ədibin orijinal bədii dili və üslubu var idi. Bu üslubun başlıca cəhəti, dediyimiz kimi, canlı dilə son dərəcə yaxınlıq idi. Bu cəhət güclü olduğundan, hətta bəzən, C.Məmmədquluzadə kimi, onun da əsərlərində sadəlik, «adilik», müəyyən mənada şivəçilik özünü göstərirdi. Bunun nəticəsidir ki, bəzi mütərəqqi ziyalılar da Ə.Haqverdiyevi düzgün başa düşməyərək, onun bədii dilindən narazı qaldıqlarını 4
.
Я Щагвердийев щаггында йазылмыш
ясярлярдя онун
йарадыъылыьынын II дюврц
нцн мцхтялиф иллярдян ъи ил (
, бах Сечилмиш ясярляри I , , 1956; . ъилд Бакы А За
манов тяряфиндян
), 1906-
( . , .
йазылмыш мцгяддимя ъы К Мяммядов Я Щаг , ,
1955, . 136) 1907-
.
сящ вя ъи илдян Яли Султанлы Азярбайъан
, , 1964, .244)
драматурэийасынын инкишафы тарихиндян Бакы сящ
баш- лан
дыьы эюс
. ,
тярилмишдир Яслиндя бурада ъидди бир сярщяд
мцяййянляшдирмяк чятиндир вя тяд
. ъящяти ясас эютцрмцшдцр 58
bildirmişlər. Hər sətrində xalq dilinin ruhu duyulan «Şeyx Şəban» hekayəsi çap olunandan az sonra Seyid Hüseyn yazırdı: «Haq- verdiyevin «Şeyx Şəban»ında… boylə cümlələrə təsadüf edil- məkdədir: «Şeyx Şəban cəld durub, dəstəmaz alıb, iki istəkan çay içib qalxardı ayağa. Övrəti isə ondan tez durub, onun başmaqlarını cütləyib, əbasını, ya kürkünü çiyninə salıb, darvazayadək ötürüb qayıdardı otağa». Boylə bir tərzi-təhrir ola bilir ki, on yıl bundan əvvəl caiz görülsün, hazırda bu məqbul deyildir. Mürəkkəb cümlələrin iki, nəhayət, üçdən artıq olmasına cəvaz verilməyir. Halbuki yuxarıdakı iki cümlənin birincisi dörd, ikincisi beş cümlədən mürəkkəbdir. Ədati-vəslə də ətf siqəsindən ibarət olub qalmışdır. Hələ «çay içib qalxardı ayağa», «darva- zayadək ötürüb qayıdardı otağa» kimi cümlələrin türk (Azərbay- can – Q.K.) dili və yazısı qaydalarına uymadığını iddia etmək olur». 5
vardır: «Ədati-vəslə də ətf siğəsindən ibarət olub qalmışdır». Doğrudur, Ə.Haqverdiyev ardıcıl gələn iki cümlədə –ıb şəkilçisindən düzgün istifadə etməmiş və bu şəkilçini çox təkrarlamışdır, lakin bunu da danışıq dilinin təsiri ilə izah etmək olar. S.Hüseynin digər dəlilləri özünü o qədər də doğrultmur. Ə.Haqverdiyevdən gətirilən misallar mürəkkəb deyil, həmcins üzvlü cümlələrdir və ardıcıl hadisələrin təsviri zamanı belə cümlələrin işlədilməsi indi də məqbuldur; «çay içib qalxardı ayağa» tipli cümlələrin ədəbi dil qaydalarına uymadığını söylə- məkdə ədib qismən haqlıdır. Buradakı söz sırasının pozulması canlı dilin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Halbuki söz sırası pozulmuşsa da, hətta burada bəzi şivə xüsusiyyətləri özünü göstərirsə də, belə cümlələr, üç-dörd dilin qarışığından ibarət olub, heç kəsin başa düşmədiyi qəzet sütunlarını doldurmuş yazılarda işlənən cümlələrdən müqayisəedilməz dərəcədə üstün və əhəmiyyətli idi. S.Hüseyn xatirələrinin birində Ə.Haqverdiyevin bu tənqiddən razı qaldığını bildirir, ancaq fakt budur ki, Ə.Haqverdiyev dil ilə daha çox bağlı olan hissəsini ver- diyimiz bu tənqidi «uşaqcasına yazılmış» bir tənqid hesab etmiş 5 . « ». «
», 1915, 64. К а з ы м о ь л у Шейх Шябан Ачыг сюз № 59 və 4 yanvar 1916-cı il tarixli məktubunda öz bacısı oğluna yazmışdı: «Tənqidin başlanğıcında sərf-nəhvdən bir balaca dərs verilir. Qeyd edilir ki, mən mükəmməl dildə yazmamışam, yəni heç kəsin anlamadığı dildə yazmışam. Halbuki qəzetlərin sütunları tənqidçinin göstərdiyi dildə dolmuşdur ki, heç kəs başa düşmür. Mənsə bunu heç vaxt etmərəm». 6 Ə.Haqverdiyev bu sözlərlə öz dili, öz üslubu ilə mövcud mətbuatın dili arasındakı böyük səddi göstərirdi. Bütün bunlar təsadüfi deyildi və məsləkdaşı Mirzə Cəlil kimi, onu da həmişə məqsəd, məslək və dil məsələləri düşündürürdü. Odur ki bu iki sənətkar 1906-cı ildə bir dost kimi görüşərkən söhbətləri də ancaq bu barədə olmuşdur: «Mirzə ilə bahəm əyləşib söhbətə məşğul olduq. Jurnalın («Molla Nəsrəddin» nəzərdə tutulur – Q.K.) məqsədi, məsləki, dili haqqında çox danışıqlar oldu». 7 Heç şübhəsiz, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qədərki dövrdə yazıçının sağlam ədəbi dil uğrunda mübarizəsini əks etdirən məqalə və çıxışları olmuşdur. Lakin bunların mətni hələlik əldə edilmədiyi üçün onun bu dövrə aid işini, əsasən, bədii əsərlərinin dili – əməli fəaliyyəti ilə təyin edə bilirik. Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq, bütün sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət məsələlərində də böyük yeniliklər olur: Azərbaycan ədəbi dili rəsmi dövlət dilinə çevrilir: ədəbi dilin problem məsələlərinin müzakirəsi üçün qurultaylar, konfranslar, müşavirələr çağırılır, dil sahəsində ciddi yaradıcılıq işləri aparılır; ölkənin qabaqcıl ziyalıları maarif və mədəniyyətin inkişafı uğrunda mübarizəyə cəlb olunurlar. Yad dillərin mənfi təsirinə qarşı mübarizə apardığı otuz ilə qədər bir dövr ərzində o, ədəbi dilin inkişafına və yüksəlişinə mane olan əsas nöqsanları görə bilmişdi. İndi sovet dövründə ədəbi dil məsələsi əvvəlki illərdən fərqli olaraq, yazıçının özünün dediyi kimi, «yomiyyə bir məsələ» şəklində ortaya çıxdıqda o, 6
.
,
. 23/4491 ( Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду инв № Русъа
. ). йазылмыш бу мяктубун тяръцмяси К Мяммядовундур 7 . .
, Я Щ а г в е р д и й е в Молла Нясряддин щаггында хатиратым « »
.31. си № сящ 60
böyük enerji ilə işə başlayır; bir tərəfdən, yeni əsərlərində ədəbi dil normalarına daha çox riayət etməyə çalışır, əvvəlki əsərlərinin yeni nəşrlərinin dili üzərində təzədən işləyir, digər tərəfdən, pedaqoji və ictimai fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq, dil haqqında nəzəri biliyini daha da dərinləşdirir, ədəbi dilə, onun mübahisə və müzakirəyə səbəb olan məsələlərinə dair fikir söyləyir, məqalələr yazır.
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|