Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRKLƏRİN QƏDİM MƏDƏNİYYƏTİ OLDUĞU KİMİ, XÜSUSİ ƏLİFBALARI DA OLMUŞDUR…
- Fərhad Ağazadə.
- AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDQİQİ VƏ ÖYRƏNİLMƏSİNƏ RƏHBƏRLİK
|
DİL TARİXİNDƏN MÜHAZİRƏLƏR… Keçən əsrin 20-ci illərinin ilk günlərindən başlayaraq, Ə.Haqverdiyev gənc sovet respublikasına yaxından kömək etmək üçün yeni həyatı əks etdirən yeni bədii əsərlər yazmaqla bərabər, bir sıra ictimai işlərdə çalışır, 1921-ci ildə yenidən 8 pedaqoji işə keçərək, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Darülfünununda Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənlərindən dərs deyir. Qocaman ədib bu işi on ilədək davam etdirmiş, ömrünün sonlarında isə tibb institutunda qeyri-azərbaycanlı tələbələrə Azərbaycan dilindən dərs deməklə məşğul olmuşdur. Arxiv m- ateriallarından məlum olur ki, o, dil dərslərinə böyük səylə, maraqla hazırlaşmış, 9 pedaqoji işlə əlaqədar fürsətdən istifadə 8 .
(1901-1903) Я Щагвердийев ингилабдан яввял дя мцяллимликля
мяшьул ол . ,
мушдур Лакин о мяктяблярин дюзцлмяз вязиййяти иля
. 14 1916-
ялагядар бу пешядян тез узаглашмышдыр декабр ъы ил
тарихли мяктубунда баъысы оьлу
на йа : «
зырды Сянин шящяр
мяктябиндя мцяллим олмаг арзун мяни ясла севиндир .
ил мцяллимлик етмишям вя бу ишин ъящянням язабы олду
ьуну би- » ( .:
.
, .
лирям Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду Я Щагвердийевин , . 27/4495). архиви инв № 9
- Бу барядя вя Азярбайъан дилинин гейри азярбайъанлы
тялябяляря практик шякил
дя юйрядилмясиня даир йазычынын
фяалиййяти щаггында нисбятян ятрафлы мялу
«
»
(«
гейдляр дяфтяри адлы мягалямизя Азярбайъан мцялли », 1965, ми
40) . № бахмаг олар 61 edərək, türkoloji ədəbiyyatı diqqətlə nəzərdən keçirməyə, öyrənməyə çalışmışdır. Ə.Haqverdiyev rus dilindən əlavə, fransız, erməni, ərəb, fars, tacik, özbək, türkmən və tatar dillərini də bilirdi. 10 Lakin o bu dilləri yalnız praktik şəkildə bilməklə kifayətlənməmiş, sovet dövründə yaranmış əlverişli imkanlardan istifadə edərək, həmin dillərin, xüsusilə Azərbaycan dilinə qohum türk dillərinin formalaşma və inkişaf tarixi kimi sırf nəzəri məsələlərlə yaxından maraqlanmışdır. Ədibin arxivində saxlanan müxtəlif qeydlər dəftərində rast gəldiyimiz bir sıra yazılar da fikrimizi təsdiq edir. Bu cəhətdən aşağıdakı qeydlər daha maraqlıdır: Əlifba,
heroqliflər. Ərəb əlifbası, Mirzə Mülküm xan, Mirzə Fətəli Axundov, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski. Latın əlifbası. Orxon xətləri (türki) (uyğur). Uyğur yazıları, əsrin ortalarınadək Mavəraünnəhrdə qalıb, Stralenberq 1730. Yadrinsev 1889, Tomsen 1892; Bilgəxan, Gültikin, Ərəb əlifbası, ərəbi və türki sövtlər. Dilin xüsusiyyəti… 11 Onun bu qeydləri müəyyən bir yığıncaqda çıxış etmək, mü- hazirə və ya məruzə oxumaq, yaxud əsər yazmaq üçün tərtib edilmiş plan tipli qeydlərdən başqa bir şey ola bilməzdi. Qeydlər dəftərindəki bir sıra əlavə yazılar, tələbə siyahısı, nəhayət, yazıçının dil dərsi deməsinin bir fakt olması və yuxarıdakı qeydlərin xarakteri onların dərs demək üçün yazılmış olduğunu güman etməyə tam əsas verir. Görünür, ədib türkoloji ədəbiyyatı nəzərdən keçirməklə, planlı və ardıcıl nitq üçün bu cür qeydlər aparmışdır. Qeydlərə əsasən onun nitqinin ümumi istiqamətini də müəyyənləşdirmək olar. O, əvvəlcə yazılı dil, əlifba, ərəb əlifbası və bu əlifbaya qarşı mübarizə tarixi barədə məlumat ver- miş, sonra türk dillərinin yazılı abidələrindən danışmış, xüsusilə Orxon kitabələri və uyğur yazıları haqqında nisbətən ətraflı məlumat vermişdir. Yazıçının arxiv sənədləri içərisində türk runik əlifbasının əl ilə böyüdülmüş surəti də vardır. Əlifbadakı hərflərin 10
, , 1955,
.185; . Бах К М я м м я д о в Я Щагвердийев Бакы сящ Ъ Х я н – д а . н Унудул . «
. », 51, 17 1960 . маз хатиряляр Яд вя инъясянят № декабр вя с
11
,
.
Мцхтялиф гейдляр дяфтяри Азярб ССР ЕА ялйазмалары ( .
фонду Я Щаг
), . 1815/146, .2.
вердийевин архиви инв № сящ
62 altında qara karandaşla rus (bəzən də latın və ərəb) hərfləri ilə onların ifadə etdiyi səslərin transkripsiyası verilmişdir. Şübhəsiz, turk runik əlifbasından danışarkən yazıçı bundan bir əyanilik kimi istifadə etmişdir. Bunlardan əlavə, onun Yenisey abidələri haqqında ilk dəfə məlumat vermiş İsveç zabiti İohan Stralenberqin, 1889-cu ildə Orxon yazılarını tapmış rus alimi N.M.Yadrinsevin, türk runik yazılarını ilk dəfə oxumuş daniyalı Vilhelm Tomsenin adını çəkməsi, xarakter illəri qeyd etməsi gös- tərir ki, o, Orxon-Yenisey kitabələrinin tapılması və oxunması tarixini ətraflı tədqiq etmiş və öyrənmişdir. «Bilgəxan», «Gültikin» sözlərindən görünür ki, yazıçı abidə- lərin məzmunundan da xəbərdar olmuşdur. Onun qeydlər dəftərində türk xaqanı Mogilyanın (Bilgə xanın) və onun qardaşı Gültikinin şərəfinə qoyulmuş Orxon abidəsindən latın əlifbası ilə transkripsiya edilmiş bir parçaya da rast gəlirik:
Orxon kitabəsi: Üzə kök tənri asra yağız yir kılıntukda əkin ara kisi oğlı kılınmıs. Kisi oğlınta üzə əcüm apam Bumın kağan İstəmi kağan olurmış. Olurıpan türk budunın ilin törüsin tuta birmis iti birmis… Yəqin ki, runik yazıların məzmunu haqqında daha konkret təsəvvür yaratmaq üçün Gültikin (böyük) kitabəsindən seçilmiş bu parça tələbələrə yazdırılmış və yazıçı tərəfindən izah edilmişdir. Transkripsiyanın altında mətnin tərcüməsi də verilmişdir. Tərcümədən aşağıda bu sözlər yazılmışdır: Uyğur,
Qisseyi-Rəbğuzi, Kutadqu bilik. Buradan isə aydın olur ki, yazıçı türk dillərinin yazılı abidələ- rinə dair izahatını qədim uyğur dili və yazısı, Balasaqunlu Xas Xacib Yusifin «Kutadqu bilik» (XI əsr) didaktik poeması, Nəsrəddin Rəbğuzinin «Qisas-əl-ənbiya» (XIV əsr) əsəri ilə əlaqədar davam etdirmişdir. Onun türk dillərinin qədim abidələri ilə əlaqədar biliklərini təkcə sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı, Şərq poetikası və dil dərsləri deməsi ilə – müəllimlik fəaliyyəti ilə bağlamaq doğru olmaz. C.Məmmədquluzadə əsasən Qafqaz dairəsində yaşadığı və işlədiyi halda, türkoloji ədəbiyyatı ardıcıl izləyirdi. Bunu onun aşağıdakı sözləri də təsdiq edir: «…Şərqşünas və missionerlərdən qazanlı Radlov Azərbaycan türkləri üçün bir yeni 63
əlifba təklif eləyirdi, bu, ibarət idi rus hərflərindən. Ancaq rus hərfləri içində olmayan bir neçə sövt üçün bir neçə yeni hərflər icad etmişdi». 12 Ə.Haqverdiyev isə hələ gənclik illərində on ilə qədər bir müddətdə Peterburqda – iri türkololoji əsərlərin yazıldığı və nəşr olunduğu bir şəhərdə yaşamış, Peterburq uni- versitetinin Şərq fakültəsində dil və ədəbiyyat dərslərini dinləmişdir. Onun Peterburqda yaşadığı 90-cı illər türk dillərinin qədim yazılı abidələri ilə əlaqədar yeni-yeni kəşflər illəri idi. Buna görə də o, həmin abidələrə dair yeniliklərdən xəbərdar olmaya bilməzdi. Əks təqdirdə, qocaman ədib birdən-birə bu mövzuda dərs deməkdə çətinlik çəkər, bəlkə də belə bir işi öhdəsinə götürməzdi.
Ə.Haqverdiyevin «Böyük islahat» məqaləsi göstərir ki, o, türk dillərinin qədim abidələrinə dair XIX əsrin 90-cı illərindən başlanan mühüm kəşflərlə, doğrudan da, yaxından maraqlanmış, bu sahədə türkoloji ədəbiyyatı ardıcıl izləmişdir. Məqalə abidələrin tapılması və mətbuatda elan edilməsi barədə ədibin kifayət qədər məlumata malik olduğunu sübut edir: «İki yüz il bundan əvvəl Sibirə – Yenisey quberniyasına sürgün edilmiş əsir İsveç zabiti Stralenberq Orxon və Yenisey çaylarının sahillərində tək-tənha veyillənirdi. Gözlənilmədən onun diqqəti qayalar və daşlar üzərində bir cür xüsusi yazılara cəlb olundu. Bu yazılar Stralenberqi belə bir fikrə gətirdi ki, onun qarşısındakılar bu yerlərdə yaşayan xalqların ulu babalarının yazılarıdır. O, sonralar Orxon yazıları adı ilə məşhur olan bu yazıların surətini çıxardı və Avropaya qayıdarkən 1730-cu ildə onları çap etdirdi. Həmin vaxtdan Avropa elmi cəmiyyətlərinin Orxon çayı sahilinə bu yazıları öyrənmək üçün ekspedisiyaları başlayır». 13 12 . .
, Ъ М я м м я д г у л у з а д я Сечилмиш ясярляри II ., , 1936,
ъ Бакы
.485. сящ 13 А.А х в е р д о в. Великая реформа, «Известия Азербайджанского Государственного Университета им. В.И.Ленина», Баку, 1928, т.XIII, 64
Müəllifin üslubu, hadisələri gözü ilə görürmüş kimi təsvir etməsi, yeri gəldikcə hadisələrə şəxsi münasibətini bildirməsi göstərir ki, o, kitabələr haqqında mənbələrə yaxşı bələd olmuşdur. Ə.Haqverdiyev qeyd edir ki, Rusiya Elmlər Akademiyası bu abidələrlə gec maraqlandı, lakin az vaxtda daha çox iş gördü: «Rusiya Elmlər Akademiyası kitabələrlə yalnız 1889-cu ildə maraqlandı. N.M.Yadrinsevin ekspedisiyası, Stralenberq tərəfindən müəyyən edilmiş kitabələrdən əlavə, daha qiymətli abidələr aşkara çıxardı». O. N.M.Yadrinsevin tapdığı yazılı daş sütunların təsvirini verir, bu ikidilli abidələrdəki çin yazılarının urqili müəllim tərəfindən oxunduğunu qeyd edir. Ə.Haqverdiyev kitabələrin tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində akademik V.V.Radlovun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir. Ə.Haqverdiyevin kitabələrə dərin marağını göstərən faktlardan biri də budur ki, o, bu yazıların oxunmasını böyük bir xoşbəxtlik sayır və əlavə edir ki, «bu xoşbəxtlik Orxon yazılarını 1892-ci ildə oxumuş Kopenhagen türkoloqu Tomsenə nəsib oldu». Ədib kitabələrin məzmunu və tarixi haqqında yığcam məlumat verir, yazıları Bilgə xanın ölümünə qədərki türk xalqının tarixi hesab edir. Ə.Haqverdiyev türk dillərinin qədim abidələri haqqında məqalə yazmaq məqsədini qarşıya qoymamışdı. O, bu məqaləni yeni əlifbanın – latın əlifbasının altı illiyi münasibətilə yazmışdır. Bu, sərlövhənin altındakı «Yeni türk əlifbasının altı illiyi münasibətilə» sözlərindən də aydın olur. Bununla belə, əlifba tarixindən bəhs edərkən, türk runik yazıları haqqında ötəri, lakin səhih məlumat verməsi və bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, abidələrdən misallar gətirməsi, tərcümə və şərhləri türk dillərinin formalaşma və inkişaf tarixinə, onun qədim yazılı abidələrinə Ə.Haqverdiyevin müəyyən dərəcə bələd olduğunu, bu sahədəki mövcud ədəbiyyatla ədibin yaxından tanışlığını aydındaşdırmaq üçün kifayətdir. Ə.Haqverdiyev dram sənətində və başqa sahələrdə olduğu kimi, ərəb əlifbasına qarşı mübarizədə də M.F.Axundovun işini сящ. 144. 65
ləyaqətlə davam etdirmişdir. Onun qeydlər dəftərində rast gəldiyimiz «…ərəb əlifbası, Mirzə Mülküm xan, Mirzə Fətəli Axundov, latın əlifbası…» sözlərindən və yaxud: « ərəb əlifbası, ərəbi və türki sövtlər, dilin xüsusiyyətləri » kimi qeydlərdən məlum olur ki, o, ərəb əlifbasının nöqsanlarını və bu əlifbaya qarşı mübarizə tarixini çox yaxşı bilmiş, onun yeni əlifba ilə əvəz edilməsi uğrunda mübarizəyə kömək etmişdir. Fərhad Ağazadənin Azərbaycanda yeni əlifba tərəfdarları – latınçılar adından yazdığı aşağıdakı sözlər təsadüfi deyildir: « Yoldaş Əbdürrəhim bəy ! Bu gün otuz ildir ki, Azərbaycan türklərinin səhnəsində çalı- şırsınız. Ustadi-möhtərəmin olan Mirzə Fətəli Axundovun səhnəmizdə tərbiyələndirib meydana gətirdiyi şagirdlərinin ən böyüyü Sizsiniz – desək, yanılmamışıq zənnindəyik. Mirzə Fətəli Axundov birinci teatr əsərini yazarkən əlifbamızın nöqsanlarını düşündü. Arzu edərdik ki, ustadi-möhtərəmin müqəddəs amalını qövlən və felən intişar etməkdə mürşidinizdən geridə qalmayıb, səhnəçilik fəaliyyətinizdə daha da müstəqim, daha da ciddiyyətlə çalışasınız, əfəndim. Latınçılar komisyonunun sədri:
28 fevral 1922-ci il» 14 Ə.Haqverdiyev ərəb əlifbası haqqında fikirlərini «Böyük is- lahat», «Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası» və başqa məqalələrində şərh etmişdir. O, «Böyük islahat» məqaləsində göstərir ki, ərəb əlifbası türk xalqlarının boyuna anadangəlmə biçili olmamışdır, hələ ərəblərdən çox-çox qabaqlar «türk xalqlarının qədim mədəniyyəti olduğu kimi, xüsusi əlifbaları da olmuşdur». Ədib türk runik əlifbası haqqında məlumat verdikdən sonra uyğur əlifbası və onun formalaşması tarixindən danışır, bu əlifbanın «hətta Teymurilərə qədər təntənəli hallarda, fərmanların dilində, xanların müraciətnamələrində işləndiyini» və hər iki əlifbanın ərəb əlifbası tərəfindən sıradan çıxarıldığını qeyd edir. Hələ əvvəllər də bir sıra türk xalqları özləri üçün ərəb əlif- basından fərqli əlifbalar əldə etmək təşəbbüsündə olmuşlar və buna görə də türk dillərində elə mətnlər vardır ki, onlar latın (Codex comanicus), yunan (Türkiyədə bəzi türkcə kitablar), 14
.: .
, . 108/1803. Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду инв № 66
bolqar və s. əlifbaları ilə yazılmışdır. Ə.Haqverdiyevin fikrincə, bu hal ondan irəli gəlirdi ki, «ərəblər tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş əlifba, təbii olaraq, onu qəbul etmək məcburiyyətində qalmış xalqların ruhuna uyğun gələ bilməzdi və bu xalqlar ərəb əlifbası ilə yazılmış mətnlərdən baş açmaq imkanlarını heç olmasa bir qədər asanlaşdırmaq üçün indiyə qədər müxtəlif yollar axtarmışlar». 15 Bu əlifbanın, məlum olduğu kimi, təhsil və tədris işini çətinlə- şdirən çox ciddi qüsurları var idi və o, Azərbaycan dilinin təbiətinə uyğun deyildi. Azərbaycan dilinin fonetik sistemi üçün zəruri olan bəzi saitlərə dair bu əlifbada hərflərin olmaması, həmcins samitlilik tədris işini ağırlaşdırırdı. Ə.Haqverdiyev yazırdı: «Ərəb əlifbasının türk və fars dillərinə uyğun olmaması hamıya aydındır. Həmçinin bu əlifbanın öyrənilməsi, onunla yazmaq və xüsusən bu əlifba ilə yazıl- mış kitabları oxumaq nəinki cocuqlar, hətta savadlı şəxslərin çoxları üçün bir çətin məsələdir. Buna da ən böyük səbəb hürufi-müsəvvi- tənin yazılmamasıdır». 16 O, konkret misal əsasında izah edir ki, saitləri əvəz etmək üçün sözlərin altında və üstündə qoyulan işarələr olmadıqda bu əlifba ilə yazılmış mətnləri oxumaq daha da çətinləşir, təkcə kitab sözü hər birinin ayrıca mənası olan aşağıdakı formalarda oxunur : kataba, kutiba, katbun, katbin, katbu, katbi, katba, kutab, kuttabun. Ərəb əlifbasının bu çətinliklərini nəzərə alaraq, onun islahına çalışanlar çox olmuşdur, lakin bunlardan fərqli olaraq, M.F.Axundov kimi «cəsur adamlar ruhanilərin və fanatik kütlələrin lənətlərindən qorxmayaraq Avropa əlifbaları tipli yazı təklif edir- dilər».
Ə.Haqverdiyev Axundovun dediyi «…taifeyi-islamın… dalda qalmasına səbəb əvvəl dini-islam, və ikinci, əlifbayi-ərəbdir» - söz- lərini doğru hesab edir və ona görə də böyük mütəfəkkirin yeni əlifba uğrunda mübarizəsini haqlı sayır. Ə.Haqverdiyev göstərir ki, Mirzə Fətəli əslində soldan sağa yazılan əlifbanın – Avropa əlifbaları tipində əlifbanın tərəfdarı idi, lakin dinin və fanatizmin hökm sürdüyü bir mühitdə birdən-birə belə bir təklif mümkün deyildi, «… çünki soldan sağa yazmaq təklifinə avam kütlə müsəlman dininin əsasını pozmaq kimi baxa bilərdi». 17 15 . .
. « …», .145
А А х в е р д о в Великая реформа Известия сящ
. 16 . .
, «
Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли вя яряб ялифбасы Маариф », 1928, 3, .14. ишчиси
№ сящ 17 . .
Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли Ахундовун щяйаты вя . «
, 1957, .363.
фяалиййяти Сечилмиш ясярляри ъи ъилд
сящ 67
M.F.Axundov tezliklə anlayır ki, kütlələrin avamlığına görə ərəb əlifbasını islah etməklə onun nöqsanlarından yaxa qurtarmaq olmaz, onu yeni əlifba ilə əvəz etmək lazımdır. Ə.Haqverdiyev bu cəhəti nəzərə alaraq qeyd edir ki, Mirzə Fətəli belə bir əlifba tərtib edərkən təkcə Azərbaycan dilini deyil, fars dilini də nəzərə almış, hətta sükun üçün də əlamət düzəltmişdir. Məlumdur ki, M.F.Axundov yeni əlifbanı həyata keçirmək üçün çox çalışmış, hətta İstambula getmiş, lakin heç yerdə ona kömək edən olmamışdır. İstambulda əvvəlcə yeni əlifbaya hüsn- rəğbət göstərilirsə də, Ə.Haqverdiyev yazır ki, İran vəziri-muxtarı Hüseynəli xanın çirkin rolu nəticəsində əlifba rədd edilir. Hüseynəli xanın Axundova qarşı gizli ədavəti var imiş və ona elə gəlirmiş ki, M.F.Axundovun komediyalarında fars xalqının ləya- qəti təhqir olunur. Bu ədavətdən xəbəri olmayan M.F.Axundov İs- tambulda Hüseynəli xanın evində qalır: «Hüseynəli xan bir tərəfdən Axundovu evində saxlayıb ona hər cür hörmət edirdi, o biri tərəfdən isə Türkiyə nazirini və Maarif Nazirliyinin elmi şurasının üzvlərini inandırırdı ki, Axundov dindən üz döndərib, kafirdir. Mirzə bundan xəbər tutan kimi dərhal Hüseynəli xanın evindən köçüb, başqa yerdə sakin oldu. O cənabın fitnəkarlığı nəticəsində elmi şura Axundovun əlifbasını ləğv etdi, Mirzə nəticəsiz geri qayıtdı». 18 Mirzə Fətəlinin və onun işini davam etdirənlərin arzusu yalnız ölkəmizdə sosialist inqilabından sonra həyata keçdi və Ə.Haqverdi- yevin obrazlı şəkildə dediyi kimi, «bu Qordiyev düyünü bir zərbə ilə parçalandı». «…Təğyirçilərin zəhməti Azərbaycan cümhuriyyətində meyvə verib, buradan Şərq ölkələrinə yayılmaqdadır» - deyən yazıçı ərəb əlifbasının az keçmədən birdəfəlik atılacağını görüb sevinir, Mirzə Fətəlinin bu günü görmədiyinə təəssüflənir: «İndi Mirzənin vəfatın- dan 50 il keçir. Əgər ona qəbirdən bir dəqiqəliyə baş qaldırıb ətrafa bir nəzər salmaq mümkün olsaydı, o vaxt cəmi arzularının həyata keçməsini, yeritmək istədiyi və yolunda üqubətlər çəkdiyi ideyalarının tətbiqini görüb, dərin bir nəfəs çəkib, həmişəlik rahat yatardı». 19 Sanki Ə.Haqverdiyev özü bu böyük sələfinin əvəzinə rahat və dərin bir nəfəs alaraq deyir: «İndi bizim, mədəniyyətə geniş yol 18 . . , 2-
, 1957, .363-
Я Щ а г в е р д и й е в Сечилмиш ясярляри ъи ъилд сящ
364. 19 . .
, «
Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли вя яряб ялифбасы Маариф », 1928, 3, .14. ишчиси
№ сящ 68
açan sadə yeni əlifbamız vardır. Bu əlifba təkcə ərəb əlifbasına, heç vaxt türki olmamış bir əlifbaya görə yeni deyil, Orxon və Yenisey sahillərindəki qayalar üzərinə həkk olunmuş əlifbaya görə də yenidir». AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDQİQİ VƏ ÖYRƏNİLMƏSİNƏ RƏHBƏRLİK Ə.Haqverdiyev ədəbi dilimizin inkişafı üçün sovet dövründə geniş imkanlar yarandığını görür və sevinirdi. Lakin hələ sovet hakimiyyətinin ilk illərində də ədəbi dilin inkişafına mane olan bir sıra çətinliklər var idi: ərəb, fars, türk dillərinin mənfi təsiri davam etməkdə idi; Azərbaycan ədəbi dilinin varlığına şübhə edənlər də tapılırdı və s. Ədəbi dilin inkişafına mane olan çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün ciddi müzakirələr aparılır və onun yaxın gələcəkdə hərtərəfli elmi tədqiqi üçün zəmin yaradılırdı. Hətta bu dövrdə Azərbaycan dilinin bəzi sahələrinə dair ilk elmi əsərlər də yazılmış və nəşr olunmuşdur. Prof. N.İ.Aşmarinin «Nuxa şəhəri türk xalqı şivələrinə bir nəzər» (1926) adlı kitabı dialektoloji tədqiqat sahəsində ilk qiymətli əsər idi. Bütun bu işlərin təşkilində 1923-cü ildə yaradılmış Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətinin böyük rolu olmuşdur. Azərbaycan dilini öyrənən türkoloji yarımbölmə ilk illərdə tarix-etnoqrafiya bölməsinin tərkibinə daxil idi. Bölməyə Ə.Haqverdiyev sədrlik edirdi. Buradan aydın olur ki, Ə.Haqverdiyev Azərbaycan dilinin tədqiqi və öyrənilməsi işinə bilavasitə rəhbərlik etmişdir. Onun bu sahədəki əməli işini göstərən materiallar çoxdur. Bütün başqa mühüm işlərinə bax- mayaraq, o, Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətinin fəal təşkilatçıların- dan biri kimi, təşəbbüskar və işgüzar idi. Onun təşəbbüsü ilə V.A.Bartoldun, İ.İ.Meşşaninovun, N.İ.Aşmarinin və başqa görkəmli alimlərin Azərbaycana dair bir sıra qiymətli əsərləri Azərbaycanda ilk dəfə nəşr olunmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə prof. N.İ.Aşmarin tərəfindən ilk dəfə «Azərbaycan türk şivələri lüğətini tərtib etmək üçün toplanacaq materiallar haqqında düsturüləməl 69
və proqram» hazırlanmış və 1924-cü ildə nəşr edilmişdir. O yalnız rəhbər və təşəbbüskar olmaqla qalmır, azər- baycanşünaslığa dair nəşrə hazırlanan əsərləri bir-bir gözdən keçirir, Azərbaycan dili, tarixi, etnoqrafiyası haqqında bildiyi əlavə məlumatlarla həmin əsərləri zənginləşdirmək üçün müəlliflərə məsləhətlər verir, yoldaşlıq köməyini əsirgəmirdi. 20 1924-cü ildə toplanmış I Ümumazərbaycan ölkəşünaslıq qurultayının qətnaməsində dil məsələlərinə ayrıca, həm də bütün başqa məsələlərdən daha çox yer verilmişdir. Ə.Haqverdiyev qurultayda tarix-etnoqrafiya bölməsinin fəaliyyəti barədə məruzəsindən əlavə, onu düşündürən dil məsələləri barəsində də çıxış etmişdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, professor Aşmarinin və başqalarının məruzələrini dinləyərək, Azərbaycan dilinin tədqiqi məsələsini müzakirə edən Azərbaycan birinci ölkəşünaslıq qurultayı dilin ictimai funksiyası, Azərbaycan dilinin nəzəri və əməli cəhətdən islahı, yəni onun mövcud qanunlarının tədqiq edilib aşkara çıxarılması və ədəbi dil normalarının müəyyənləşdirilməsi, ahəng qanunu, dilimizin sərfi və nəhvi qu- ruluşuna dair elmi əsərlərin yazılması, istilah məsələləri və sair haqqında o dövr üçün bir sıra qiymətli tezislər irəli sürmüşdür ki, bunların bir qismi indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. 21 2020
. . .
«
Проф Н И Ашмарин Нуха шящяри тцрк халгы шивяляриня бир »
нязяр ясярин
дя Щагвердийевин бу ъцр кюмяйини ики дяфя :
тиндя со
йуг вя тойуг сюзляринин
, «
тяляффцзцндян данышаркян ялавя едир ки бу сюзлярдян ,
икинъиси Ябдцррящимбяй Щагвердийевин мяня хя
бяр вердийи ,
кими Гарабаьда тойух
» ( .75). шяклиндя тяляффцз олунур сящ Йеня щя
мин диалектдя саьсаьан
,
ясасян Гарабаь диалектиндяки тяляффцз тярзи иля мцгайися ет- миш (
дир сящ 21
: 21-24
Бах сентйабр тарихиндя Бакуда ваге биринъи
Цмумазярбайъан юл
, кяшцнаслыг гурултайынын гятнамяси
Азярбайъан Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййя , , 1924,
ти Няшриййаты Бакы
.14-28. сящ 22
- Азярбайъаны Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййятинин тарих
етнографийа бюлмяси 11 1923-
нин декабр
ъц ил тарихли иъласына . . .
проф А И Самойлович сядрлик етмиш вя щя
мин иъласда бюлмянин
, ( ), етнографийа комиссийасы няздиндя тцрк Иран тат та , ,
,
. -
ермяни удин вя Азярб ССР ин даьлыг яразисиндя йашайан
- халгларын диллярини тядгиг едиб
юйрянян лцьят дил
,
йарымбюлмяси йарадылмыш проф Н И Ашмарин йарымбюлмянин 70
Ə.Haqverdiyev tarix-etnoqrafiya bölməsinin sədri kimi 22 fəaliy- yət göstərdiyi dövrdə görkəmli alimlərlə birlikdə işləyirdi. Prof. V.B.Toma- şevski, prof. N.İ.Aşmarin, prof. Y.İ.Baybakov, prof. V.İ.İvanov, V.A.Ryumin, 23 V.M.Sısoyev və başqaları bu cəmiyyətin fəal üzvləri idilər. Az keçmədən Ə.Haqverdiyevin zəmanəti ilə S.M.Qəniyev, İ.Həsənov, V.Xuluflu, Rza Təhmasib, Pənah Qasımov, Ü.Hacıbəyov, M.Moiseyev, Əbdülbaqi və başqaları cəmiyyətin üzvlüyünə qəbul olunur. 1924-cü ilin 29 fevralından orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdlərinin, ali məktəb tələbələrinin və müəllimlərin cəmiyyətə qəbuluna başlanır. Cəmiyyətin işinə kömək etmək üçün yeni qəbul olunanların ərizələrini şəxsən Ə.Haqverdiyev özü nəzərdən keçirir və üstünü yazır, imzalayırdı. Arxiv materialları içərisində üzərində ədibin dərkənarı olan belə ərizələr çoxdur. Ə.Haqverdiyevin sədrliyi ilə bölmədə çox mühüm dil məsə- lələri müzakirə olunurdu. Məsələn, cəmiyyətin Ə.Haqverdiyevin sədrliyi ilə keçən ilk iclaslarından birində «Yafəsi nəzəriyyə və Hind-Avropa dilçiliyi» mövzusunda geniş məruzə olmuş, , . . . .
сядри проф В Б Томашевски вя Я Щагвердийев онун мцавинляри
(« тяйин едилмишдир Протоколы и Журна
- рико
этнографической секции и исторический комис - », сии об ва журнал 3, .389, 11 1923 .). 2 № с
декабря г Бюлмянин йан 1924-
вар ъц ил тарихли иъла-
: . –
, . .
сында президиум сечилир Я Щагвердийев сядр Н И Ашмарин вя . . Й И Байба – , . .
– , . .
, ков
мцавин В А Рйумин катиб А Р Зифелдт . .
. ляр Щя
мин иъласда ихтисаслар цзря комис-
.
сийа вя йарымкомиссийалар йарадылыр Вя ей ни заманда
етнографийа ко
-
миссийасы няздиндя ядябиййат вя лцьят дил йа- рымко
миссийалары йарады .
.
- лыр Я Щагвердийев тарих
, . . етнографийа бюлмясинин сядри Н И Аш
-
.
лцьят дил йарымкомиссийасынын цзвц иди Бундан яла , , вя о лц
- ьят
. . .
дил йарымкомиссийасы дахилиндя Н И Ашмарин вя И Щясяновла бир
.
ликдя тцрк групуна да дахил иди Еля щямин бу иъласда
Щагвердийев бир сыра йол
дашларын ъямиййятя дахил едилмяси
, цчцн мясяля галдырмыш зя
манят вермиш . : 389, дир Бах фонд журнал
4,
. № Азярбайъан Дювлят архиви 22 23
. В А Р й у м и н узун мцддят бюлмянин катиби олмушдур 71 məruzəçiyə – prof. V.B.Tomaşevskiyə maraqlı suallar verilmişdir. Bu suallar içərisində prof. Y.İ.Baybakovun sualı daha maraqlıdır: o, Boduen-de Kurtene və böyük fransız dilçisi, müqayisəli-tarixi metodun görkəmli nümayəndələrindən biri olan Meyenin akad. N.Y.Marrın yafəsi nəzəriyyəsinə münasibətini soruşur. Məruzəçi bildirir ki, Marrın nəzəriyyəsi yeni olduğu üçün bəzi dilçilər, o cümlədən Kurtene və Meye də bu nəzəriyyənin əleyhinədir. Buradan aydın olur ki, hələ o dövrdə bir sıra görkəmli alimlər Marrın nəzəriyyəsi ilə razılaşmamışlar. Prof. N.İ.Aşmarin öz çıxışında diqqəti daha çox türk dillərinin qədim yerli əhalinin (yafəsi) dillərinə təsiri məsələsinə cəlb etməyə çalışırdı. V.M.Sısoyev yafəsi nəzəriyyəni müdafiə edərək çerkas, gürcü və ləzgi dillərinin tamamilə yafəsi dillərə aid olduğunu göstərirdi. O, yafəsi dilləri öyrənmək üçün cəmiyyət daxilində qrup yaratmağı təklif edir və Tomaşevskinin sədrliyi ilə belə bir yarımkomissiya yaratmaq qərara alınır. Ə.Haqverdiyevin təşəbbüsü ilə Moskva və Leninqradın, başqa elmi mərkəzlərin bir sıra görkəmli alimləri Azərbaycana dəvət edilmiş, ölkəşünaslıq cəmiyyətinin işinə cəlb edilmişdir. Həmin alimlərin gəlişi ilə əlaqədar görüləcək işlər, onların fəaliyyətinə rəhbərlik, mənzil-məişət məsələləri və s. Haqverdiyevin üzərinə düşürdü. Məsələn, tarix-etnoqrafiya bölməsinin 9 aprel 1924-cü il tarixli iclasının protokolundan aydın olur ki, o, akademik N.Y.Marrı Bakıya dəvət etmiş, Marr razılıq məktubu göndərmişdir. Buna görə də Marrın gəlişi ilə əlaqədər müəyyən məbləğdə pul ayrılmış və onun mənzil şəraiti ilə təmin edilməsi məsələsinin həlli cəmiyyətin sədri Haqverdiyevə tap- şırılmışdır 24 .
. . .
: Акад Н Й Маррын ъямиййятя мяктубу «
В центральный Совет Общества Обследования и Изучения Азер- бай . джана
Спешу в ответ на любезное приглашение принять участие в ра-
ботах об
-
щества по историко этнографической секции следующим : заявлениям 1.
,
Несмотря на крайнюю переобременность готов охотно принять учас
, тие в работах по этнографической части если лингвистические изыс
(
кания по местным яфетическим языкам я имею в виду на этот 72
I ölkəşünaslıq qurultayının qərarı ilə türkoloji yarımbölmə tarix-etnoqrafiya bölməsindən ayrılır və müstəqil bölməyə çevrilir, lakin Ə.Haqverdiyev bu sahədən əlaqəsini kəsmir, axıra qədər dilçilərlə əməkdaşlıq edir. Bunu 1930-cu ildə I cildi nəşr olunmuş «Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti»nin «…tərtibi işində mütəşəbbüs rolunu oynayan və onu qövldən felə çıxaran işçilərin adları» arasında Ə.Haqverdiyevin adının olması da təsdiq edir.
Bütün bunlar göstərir ki, Ə.Haqverdiyev bu dövrdə dilçi alimlərlə daha yaxın əlaqə və münasibətdə olmuş, dil məsələlərinin müzakirələrində mərkəzi mövqe tutmuşdur. Onun «Ədəbi dilimiz haqqında» adlı dəyərli məqaləsini də bu hadisələrin ümumi nəticəsi hesab etmək olar.
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|