Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antarpatkanu/Andarpatkan
- «ağ», «dağ», «yüksəklik», «yuxarı ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma»
- Aran, Ağvan
- Alban
- «turukki»
- Aşina, baqa, irgen, tenqri
|
azəri dili adlandırırdılar». Başqa bir səhifədə tədqiqatçı fikirlərini daha da dəqiqləşdirərək yazır: «Azəri» sözü az işlənsə də, unudulmurdu. Azərbaycan dilini ilk dəfə rəsmi dövlət dili elan edən Şah İsmayıl… Anadolu türkləri ilə qarışmamaq üçün osmanlıların sünni məzhəbi müqabilində şiəliyi genişləndirməklə yanaşı, döv- lət dilini və onun adını da beynəlxalq aləmə tam fərqli şəkildə – xalqın işlətdiyi kimi çatdırır və bu hal «azəri dili» termininin daha çox məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Eyni anlayış haqqında iki termindən «türk dili»nin üstünlük qazanmasında, həqiqətən, Şah İsmayılın xidməti böyükdür». Monoqarfiyada elmi şərhini tapan mühüm problemlərdən biri də belədir: bütün türk xalqlarının dili türk dili olduğu halda, nə üçün təkcə azərbaycanlılar – Azərbaycan türkləri öz dillərini həmişə «türk dili» adlandırmışlar? Q.Kazımov bu məsələni xalqın və dilin genezisi və ictimai-siyasi amillərlə izah edir: «Bütün ilkin türk tayfaları Ön Asiyada doğulduğu kimi, türk sözü də Ön Asiyada doğulmuşdur». Sonralar Şərqə yayılmış və yenidən «güclü bir tufan kimi bütün Qərbə, o cümlədən Cənubi Qafqaza və daha aşağılara» qayıtmışdır. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın ərazilərində, demək olar, başdan-başa türklər yaşayırdılar. Onları həm özləri, həm də xarici səyyah və tarixçilər türk, dillərini isə türk dili adlandırırdılar.XIII əsrin sonlarında Anadoluda Osmanlı dövləti yaranmışdı və bu dövlətin dili rəsmi olaraq «Osmanlı dili» adlanırdı. Xəzərin cənub-şərqində və şərqində isə ümumi halda türk adlanan hər bir xalqın xüsusi adı vardı və ona görə də azərilər öz dillərini onlardan ayırmaq üçün «türk dili» adlandırır və bu zaman heç bir rəqabətlə qarşılaşmırdılar. 23
E.ə. IV əsrdə Azərbaycanın şimalında Albaniya, cənubunda Atropatena dövləti mövcud olmuş, bu dövlətlərin ərazilərində yaşayan əhalinin əksəriyyətini türksoylu tayfalar təşkil etmişdir. E.ə. III əsrdə böyük Hun imperiyasının meydana çıxması ilə bağlı «türklərin Orta Asiyadan qərbə yeni axınları baş- lamış, bütün 1-ci minillik boyu yerli əhali yeni türk tayfalarını qəbul etməli olmuşdur». Azərbaycan dilinin «lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu Aratta dövründən miladaqədərki aborigen və gəlmə türk tayfa dillərinin lüğəti və quruluşu əsasında müəyyənləşmişdir». Müasir Azərbaycan dilinin «fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu 1-ci minilliyin birinci yarısının məhsuludur. İlkin feodalizm dövründə (III-V əsrlər) ümumxalq dili kimi təşəkkül tapan bu dilin qol-qanad açmasında qədim aborigen tayfalarla yanaşı hun, savar, xəzər, qıpçaq, oğuz, kəngər, türk və s. tayfa dillərinin böyük rolu olmuşdur». ( Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi,s.577 ) «Ərəblər Azərbaycana daxil olarkən artıq vahid Azərbaycan xalqı və onun vahid dili inkişaf prosesi keçirirdi – ümumiləşməkdə, müxtəlif türkdilli etnosların şivə xü- susiyyətlərindən təmizlənməkdə, ədəbiləşməkdə idi və türk-azəri dilinin ədəbiləşməsində ən böyük işi folklor nümunələri görürüdü… Ayrı-ayrı qohum türk tayfaları min illər boyu yaratmış olduqları əsatir, əfsanə, rəvayət, nağıl və dastanları böyük məhəbbətlə bir-birinə ötürür və bu prosesdə dilin de- mokratikləşməsi, ümumiləşməsi ilə yanaşı, folklor nümunələri də ümumiləşir və bir tayfanın, bir etnosun yaradıcılıq məhsulu olmaqdan çıxaraq, bütün xalqın mədəniyyət, ədəbiyyat abidəsinə çevrilirdi. Ayrı-ayrı tayfaların adı ilə bağlı olan bayatı, varsağı, əfşarı, qaytağı və s. də bu dövrün məhsuludur. Hazırkı atalar sözlərinin, məsəllərin, alqışların, qarğışların, vulqar ifadələrin, tapmacaların, bayatıların, nağılların böyük bir qismi kök etibarilə həmin dövrün yadigarlarıdır». Q.Kazımov folklorun ümumiləşməsini şifahi ədəbi dilin formalaşmasının yekunu hesab edir; Dədə Qorqud boylarını VI- VIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin zənginliyini və gözəlliyini nümayiş etdirən misilsiz abidə kimi dəyərləndirir. Bu cür böyük miqyaslı elmi gəzişmələr, tarixə obyektiv baxış isə ona öz 24
araşdırmalarını və düşüncələrini inamla tezisləşdirmək səlahiyyəti qazandırır: «Azərbaycan ədəbi dili səlcuqların gəlişindən bir neçə yüz il əvvəl təşəkkül tapmışdı. Səlcuqlar Azərbaycana ayaq basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi». Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı Qəzənfər Kazımovun elmi araşdırmalarının bir qismi müəyyən sözlərin etimoloji təhlili istiqamətindədir. Hələ elmi fəaliyyətinin ilk dövrlərində o, etimoloji tədqiqatın əhəmiyyətindən bəhs edib yazırdı: «Etimologiya dilçiliyin çətin, lakin maraqlı sahələrindəndir. Qədim tarixi və mədəniyyəti olan hər bir xalq öz tarixinin uzaq keçmişindən gələn izlərini, qədim adət-ənənələrini, təsərrüfat həyatını, məişətini, qonşu xalqlarla əlaqə və münasibətini, mənsub olduğu xalqın təfəkkürünün bəsitdən mürəkkəbə doğru inkişafını hərtərəfli öyrənmək üçün etimoloji araşdırmalardan da bir vasitə kimi istifadə edə bilir. Etimoloji tədqiqat bir elm kimi, xalqa onun keçmişini, qədim mədəniyyətini, ictimai həyatını və məişətini öyrənmək üçün geniş imkanlar yaradır». ( Q.Kazımov. Dilçi-etimoloq. V.İ.Lenin ad. APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 1969, № 6, s.26 ) Doğrudan da, sözün tarixi eyni zamanda cəmiyyətin, xalqın, millətin, hətta bəzi baxışlara görə, dünyanın, bəşəriyyətin, kainatın tarixidir. Hər hansı bir adın düzgün etimoloji izahı təkcə dil tarixini araşdırmaq üçün deyil, xalqın et- nik və siyasi tarixini öyrənmək üçün də faydalıdır. Ə.Dəmirçizadə doğru deyir ki, «sözün törənişi və inkişafı bir çox sirlərin, izi itmiş naməlum hadisələrin öyrənilməsi, çox zəruri olan məsələlərin tədqiqində istifadə olunan ən mötəbər və zəngin mənbələrdəndir… Söz sirlər xəzinəsinin açarıdır». ( Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı,1968, s.5. ) Bu mənada «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında Q.Kazımovun bəzi toponim və etnonimlərin sözaçımına diqqət yetirməsi həm dil tarixinə, həm də ölkənin və xalqın tarixinə işıq salmaq, bəzi çətin problemləri aydınlaşdırmaq baxımından lazımlı və əhəmiyyətlidir. Belə sözlərdən biri «Azərbaycan»dır. Orta çağlardan başlayaraq, elmi-filoloji fikirdə bu sözün etimologiyasına dair kifayət qədər geniş söhbət açılmış, müxtəlif 25
xalqların alimləri onun mənşəyi və semantikası haqqında dürlü fikir və mülahizələr söyləmişlər. Strabon, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Qrişman və b. «Azərbaycan» sözünü məşhur sərkərdə Atropatın adı ilə bağlayırlar. X.Bortolomeo, M.N.Boqolyubov kimi tədqiqatçılar «Azərbaycan»ı toponim hesab edir və «Avesta»dakı od tanrısı Atarla əlaqələndirirlər. M.Azərli, T.Musəvi və Z.Yampolski də «Azərbaycan» - «Atropaten» sözünün əslini- kökünü od tanrısı «Atar»la bağlayır və onun iki hissədən ibarət olduğunu bildirirlər. ( M.Azerlu, T.Musevi, Z.Əmpolğskiy. O slove «Azerbaydjan». Dokladı Akademii Nauk Azerb. SSR, XXX t., Baku, 1974, s.81-82 ) «Azərbaycan» sözünün etimologiyası haqqında İ.Əliyev, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev, M.İsmayılov, M.Seyidov və başqa tədqiqatçılar da söhbət açmış, bu kəlmənin ilkin variantını müəyyənləşdirməklə onun etnik yiyəsini və leksik mənasını axtarıb tapmağa çalışmışlar. Onların bir qismi «Azərbaycan» sö- zünü mənşəcə iran dilləri, digər qismi isə türk dilləri ilə əlaqələn- dirmişlər. Bu fikirlərin hamısını tənqidi surətdə təhlil edən Q.Kazı- mova görə «Azərbaycan» sözü öz əsasını
sözlər «Azərbaycan» şəklinə düşənə qədər uzun bir yol keçmişdir. O da həmkarlarının çoxu kimi bu qənaətə gəlir ki, «Andarpatianu» ölkə adı tərkib etibarı ilə bir neçə sözün birləşməsindən yaranmışdır. Sözün sonundakı «u» yad ele- mentdir; pat- ölkə deməkdir və o dövrdə Şərqdə geniş yayılmış, o cümlədən türkcədə də işlənən matu sözüdür; - an isə cəm şəkilçisidir». Antar
hissəsi iki sözdən ibarətdir: An – göy allahının adıdır, tar
– tanrı deməkdir. Söz bütövlükdə «An
ölkəsi» mənasındadır».( Q. Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi, səh.393
) Q.Kazımovun təhlil etdiyi sözlərdən biri də «Alban» sözüdür. Bu söz də Q.Kazımova qədər bir çox dilçi, tarixçi və coğrafiyaşünas alimlərin diqqətini çəkmiş, Plinii, Strabon, A.Yanovski, N.Marr, Ə.Dəmirçizadə, K.Trever, Z.Yampolski və başqaları bu sözün «ağ», «dağ», «yüksəklik», «yuxarı ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma» mənalarını açmışlar. Y.Yusifov və Q.Qeybullayev «Alban» sözünün türk mənşəli 26
olduğunu bildirmişlər ( Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, 146-149; Q.A.Qeybullaev. K gtnoqenezu azerbaydjanüev. Baku, 1991, s.76
). Q.Kazımov da sözün türk mənşəli olduğunu təsdiq edir və Aran, Ağvan sözlərinin sinonimi kimi işləndiyini bildirir. Onun qənaətinə görə,
və
Ağvan sözləri eyni mənalıdır. «
sözü tayfa adıdır, etnonim sonralar etnotoponimə çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub, həm də sonralar toponim kimi işlənmişdir… Alban sözünün əsasında «igid», «qəhrəman» mənasında «alp» sözü durduğu kimi, «aran» sözünün kökü «ər» də «kişi», «igid», «cəsur» mənasındadır». Monoqrafiyada «kaspi», «xəzər», «sak» və sair sözlərin də etimologiyasına dair maraqlı fikir və mülahizələr vardır. Təbii ki, onun bütün tezislərini tam həqiqət kimi qəbul etmək hələlik çətindir. Alimin özü də etiraf edir ki, kitabda deyilənlərin bəziləri şəxsi mülahizə, düşüncə və təəssüratların məhsuludur və gələcəkdə daha dərindən araşdırılacaqdır. Lakin bütövlükdə «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabı Qəzənfər Kazımovun alim-dilçi qüdrətinin, eridusiyasının və mədəniyyətinin, milli vətəndaş qeyrətinin əsas atriibutlarını əks etdirən sanballı bir əsərdir və gələcəkdə daha geniş miqyasda öyrəniləcəkdir… «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında insanın Yer üzünə, türklərin Şərqə, Şimala və Qərbə Ön Asiyadan yayılması haqda elmi konsepsiyanı möhkəmləndirən Q.Kazımov sonrakı tədqiqatında – «Aşina və Azərbaycan» məqaləsində də çox çətin bir problemin aydınlaşdırılmasına çan atır. Bu məqaləsində müəllifi daha konkret məsələlər düşündürür: «Nə üçün bütün türk xalqlarının adı var, lakin yalnız bizim dilimiz bütün keçən minilliklərin ərzində «türk dili» adlanmışdır? «Türk» adı harada və tarixin hansı dövründə meydana gəlmişdir? Böyük türk xaqanlığının – o xaqanlıq ki, Çin imperatorlarını «bizim cənubdakı uşaqlar» adlandırırdılar, - əsasını qoymuş Aşina tayfası ilə Azərbaycanın əlaqələri nədən ibarətdir?». ( Qəzənfər Kazımov. Dil, Tarix, Poeziya. Bakı,2005,s.97-98) Məsələni əsaslı və inandırıcı şəkildə izah etmək üçün çox müxtəlif elmi mənbələrə, xüsusilə Lev Qumilyovun «Qədim türklər» kitabına 27
müraciət edən tədqiqatçı ilk növbədə «türk»ün genezisini və tarixini açıqlamalı olur. Onun fikricə, «türk» sözü eyni zamanda konkret bir tayfanın adıdır. İlk dəfə eradan əvvəl XXIV əsrdə Assur yazılarında «turukki», şumer-akkad yazılarında isə turuk/türük şəklində işlənmiş bu söz Ön Asiyanın – Azərbaycanın çox güclü tayfalarından birinin adını bildirmişdir. Yırtıcı assurlar bu tayfadan həmişə qorxub çəkinmiş, məcburiyyət qarşısında qalaraq, onlarla qohumluq əlaqələri qurmuşlar. E.ə. III-II minilliklər boyu turukkilərin əsas qüvvəsi Azərbaycan ərazisində yaşamış, dövlət qurumlarının tərkibində olmuşlar. Maraqlıdır ki, böyük türk xaqanlığının əsasını qoymuş «500 evlik Aşina ailəsi»ni də Orta Asiyada başqa türk tayfalarından fərqləndirmək üçün «türküt» adlandırmışlar. Tobalar Şimali Çini fəth edərkən özlərinə tabe etdikləri tayfalardan biri də «500 evlik Aşina ailəsi» olmuşdur. Şensi vilayətinin qərbindəki Xesidə yerləşən bu tayfa işğal zamanı tobaların təbəəliyini qəbul etməyərək, köçüb Altaya getmiş, uzun müddət Altayın mərkəzində sakitcə yaşayaraq, oturaq həyat sürmüş, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar (bax: Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993, s.208 ) Məqalədə Aşina tayfa adının mənşəyi, bu tayfanın mifik- əfsanəvi genezisi, dini görüşləri, məskunlaşdığı ərazilər, məşğuliyyəti, onların köçəri adlandırılmasının səbəbləri haqqında informasiyalar,
sözlərinin izahı da tədqiqatçının əsas konsepsiyasının aydınlaşmasına xid- mət edir. Həmin konsepsiyanın başlıca müddəaları isə belədir: türkün beşiyinin Altay hesab olunması barədə fikirlər tam yan- lışdır; Altayın türk əhalisi Ön Asiya miqrantlarıdır; Altay adının özü oraya Ön Asiyadan aparılmışdır; türklər Şərqə, Şimala və Qərbə hərəkət edərkən əksərən öz sevimli toponimlərini də özləri ilə aparmış və yaşatmışlar. Bütün bunlar Qəzənfər Kazımovun simasında dilin tarixini xalqın, etnosun tarixi ilə qırılmaz vəhdətdə öyrənən, mənsub olduğu xalqın etnik kimliyini dil faktları ilə sübut edən filoloq- tarixçinin canlı portretini əyaniləşdirir. Bu keyfiyyət onun «Homerin poemaları və «Kitabi Dədə-Qorqud», «Avesta», 28
Azərbaycan və doktor Şəfizadənin elmi qüdrəti», «Azərbaycan dili frazeologiyasının ən qədim qatı», «Şumer-türk əlaqələrinə dair yeni əsər» məqalə və monoqrafiyalarının da elmi məzmunundan aydın görünür. *** Q.Kazımov Azərbaycan dilinin tarixi keçmişini onun çağdaş durumu ilə paralel araşdıran alimdir. Onun əsərlərinin bir qismi müasir Azərbaycan ədəbi dilinin aktual problemlərinin, xüsusilə dilin bədii imkanlarının, obrazlılıq vasitələrinin, poetik üslubun əsas göstəricilərinin elmi tədqiq və təhlilinə həsr olunmuşdur. Bu baxımdan «Nəsrin şeriyyəti» məqaləsi özünün nəzəri məziyyətlərinə görə başqalarından seçilir. Məlumdur ki, ədəbi dilin və bədii üslubun normalarının inkişaf edib təkmilləşməsində söz sənətkarlarının – şair və nasirlərin rolu misilsizdir. Yazıçılar çox zaman ədəbi dilin leksik, üslubi və qrammatik normalarına uyğun yazmağa çalışırlar. Lakin bu, heç də həmişə ədəbi dilin və bədii üslubun inkişafı üçün möhkəm stimul ola bilmir. Sənətkar fərdiyyəti və orijinallığı bəzən ədəbi dilin mövcud qaydalarının və normalarının pozulduğu zamanlarda yaranır; əgər yazıçı insanı valeh edən gözəl bir mənzərə, onu həyəcanlandıran dəhşətli bir səhnə, canlı bir lövhə yaradarkən, yaxud insan mənəviyyatının ən dərin, gizli qatlarını, onun fərdi yaşantılarını, təbii hisslərini canlandırarkən mübtəda ilə xəbərin, tamamlığın yerini dəyişibsə, bunu qüsur saymaq təkcə biliksizlik, savadsızlıq yox, həm də zövqsüzlükdür. Çünki mənzum əsərlərdə olduğu kimi, mənsur əsərlərdə də «qrammatik normaların, xüsusən söz sırasının pozulması halları əsər uğurlu olduqda, nəsrin poeziyasını gücləndirir». ( Qəzənfər Kazımov. Sənət düşüncələri.Bakı, 1997, s.13 ) Adı ilə məzmununun uyğunsuzluq təşkil etməsi, «nəsrin poeziyası» ifadəsinin mücərrəd, bəzi fikirlərin az qala nəsihət, digər mülahizələrin isə bir qədər mübahisəli səslənməsi – məqalənin elmi sanbalını azalda bilmir. Müəllif nəsrin bədii strukturunu şərtləndirən mənsur təhkiyənin təşkili prinsipləri, yazıçı və şərti müəllif təhkiyələri, onların qarşılıqlı əlaqəsi və dil 29
xüsusiyyətləri, obraz nitqinin tipikləşdirilməsi barədə geniş elmi söhbət açmaqla «bədii dilin loqarifması»nı (M.İbrahimov), onun polyar koordinatlarını aydınlaşdırmağa, dil vahidlərinin həmin koordinatlardakı yerini və funksiyasını müəyyənləşdirməyə çalışır. O, Amerika yazıçısı U.Folknerin «Hər bir romançı uğur- suzluğa uğramış şairdir» - sözlərinə istinadən nəsrin şeriyyətini və nasirin şairliyini həyat və dil həqiqətinə sədaqətində, bu həqi- qətlərin canlı və təbii təqdimatında görür. Nəsrin şeriyyəti məsələsi tədqiqatçının «Ağ dərənin rənglər aləmi» məqaləsinin də əsas tədqiqat predmetidir. Xalq yazıçısı Əkrəm Əylisinin «Ağ dərə» romanından bəhs edən bu məqalədə müəllif yazıçının bədii dilini nəsr şeriyyətinin ən gözəl və səciyyəvi nümunəsi kimi qiymətləndirir və həmin şeriyyəti yaradan komponentləri – ovqat, söz, səs, ifadə, cümlə və s. dil vasitələrini dəqiq göstərərək yazır: «Ağ dərə» romanında şairanəlik Mehdinin düşüncə və təfəkküründə, təbiətə, insanlara, səslərə, rənglərə münasibətində, yazıçının təhkiyə dilində, təsvir, ifadə vasitə və üsullarında özünü göstərir». Maqalədə bu vasitələrin hər birinin yığcam və mənalı şərhini verən Q.Kazımov Ə.Əylisli nəsrini səciyyələndirən ornamentallığın da mahiyyətini açıqlayır: «Lirik, ornamental, poetik nəsr təsvir edilənin təsvirindən çox, dünyanın emosional qavranılmasının adekvat təsvirinə cəhd edir. Bu təsvirdə dün- yanın «obyektiv» görünüşünün bütün nisbəti pozulur, hadisə və əlamətlər assosiasiyalarla, emosiyalarla əlaqələndirilir. Adət olunmuş əlaqələrin dağıdılması, çox uzaq ideyaların əlaqələn- dirilməsi təsvirin əsas prinsipinə, söz sənətinin əsas metoduna çevrilir». Ornamentallığı «Ağ dərə»nin həm fikir-məzmun, həm də söz, ifadə, cümlə qatında izləyən Q.Kazımov doğru qənaətə gəlir ki, romanda «fikirlərin munisliyi, həzinliyi ifadə tərzinin zərifliyi ilə birləşir, ritm, intonasiya ilə yanaşı, şerə məxsus assonans və alliterasiyalar romanın dilini poetikləşdirir.... Əsərdə «çünki» bağlayıcılı səbəb budaq cümlələrinin çoxluğu az qala müəllif üslubunu tanıdan bir əlamət kimi çıxış edir. Romanın dili üçün cümlənin əvvəlində işlənən «və» bağlayıcısı da üslubi əlamətdir. Bu cür cümlələrdə «və» təkcə müxtəlif cümlələr və abzaslar 30
arasındakı fikirləri bağlamağa deyil, emosionallığa da xidmət edir»
Dil həyat həqiqətinin konkret faktıdır. Onun leksik tərkibinə müxtəlif söz qrupları daxildir. Yazıçının sənətkarlığı bu söz qruplarından yerində və dərəcəsində istifadə edə bilməsindən çox asılıdır. Yazıçı öz əsərində leksik vahidlərdən düzgün istifadə edirsə, onun əsəri məziyyət qazanır, əgər o, bu vahidləri əsərə heç bir zərurət olmadan daxil edirsə, bu zaman əsər sönükləşir, onun estetik dəyəri və gücü zəifləmiş olur. «Dəli Kür»ün dili» məqaləsində tədqiqatçı bu romana məxsus bədii gözəlliyin bir çalarını əsərin dilinin təbiiliyində görür. Məlumdur ki, «Dəli Kür»ün sintaksisi əsasən sadə cümlələr əsasında qurulmuşdur. Lakin bu xüsusiyyət mətnə bəsitlik yox, aydın görünən bir lakoniklik, estetik potensiya gətirir. Q.Kazımov bu keyfiyyəti dərhal görür və yüksək dəyərləndirir; aydınlaşdırır ki, romanın «yığcam və ifadəli cümlələr əsasında qurulmuş dili hadisələrin bir-birini tez-tez əvəz etməsinə, xarakterlərin daha sürətlə açılmasına səbəb olur». ( Qəzənfər Kazımov, Sənət düşüncələri, s.40 ) «Dəli Kür»ün dilində işlənmiş etnoqrafik dialektizmlərin, arxaik sözlərin yığcam elmi təhlilini verən tədqiqatçı onların bədii zərurət nəticəsində işləndiyini və buna görə romanın dilinə canlı bir kolorit gətirdiyini faktlarla əsaslandırır. Ədibin bədii təsvirlərinin gözəlliyini və təbiiliyini, yaddaqalan mənzərələr yaratdığını əyaniləşdirmək üçün tədqiqatçının seçdiyi nümunələr uğurlu olduğundan romana maraq və sevgini daha da artırır: «Göy inildəyib şaqqıldadı. Selləmə yağış başladı. Suyun üzü atılıb düşdü. Elə bil, Kürü daşa basdılar». «Başı az qala tavana dəyən, pəhləvan cüssəli Cahandar ağanın qara sifəti tunc kimi bozardı, iri həbəşi dodaqları titrədi, qıllı çatma qaşlarının arası düyünləndi». Müasir Azərbaycan dilinin, xüsusilə bədii üslubun inkişafında yazıçı rolu, nəsr dilinin özünəməxsusluğu, dialekt və şivələrin bədii dildəki funksiyası Q.Kazımovun əsərlərində diqqətlə öyrənilən məsələlərdəndir. Onun İ.Şıxlı, S.Əhmədli, Anar, Ə.Əylisli, Elçin, F.Kərimzadə, S.Səxavət və b. nasirlərin roman və povestlərinə həsr olunmuş məqalələrində, müxtəlif 31
çıxışlarında, müsahibələrində müasir nəsr dilinin səciyyəvi xüsusiyyətləri təhlil olunmuş, adları çəkilən sənətkarların əsərlərində təzahür formaları göstərilmişdir. Tədqiqatçı çağdaş nəsr dilinin gözəlliyini və bu dili yaradan nasirlərin uğurlarını onların xalq dilinə əsaslanmasında, bu dilin saf, qaynar bulağından içməsində, bədiilik imkanlarından məharətlə istifadə edə bilməsində görür. O, müşahidələrini dərinləşdirməklə çağdaş yazıçıların nəsr dilində təsadüf edilən bir sıra leksik vahidləri, məsələn, şivə sözlərini işlədərkən müəllif məqsədini dəqiq müəyyənləşdirir. Bu baxımdan alimin İ.Şıxlı romanlarının dili haqqında fikirləri maraqlı görünür: «Ayrılan yollar»da da, nəsr dilinin gözəl nümunəsi olan «Dəli Kür»də də şivə materiallarına müraciət edilmişdir. Lakin bu əsərlərdə istifadə edilmiş şivə elementləri başqa-başqa xarakterdədir. «Ayrılan yollar»da yazıçı daha çox məhəlli kolorit yaratmaq, obraz nitqini tipikləşdirmək prinsipinə əməl etmiş, «Dəli Kür»də tamamilə başqa məqsəd – qarşılığı olmayan sözlərlə ədəbi dili zənginləşdirmək məqsədi güdmüşdür». Çağdaş nəsr dili kimi çağdaş poeziya dili də Q.Kazımovun sevimli mövzularındandır. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Hüseyn Arif, Söhrab Tahir, Zəlimxan Yaqub kimi şairlərin yaradıcılığına, eləcə də Azərbaycan nəşriyyatlarında çap olunmuş bəzi şeir kitablarına dair məqalə və resenziyalarında o, həmin sənətkarların poetik üslubunu, məcazlar sistemindən istifadə im- kanlarını təhlil edir. Məlumdur ki, şeir dilini təhlil etmək olduqca çətindir; buRada işlənmiş söz və ifadələrin bədii yükünü müəyyənləşdirmək tədqiqatçıdan xüsusi səriştə tələb edir. Belə səriştə və bacarıq Q.Kazımovun «Heydərbaba yüksəkliyi» məqaləsində aydın görünür. M.Şəhriyarın məşhur poemasından bəhs edən həmin məqalədə tədqiqatçı ədəbi-elmi təhlilin isti- qamətini kon- kret misalların, söz və ifadələrin üzərinə yönəltməklə poemanın bədii məzmun qatını, həyatın bütün ağrı- acılarını, uşaqlıq çağlarının sevinc və qayğılarını gah xoş duyğular, gah da böyük nisgil və həsrətlə xatırlayan şair qəlbinin ən dərin guşələrini aydınlaşdırmış olur. Məhz belə təhlil üsulu sübut edir ki, «Heydərbabaya salam» poemasının oxucular arasında dərin rəğbət və məhəbbət qazanmasının sirri təkcə 32
onun ictimai məzmun qatının dərinliyində yox, həm də ifadə gö- zəlliyində – dilinin şirinliyində, şairin istifadə etdiyi bədii mü- qayisə, mübaliğə və metaforaların təbiiliyində, xalq dilinin zənginliyindən məharətlə bəhrələnməsindədir. Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|