Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT
- III FƏSİL LEKSİK VƏ ÜSLUBİ-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏR XALİS AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ
|
ƏLAVƏLƏR Pyesin 1926-cı il nəşrində mətnə əlavə edilmiş şəkilçilər, sözlər, ifadələr fikrin dəqiqləşməsinə, konkretləşməsinə, qeyri- müəyyənliyin aradan qalxmasına, ifadəliliyə və emosionallığa, surətlər arasında münasibətlərin daha da aydınlaşmasına səbəb olmuşdur. Mətnə yeni şəkilçilərin əlavə edilməsi həm qrammatik, həm də üslubi mahiyyət daşıyır. Görünür, şəkilçilərin məna və qrammatik xüsusiyyətləri barədə ədibin təsəvvürü genişləndikcə, onlardan daha səmərəli istifadə etməyə çalışmışdır. Ədib kəmiyyət şəkilçisinə daha çox diqqət yetirmiş, -lar, -lər
şəkilçisinə həm qanunauyğun uzlaşmaya əməl edilməsi, həm də üslubi vəziyyətlə əlaqədar – ümumiləşdirmə çaları yaratmaq baxımından müraciət etmişdir. Məlumdur ki, mübtəda insan məfhumu bildirdikdə uzlaşma əksərən tam olur. Müəllif, bəzi cümlələrdə xəbərə -lar, -lər şəkilçisini artırarkən bu cəhəti nəzərə almışdır: …cəmi şəhərin uşaqları da …cəmi
şəhərin
uşaqları da b i l i r. (6) b i l i r l ə r. (11) Bəzən bu məqamda ədib həmin şəkilçidən düzgün istifadə edə bilməmişdir. İsimlər konkret kəmiyyət bildirən sözlə təyinləndikdə - lar,-lər şəkilçisinə ehtiyac olmadığı halda, «Gözüyün iki deşiyindən gəlsin» cümləsi «Gözüyün iki deşiklərindən gəlsin» şəklində dəyişdirilmişdir. Ədib III növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərini də kəmiy- yətcə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır: …yer-göy onların dudi-a h ı n d a n …yer-göy onların dudi-a h l a r ı n d a n lərzəyə gələcək. (36) lərzəyə gələcək. (52) Mənim balalarımın göz y a ş ı n ı Mənim balalarımın göz y a ş l a r ı n ı 101
allah yerdə qoymaz. (21) allah yerdə qoymaz. (52) Belə əlavələr nəticəsində cümlə qrammatik deyil, daha çox üslubi cəhətdən qazanmış olur. Mübtəda ilə xəbər arasında uzlaşmada olduğu kimi, III növ təyini söz birləşməsinin də əvvəlində konkret kəmiyyət təyini olduğu halda, birinci komponent cəmləşmişdir: İki balaca u ş a q qolundan İki balaca u ş a q l a r ı n qollarından dutub daxil olur. (36) dutmuş daxil olur. (52) Ümumiliyi və qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırmaq üçün uşaq
sözünə artırılmış yiyəlik hal şəkilçisi yerinə düşür. Çünki cümlədəki balaca sözü, yiyəlik halın şəkilçisi olmadıqda, daha çox qol sözü ilə əlaqələnir və ilk varantdan az qala belə məna çıxır ki, gələn şəxs özü ilə uşaq deyil, uşaq qolu gətirirmiş. İkinci nəşrdə bu qüsur aradan qaldırılsa da, uşaq sözünün cəmlənməsi ilə qrammatik səhvə yol verilmişdir. Kəmiyyət şəkilçisinə nisbətən, yiyəlik halın şəkilçisindən ədib daha müvəffəqiyyətlə istifadə etmiş, ikinci növ təyini söz birləşmə- sinin xüsusi isimlə ifadə olunmuş birinci tərəfinə bu şəkilçini artır- maqla canlı danışıqda işlənən formanı ədəbi dil üçün normal vəziy- yətlə əvəz etmişdir: … bu, Süleyman bəydir, N ə c ə f …bu, Süleyman bəydir, N ə c ə f
b ə y o ğ l u. (31) b ə y i n o ğ l u. (43) Dilimizin inkişaf tarixindən məlumdur ki, III şəxs mənsubiyyət şəkilçili sözlərdə çox zaman təsirlik halın məzmunu yalnız -n şəkilçisi ilə ifadə olunmuşdur. Bu hal indi də canlı danışıq dilində qalmaqdadır. Lakin XVIII əsrdən başlayaraq, -ı
şəkilçili forma üstünlük qazanmış, sovet dövründə isə yazılı ədəbi dilimizdə bir qanun kimi sabitləşdirilmişdir. Bu sahədə düzəliş apararaq, 20-yə qədər cümlədə mənsubiyyət şəkilçili sözə -ı
102 şəkilçisi artıran ədtb, görünür, həmin inkişaf istiqamətini nəzərə almışdır; məsələn: Süleyman bəy x ə n c ə r i n versə… Süleyman bəy x ə n c ə r i n i (28)
versə… (41) Q o l u n qısır çiyninə. (6) Q o l u n u qısır çiyninə. (12) Mal yemiyənin m a l ı n Mal yemiyənin m a l ı n ı yeyərlər. (7) yeyərlər. (4) Şifahi nitqdə intonasiya, fasilə, vurğu və s. cümlənin məz- mununun asanlıqla və düzgün başa düşülməsinə səbəb olur. Yazıda isə formal qrammatik vasitələrdən – şəkilçilərdən daha çox istifadə edilir. Elə buna görə də şifahi nitq intonasiyası əsasında qurulmuş bəzi cümlələrə ədib sual ədatı, şərt şəkilçisi və s. artırmış, cümlələri ədəbiləşdirməyə çalışmışdır; məsələn: İstul-filan h a z ı r o l u b? İstul-filan h a z ı r o l u b d u r m u? (13)
(20) Harada g i z l ə y i b l ə r tapıb Harada g i z l ə y i b l ə r s ə, tapıb aparıb tapşırarsan atasına. (25) aparıb tapşırarsan atasına. (37) İkinci nəşrdə sözlərin əlavəsi daha çox dəqiqləşdirmə, qeyri- müəyyənliyi aradan qaldırma məqsədi güdür. Bu xüsusiyyət isimlərin əlavə edilməsinə daha çox aiddir. Məsələn, ədib aşağıdakı cümlələrdə mötərizələrdəki sözləri sonradan əlavə etmişdir: Gərək bu gün İmamverdinin qızı qayıtsın (atasının) evinə
(36); İndi iki yüz manat
(borc) vermək istəmir (48); Məşədi (Cəfər) baş əyib çıxır (51); Onların (gözlərinin) yaşını tökmə (31) və s. Əlavə edilmiş əvəzliklər də konkretləşdirmə mahiyyəti daşıyır: Gözünü dikib (o) dörd divara (56); Gətirim
(sənin) gözüyün qabağına (52) və s. Ədib Məşədi Cəfərin dilindəki «Xub, ver görüm» - cümləsinə asandır sifətini artırmışdır: Xub, ver görüm, asandır. 103
(22) Məşədi Cəfər bəylərə müamilə ilə pul verir və bu hesaba xeyli gəlir əldə edir. Nökər Cavad bu məqsədlə Məşədi Cəfərə pul verir və həmin pulu bəylərə birtəhər «sırımasını» xahiş edir. Bunun müqabilində Məşədi Cəfər «asandır» deməklə bəylərin vəziyyətini, qumardan məst olmuş bu adamların bir tərəfdən də müamilə yolu ilə necə müflisləşdiklərini göstərmiş olur, bir söz vəziyyətin aydınlaşmasına daha çox kömək edir. Lakin ədib sifətlərdən həmişə belə muvəffəqiyyətlə istifadə edə bilməmişdir. Məsələn, Əbdülün dilində «Yaxşı, Nəcəf bəyin bir oğlu var idi, necə oldu? cümləsinə oğlu sözünün təyini kimi təzədən yaxşı sö-
zünün əlavəsi lazım deyildi. Əvvələn, həmin cümlədə yaxşı
ədatı olduğundan təkrara yol verilmiş olur, digər tərəfdən, Əbdülün sonrakı replikasında bu söz işlənmişdir («Allah rəhmət eləsin, yaxşı oğlan idi») və nəhayət, Əbdül tərifləsə də, hadisələr göstərir ki, Süleyman bəyə «yaxşı» demək o qədər də doğru deyildir. Mətnə əlavə edilmiş istəmək, etmək felləri də ədəbi dilin xeyrinə olaraq loru danışıq dili ifadə tərzindən qaçmaq meylinin nəticəsidir: 104
Degilən adam gəlib, səni Degilən adam gəlib, səni g ö r m ə k
g ö r ə c ə k. (19) i s t ə y i r. (29) Mən heç vədə q ə b u l Mən heç vəqt q ə b u l e l ə y ə e l ə m ə r ə m k i… (23) b i l m ə r ə m ki… (34) Birinci cümlədəki görəcək
sözü qətilik məzmunu ifadə etmək üçün işlədilməmişdir. Bu cümlə el dilində çox vaxt elə beləcə də işlədilir. Feldəki -ə cək
şəkilçisinin atılması və istəyir
sözünün əlavəsi həqiqətən nitqin ədəbiləşdirilməsi meyli ilə bağlıdır. Əsərin yeni nəşrində müvafiq məqamlarda bir, çox, bəlkə və s. sözlərin əlavəsinə də rast gəlirik. Ə.Haqverdiyev leksik vahidlərlə yanaşı, mətnə frazeoloji vahidlər də artırmış, yaxud müvafiq sözlər əlavə etməklə frazeoloji vahidlərin formalaşması üçün imkan yaratmışdır. Məsələn: Bir də, başına dönüm, vallah, Bir də, qurbanım olum, q ə z ə b i n ruzgar elə dönübdür ki… (34) t u t m a s ı n, ruzgar elə dönübdür ki… (49) Xub, məgər kənd-kəsək Xub, məgər kənd-kəsək hamısı hamısı g e t d i? (40) ə l d ə n g e t d i? (56) İkinci nəşrdə əlavə edilmiş köməkçi sözlər, xüsusilə bağla- yıcılar diqqəti daha çox cəlb edir. Ki bağlayıcısının əlavə edilməsi ilə intonasiya yükü azaldılmış, canlı dilə məxsus asindetik cümlələr analitik cümlələrə çevrilmişdir:
Xub, səbəb nədir Mirzəyə Xub, səbəb nədir ki, Mirzəyə gələndə Hatəm olursan…(12) gələndə Hatəm olursan… (18) Budur, mən on ildən artıqdır Budur, mən səkkiz ildən artıqdır getmişəm İrana. (39) ki, getmişəm İrana. (55) 105
Əlavə edilmiş da (də) bağlayıcısı cümlənin ciddi tonunu azaltmış, müəllifin məqsədinə uyğun olaraq komizmi gücləndirmişdir: Sənin malın ana südündən Sənin malın ana südündən də halaldır. (12) halaldır. (17) Gözünə dərd buyururam, Gözünə dərd buyururam, canına
canına verəm. (14) da vərəm. (21) Səlim bəyin Həmzə bəyə (I misal), Cavadın Məşədi Cəfərə (II misal) dediyi bu sözlər ciddi və qəzəbli bir tonda deyil, zarafat tərzindədir. Ona görə də bağlayıcının əlavəsi cümlənin tonunu yumşaltmaq məqsədi güdür.
Ə.Haqverdiyev «Dağılaq tifaq»ın ikinci nəşrində bir sıra şəkil- çiləri, söz və ifadələri, ideyaca zəif, əsas hadisələrlə sıx bağlı olmayan cümlələri, hətta bəzən bütöv mətnləri ixtisar edərək əsərdən çıxarmışdır. İxtisar edilmiş şəkilçilər nisbətən azdır. Ədib evin yıxılmasın ifadəsindəki inkar şəkilçisini, əhvalatlar, çayçıxana sözlərindəki asemantik -lar, -çı şəkilçilərini ixtisar etmişdir. Bir neçə cümlədə isə baş cümlənin şəxs şəkilçisi (-dır) atılmışdır: məs.: Hər yerdə d e y ə c ə k d i r ki, Hər yerdə d e y ə c ə k ki, Nəcəf Nəcəf bəy mənə at bağışladı. (12) bəy mənə at bağışladı. (18)
Sözlərin ixtisarı müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. İlk nəşrdə canlı danışıq dilinin mühüm bir xüsusiyyəti kimi replikalara daxil olmuş qoy, elə, belə, bir, indi, də ədatları əsərin dili üzərində işləyərkən ədibə artıq görünmüş, ədəbi dil baxımından loru 106
sözlər təsiri bağışlamışdır. Ona görə də ədib: İndi mürəxxəs olaq qulluğundan (35),
Su mənə ləzzət verdi. Qoy bir istəkan da içim (28),
Nə vaxt görəsən elə biz də ürəyimizdəkini açıb deyəcəyik? (16),
Eşidən kimi elə Qarğalı çay deyib düz getdim (27),
Belə sizi görüm ağ gün eşidəndə burnunuzun ucu tütüsün (22), Ey,
Məşədi Həcəmət, bir dayan görüm (14), Kəndə də gedib oğurluq-quldurluq eləyib yol kəsəcək (9) - kimi cümlələrdən həmin sözləri ixtisar etmişdir. Bu cür ixtisar Yaxşı bilirəm sənin hünərini
(7) – cümləsindəki yaxşı
sözünə də aiddir. Pyesin 1899-cu il nəşrində elə sözlər işlənmişdir ki, onların mətndən çıxarılması məna dəyişkliyinə səbəb olmaz, əksinə, əsər forma, dil cəhətdən daha da yığcamlaşardı. Aşağıdakı cümlələrdə belə sözlərin bir qismi ixtisar edilmişdir (ixtisarlar mötərizədə verilir): O saət (gördüm) gördüyüm çəmən yox oldu. (19)
Daha (bəsdir) dalını oxuma, get. (23)
Bir
də mən gəzməkdən yorulan (adam) deyiləm. (26)
Pərvərdigara, biz nə günah eləmişdik (dünyada) ki, (biz) ac qalırdıq. (36) Zurnaçılı bağda (Kəlik zəmisinin yanında) Qaraqazan oğlu çıxdı qabağıma (27) və s. Ədib sovet dövründə zəhmətkeş insanların bəyliyə sinfi münasibətini yaxşı başa düşdüyü üçün ovçuların Süleyman bəyə dediyi başına dönüm frazeoloji vahidini ixtisar etmiş, fikrin qətiliyini bildirmək üçün əslinə baxsan modal ifadəsini mətndən çıxarmışdır. İkinci nəşrdə remarkalara da diqqət yetirilmiş, ehtiyac olmadan işlənmiş artıq sözlər ixtisar edilmişdir: Pərdə (salınır) . (15)
Cavad (padnosda) çay gətirir. (7)
(Bu halda) Süleyman bəy o biri otaqdan çıxır. (16) Xəncəri (çıxarıb) verir. (28) (İstəkanı doldurub) içir (28) və s. Maraqlı cəhətlərdən biri də ədibin bir neçə cümlədə və
bağlayıcısını ixtisar etməsidir: (Və) bir də mənim atama deyərsiniz ki… (32)
(Və) çəmənin neçə yerindən şirin bulaqlar axır.
(18) Yəqin ki, ədib savadsız qadının dilində, cümlənin əvvəlində işlənməsini nöqsan saydığı üçün bu bağlayıcını ixtisar etmişdir. Bunlardan əlavə, hala, irrəhmanirrəhim, balam, amma, bir də, 107
görüm kimi sözlər də doğru işlənmədikləri məqamlarda ixtisar edilmişdir. Surətlərin psixoloji vəziyyəti hadisələrin gedişindən aydın olduğu üçün remarka şəklində verilmiş Qeyz ilə, Ciddi, Hirsli, Çağırır kimi cümlələr, hadisələrin inkişafında heç bir rolu olmayan, artıq və yersiz izahat xarakteri daşıyan bəzi dialoqlar əsərdən çıxarılmışdır. Məsələn: İ k i n c i u ş a q. Bir buraya gəlin, burada bir adam öldürüblər ey. (Yoldaşlarına) Ora baxın, görün binəva necə çabalayır… Görəsən, güllə ilə urublar, yoxsa xəncər ilə? U ş a q l a r d a n b i r i s i ( gəlir əvvəlimincisinin yanına, baxır). Görmürsən, güllə ilə urublar, xəncər ilə vursa idilər, indi yarası da görünərdi. Bir də o güllə səsi eşitdik ha,mən ki dedim deyəsən adam öldürüblər, sən dedin ki, yox, quş atırlar. Elə bu imiş, yazıq, yazıq,gör necə çabalayır . (Avçılar çıxırlar). (30) Süleyman bəyin faciəsi tamaşaçıların gözləri önündə baş verir. Belə ola-ola, bir də uşaq təfəkkürü ilə bu hadisələrin səbəbini, necə baş verdiyini izaha çalışmaq hadisələrin gedişini sürətləndirmir, əksinə, ancaq vaxt alır. Ona görə də müəllif doğru olaraq uşaqların sözlərini ixtisar edərək yalnız bir cümlə saxlamışdır. Belə bir uzun təfərrüatın ixtisarına Süleyman bəylə Kərimin qarşılaşdığı səhnədə də rast gəlirik. (I nəşr., səh. 28-29, II nəşr. səh.41)
Pyesin sonunda böyük bir parçada – Nəcəf bəyin ölümündən sonrakı hissədə ədib bir növ ibrət dərsi vermək istəyir və Əbdülün dili ilə deyir: «Görün nə qədər günahı var imiş ki, allah bu dünyada fəqiri oda yandırdı». (45) Qətdən sonra verilmiş bu bir səhifəlik dialoq artıq olduğu üçün bütövlükdə əsərdən çıxarılmışdır. Ə.Haqverdiyevin öz əsərlərinin dili üzərində necə işlədiyini təfərrüatı ilə öyrənmək xüsusi və geniş bir tədqiqat tələb edir. Ədib sovet dövründə yenidən nəşr olunmuş əsərlərinin dili üzərində ciddi və geniş yaradıcılıq əməliyyatı aparmışdır. Bu əməliyyatın xarakteri haqqında konkret əsərlər üzrə daha dəqiq mühakimə yürütmək olar. 108
«Dağılan tifaq»ın ilk nəşrlərinin müqayisəsi göstərir ki, əsərin 1899-cu il çapı dilinin bir qədər loruluğuna, danışıq dilinə, xalq ifadə tərzinə yaxınlığına görə ikinci nəşrdən müəyyən dərəcə fərqlənmiş, müəllif sovet dövründə şəkilçi, söz, ifadə, cümlə və bəzən də bütöv mətnləri dəyişmək və ixtisar etməklə şivə xüsusiyyətlərinin, loruluq, bəsitlik, məntiqsizlik hallarının ləğvinə çalışmış, qrammatik quruluş və xüsusən söz sırası kimi mühüm məsələləri də bu əməliyyata daxil etməklə əsərlərinin dili üzərində işinin dairəsini xeyli genişləndirmişdir. İkinci nəşrdə ədəbiləşdirmə istiqamətində özünü göstərən bu düzəlişlər usta yazıçı əməyindən çox, bir dilçi əməliyyatına bənzəyir ki, bu da, heç şübhəsiz, gənc sovet respublikasının ədəbi dilə dair gördüyü yeni tədbirlərdə dramaturqun özünün fəal iştirakı ilə bağlıdır.
R. K a z ı m o v a. Ə.Haqverdiyev öz hekayələrinin dili üzərində necə işləmişdir. «Dil institutunun əsərləri», III cild, 1950, səh. 36-40. M. C a h a n g i r o v. M.F.Axundov dram əsərlərinin dili üzərində necə işləmişdir. Azərb. SSR EA nəşri, Bakı, 1962, səh.3- 142.
R. H. H ə s ə n o v. Y.V.Çəmənzəminli öz hekayələrinin dili üzərində necə işləmişdir. V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 1964, №2, səh.77-86. 109
III FƏSİL LEKSİK VƏ ÜSLUBİ-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏR XALİS AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ Bədii dilin, xüsusilə dram dilinin təhlili qarşısında duran mühüm məsələlərdən biri yazıçının xalq dilinə əlaqə və münasibətini, onun üslubunun xəlqiliyi dərəcəsini müəyyən etməkdir. Bu məsələ sənətkarın dünyagörüşü ilə bağlıdır. Belə ki mütərəqqi-demokratik dünyagörüşə malik olmadan, xalqın fikri ifadə vasitələrini duymadan xəlqiliyin gözəl nümunələrini yaratmaq olmaz. 36 Mütərəqqi-demokratik dünyagörüşü dedikdə, yalnız dil vasitələrinə deyil, həm də həyatın çoxsaylı və çoxcəhətli hadisələrinə, qanunlarına münasibət nəzərdə tutulur, forma məzmunla vəhdətdə götürülür. Hər hansı bir yazıçının öz dünyagörüşünü müəyyən ideya istiqamətində formalaşdırması onun bütün başqa cəhətlərinə də təsir edir. Belə bir proses ictimai mühitdən, şəraitdən möhkəm asılı olub, demək olar ki, yazıçını əhatə edən cəmiyyətin dayanmış olduğu ictimai pillə ilə şərtlənir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində həyat o qədər ziddiyyətli, o qədər qarışıq və təzadlı idi ki, «bu ziddiyyətlər aləmində həqiqəti seçmək, işıqlı tərəfi görmək və onu geniş xalq kütləsinə göstərməyi yalnız dühalar bacara bilərdi». 37 Elə buna görə də belə bir dövrdə yazıçının öz fikir və hisslərini xalqın başa düşəcəyi, xalqın fikir və hisslərinə təsir edə biləcəyi bir dildə yazması, həm ideya, həm də bədii dil nöqteyi-nəzərdən xəlqiliyin gözəl nümunələrini yaratması daha gərgin, daha çətin mü- 36
Бах . . .
, А И Е ф и м о в О языке художественных произведений , 1954, Москва
. 86.
сящ 37 . . . « »
Т И Щ а ъ ы й е в Молла Нясряддин йарандыьы заман
линдя юзцнц эюстярян мцхтялиф цслублар . -
» ,
, щаггында АДУ нун Елми ясярляр и Дил вя ядябиййат серийасы 1963, 6, .69. № сящ
110 barizələrlə dolu bir şəraitdə cərəyan edən prosesin nəticəsi oldu- ğundan şərəfli və qiymətlidir. Ə.Haqverdiyevin dramlarının oriji- nallığı, həyatiliyi və gücü təkcə onun əsərlərində qoyulmuş əsas məsələlərdə və həmin məsələlərin xalqın xeyrinə necə həll edilməsində deyil, həm də bu əsərlərdə istedadla istifadə olunmuş dildə, canlı danışıq dilinə məxsus xüsusiyyətlərdə təzahür edir. Demokratik cəbhənin başqa görkəmli nümayəndələri kimi, o da çətin bir şəraitdə demokrat yazıçı mövqeyindən çıxış edərək, xalq dilinin ruhunu, canını təsbit edən əsərlər yazır, milli dilimizin bünövrəsi üzərində əzəmətli binanın yüksəlişində kitab üzü görməmiş saysız-hesabsız söz və ifadələrlə yaxından iştirak edirdi. Ə.Haqverdiyevin ilk pyeslərinin, xüsusən ilk kamil əsərlərindən biri olan «Dağılan tifaq»ın leksik təhlili, yaradıcılığının əvvəlindən başlayaraq, onun canlı dilin lüğəvi vahidlərindən necə ustalıqla istifadə etdiyini, bu sahədəki əməli işinin əsl mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün maraqlı material verir və milli ədəbi dilimizi lüğət ehtiyatı ilə zənginləşdirmək sahəsində ədibin fəaliyyətini əks etdirən konkret nümunələr kimi diqqəti cəlb edir. «Dram dili danışıq dili ilə ədəbi dilin özünəməxsus kontaminasiyası olduğundan» 38 dram əsərləri bədii əsərlər içərisində xüsusi mövqe tutur və ictimai həyatın müxtəlif hadi- sələrinə daha həssas olduğu, həmin hadisələri bilavasitə obrazların dili ilə canlandırdığı üçün belə əsərlərdə müəllif son dərəcə rəngarəng nitq vasitələrindən – ümumişlək sözlərlə yanaşı, şivə leksikasından, arxaik sözlərdən, əsərin əsas qəhrəmanlarının sinfi təbiətinə uyğun olaraq jarqon ünsürlərindən, alınmalardan daha çox istifadə edir, realizm və tipiklik məsələlərinə əməl edərkən sənətkarın alınma sözlərə münasibəti aydınlaşır. Öz görkəmli sələfi M.F.Axundov kimi, Ə.Haqverdiyev də bədii dilin əsasında xalq dilini görür və dil yaradıcılığı sahəsində bu istiqamətdə irəliləyirdi. C.Məmmədquluzadə, Sabir və başqa görkəmli müasirləri kimi, onun da yeganə istinad nöqtəsi canlı 38
. . . .
, Акад Л В Щ е р б а Современный русский литературный язык . «
», 1939, 4, журн Русский язык в школе № .25.
сящ 111
xalq dili idi. O, əsl hikməti xalq dilinin sadəliyində və şirinliyində görürdü. Elə buna görə də onda xalq dilinə böyük maraq var idi. Hətta bu maraq bəzən aludəçiliklə əvəz olunurdu. Hələ vaxtilə «Yeni fikir» qəzeti yazırdı ki, «…onun (Ə.Haqverdiyevin – Q.K.) yazılarının dili… təmiz və açıq türk dili, Azərbaycan kəndlilərinin danışdığı və anladığı bir dildir». 39 Şübhəsiz, ədibin pyeslərinin dilindəki sadəlik, şirinlik, lakonizm və ifadəlilik daha çox xalis Azərbaycan sözləri ilə bağlıdır. Çünki bunlar əsrlərdən bəri dildə işlənə-işlənə cilalanan, xalq dilinin ruhunu əsrlərdən-əsrlərə ötürən, dilimizi çox qədim dövrlərlə bağlayan sözlər, ən zəruri, buna görə də başqa leksik vahidlərlə əvəz edilməsinə ehtiyac duyulmayan dil vasitələridir. Belə dil vahidlərinin: ağ, ağac, ağız, ad, ay, ayır, ara, artıq, at, açıq, bağlı, beş, bəy, bəri, boğaz, boş, böyük, bulut, qazan, qaya, qan, qapı, qar, qara, qarşı, qıs, qış, qulaq, qulluq, quru, quş, dağ, dad, daş, dəy, diz, dil, dörd, düz, el, en, əy, əlli və s. Sözlərdən ibarət böyük bir qismi (pyesin dilindəki 1332 sözdən 210-u) dilimizi bu dilin formalaşmasından çox-çox qabaqkı dövrlərlə, qədim türk tayfa dilləri ilə bağlayır, türk dillərinin qədim abidələrindən süzülüb gəlir. Xalis Azərbaycan sözlərinin böyük bir qisminin müasir türk dillərinin, demək olar ki, əksəriyyətində hal-hazırda işlənməsi göstərir ki, həmin sözlər ulu dilin əsas lüğət vahidlərindən olmuş və ona görə də müxtəlif türk dillərində indiyə qədər qalmışdır. Bu sözlər pyesin lüğət tərkibinin nisbətən az hissəsini təşkil etsə də, tək- rarən işlənmə imkanlarına görə çox böyük üstünlüyə malikdir. Məsələn, baş sözü pyesin dilində 60, bir 186,
bu 118,
mən 186,
nə 109,
o 113,
sən 123,
ver 96,
de 71,
gəl 85,
gör 72,
ol 181,
öl 43,
ki 90,
da(də) 135… dəfə işlənmiş, başqa söz və ifadələrlə elə ustalıqla əlaqələndirilmişdir ki, heç bir artıq söz və təkrar nəzərə çarpmır.
Xalis Azərbaycan sözlərinin bir qismi yalnız türk dillərində iş- lənməklə məhdudlaşmır, həm də türk və monqol dilləri ilə ortaqlılıq təşkil edir. Ata, at, nökər, qara, bağ, bulaq, il, ürək, indi, bəy, mən, sarı, min, ən və s. belə sözlərdəndir. Qoyun, inək kimi
sözlər isə təkcə türk və monqol dillərində deyil, tunqus və mancur 39 « » , 1927, 1305. Йени фикир гязети № 112 dillərində də işlənir və həmin dillər arasında ümumi, ortaqlı dil vahidləri kimi qeyd olunur. 40 Azərbaycan dili sözlərinin bir qismi sırf milli xarakter daşıyır və belə sözlərə yalnız bizim dildə təsadüf olunur. Pyesin dilindəki uşaq, çatı, yabı, uca, ha belə sözlərdəndir. Güman ki, bu sözlər öl- kəmizin ərazisində qədim dövrlərdə yaşamış ulu babalarımızın – aborigenlərin dillərinin qalıqlarıdır. 41 Şübhəsiz, belə sözlər həm xalq dilində, həm də bədii dildə o qədər də az deyildir, lakin Midiya və Alban yazılı abidələrinin məhdudluğu bu cür sözlərin tədqiqi işini çətinləşdirir. Bəzi şivə sözləri və leksik arxaizmlər istisna edilməklə, pyesdə işlənmiş xalis Azərbaycan sözləri dilimizin əsas lüğət fonduna daxil olan sözlərdir. Əsas lüğət fondundakı sözlər isə «…tarixi sabitlik, ümumi-həyati zərurilik, yeni sözlərin yaranması üçün baza ola bilmək kimi əsas əlamətlərinə görə digər sözlərdən fərqlənir və belə əlamətlər əsas lüğət fondunun, ümumiyyətlə dilin əsasının material hissəsi olmasını təmin edir». 42
qrupları da bu fikri təsdiq edir: 1. M ə k a n v ə z a m a n b i l d i r ə n s ö z l ə r: axşam, alt, ara, böyür, qarşı, qıraq, dal, dib, ev, irəli, iç, içəri, yaz, il, yurd, yuxarı, kənd, geri, gecə, orta, otaq, sol, uzaq, uc, yoxuş, dünən; 40
.:
Бах Исследование по сравнительной грамматике тюркских , ,
, ., 1962, языков Лексика АН СССР М сящ. 70;
Историческое развитие лекси
. , ., 1961, ки тюркских языков АН СССР М сящ. 161. 41
Ушаг чаты, ща
сюзляринин ерадан яввялки Мидийи
. .
( : ьуну проф Я Дямирчизадя бах , 1944) ; докторлуг диссертасийасы эюстярмишдир , йабы
уъа
: сюзляринин йалныз Азярбайъан дилиндя ишлянмясиня даир бах «
» Историческое развитие лексики тюркских языков , . 154, 254. сящ 42
Я М Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дили лцьят тяркибинин
.
тарихи тядгигиня даир Азярбайъан ССР ЕА Ядябиййат вя Дил
, Институтунун ясярляри VIII ., 1957, .94.
ъ сящ
113 2. B i t k i l ə r a l ə m i n ə a i d o l a n s ö z l ə r: taxıl, çəmən, çiçək, ağac, buğda, düyü, ərik, nar, ot, soğan, göy, kol; 3. M a d d i a l ə m i n a y r ı- a y r ı h i s s ə l ə r i n ə v ə t ə b i ə t h a d i s ə l ə r i n ə a i d s ö z l ə r: ay, buz, bulaq, bulut, qaya, qar, dağ, daş, dolu, yağış, yel, yer, kəsək, külək, gül, ölüm, təpə, çay, çöl, ildız, ildırım, su; 4. H e y v a n v ə q u ş a d l a r ı b i l d i r ə n s ö z l ə r: at, inək, buzov, dana, qoyun, eşşək, qaban, it, pişik, tülkü, qurd (canavar), qarışqa, mişavıl, yabı, balıq; bayquş, bildirçin, bülbül, qarğa, qırqavıl, quş, toyuq; 5. İ n s a n, h e y v a n v ə q u ş l a r ı n b ə d ə n h i s s ə- l ə r i n i b i l d i r ə n s ö z l ə r: ağız, alın, bağırsaq, barmaq, beyin, bel, birçək, boğaz, boyun, buğ (bığ), burun, qarın, qol, qanad, qulaq, diz, dil, dodaq, döş, ayaq, əl, üz, gön, göz, saqqal, saç, tel, ürək, çiyin, aşıq, qan, qıl, ət, yağ; 6. G e y i m, g e y i m h i s s ə l ə r i v ə b ə z ə k ş e y l ə r i n i n a d l a r ı n ı b i l d i r ə n l ə r: boyunbağı, düymə, əyin, ətək, paltar, papaq, xəncər, qurşaq, yaxa, cib; 7. X ö r ə k v ə y e y i n t i m ə h s u l l a r ı n ı n a d l a r ı n ı b i l d i r ə n l ə r: yemək, süd, penir, çörək; 8. Q o h u m l u q m ü n a s i b ə t i b i l d i r ə n s ö z l ə r: ana, ata, baba, bacı, qardaş, qız, nənə, oğlan, yoldaş, yiyə və s. Qeyd etmək lazımdır ki, bunlardan ana, ata, qardaş sözləri ümumtürk lüğət fonduna məxsus sözlərdir. Oğul, qız sözləri isə tamamilə ümumtürk xarakteri daşıyır və heç bir istisna olmadan bütün türk dillərinə məxsus olub, qədim türk yazılı abidələrindən başlayaraq elə sabit mənaya malikdir ki, bunu qan qohumluğu ilə əlaqədar başqa heç bir söz haqqında demək olmaz (bax.: «İstoriçeskoe razvitie leksiki törkskix əzıkov», səh.14). 9. M a d d i - m ə d ə n i y y ə t, m ə i ş ə t v ə i s t e h s a l a t l a ə l a q ə d a r o l a n s ö z l ə r: qab, qab-qazan, qab- qaşıq, qamçı, qaşıq, qızıl, qılınc, iynə, yorğan, kəsər, küllük, güllə, ocaq, tor, torba, tüfəng, çatı, çuval, od, odun, qoşun, kürək, tələ; 10. Ə l a m ə t, k e y f i y y ə t b i l d i r ə n s ö z l ə r: ağ, bərk, boz, boş, böyük, qara, qara-qura, qoçaq, qoca, quru, dəli, dişi, dolu, düz, yazıq, yalan, yaman, yaxşı, yetim, göy, gözəl, göyçək, uca, ucuz, sağ; 114
11. K ə m i y y ə t b i l d i r ə n s ö z l ə r: bir, dörd, beş, altı, on, on iki, otuz, qırx, yuz, bir-bir, beş-on, qırx beş; 12. Ş ə x s, i ş a r ə v ə s u a l b i l d i r ə n s ö z l ə r: mən, sən, o, biz, siz, onlar, birisi, kim, bu, nə, hanı, hara, niyə; 13. İ ş, h a l, h ə r ə k ə t, h a d i s ə, p r o s e s b i l d i r ə n s ö z l ə r: ağarmaq, ağlamaq, artırmaq, ayrılmaq, ayırmaq, alışmaq, almaq, anlamaq, aparmaq, artmaq, asmaq, atmaq, axmaq, axtarmaq, açmaq, aşmaq, bağışlamaq, bağlamaq, basmaq, batmaq, baxmaq, başlamaq, bəndləmək, bilmək, bitmək, boğmaq, buyurmaq, buraxmaq, bükülmək, bürünmək, vermək, vurmaq, qavzamaq, qavmaq, qazanmaq, qayırmaq, qayıtmaq, qaytarmaq, qalxmaq, qanmaq, qatlanmaq, qaçmaq, qızarmaq, qılmaq, qırmaq, qısmaq, qorxmaq, qoymaq, qonmaq, qocalmaq, qoşmaq, quylamaq, qurmaq, qurtarmaq, qurşanmaq, qucaqlamaq, qeyzlənmək, dağılmaq, dağıtmaq, dayanmaq, danışmaq, danmaq, darıxmaq, dartmaq, daxil olmaq, daşmaq, demək, dəymək, dinmək, dincəlmək, doğramaq, dolamaq, dolanmaq, doldurmaq, döymək, dönmək, döşəmək, durquzmaq, durmaq, dutmaq, düşmək, eləmək, enmək, etmək, eşələnmək, eşitmək, əyləşmək, əymək, əsirgəmək, əsmək, ilişdirmək, inanmaq, istəmək, istilənmək, itələmək, itilmək, itmək, içmək, işləmək, yazmaq, yaymaq, yalamaq, yalvarmaq, yamamaq, yandırmaq, yanmaq, yapışmaq, yaratmaq, yarmaq, yatmaq, ya- xalamaq, yerimək, yetmək, yetirmək, yığışmaq, yığmaq, yıxılmaq, yormaq, yummaq, yumrulmaq, yükləmək, yüyürmək, yüngülləşmək, keçmək, kəsmək, kiritmək, geymək, getmək, gəzmək, gəlmək, gətirmək, gizləmək, girələmək, girmək, gözləmək, göyərmək, göndərmək, görmək, göstərmək, götürmək, guruldamaq, gülmək, minmək, oxşamaq, oyanmaq, oynamaq, olmaq, onəltmək, otlamaq, oturmaq, oxumaq, ölmək, ölçmək, öpmək, öskürmək, ötmək, ötürmək, savaşdırmaq, savrılmaq, saxlamaq, sağalmaq, saymaq, salmaq, sataşmaq, satmaq, seçmək, sərilmək, sərinimək, sırımaq, sırtalmaq, sıxmaq, silmək, savrılmaq, soyumaq, soruşmaq, söyləmək, söylənmək, sökmək, sönmək, tavlamaq, tanımaq, tapmaq, tapşırmaq, təpmək, tikmək, toxtamaq, tökmək, tutmaq, tütümək, udmaq, uduzmaq, uzatmaq, ulamaq, urmaq, utanmaq, uçmaq, 115
üzmək, hırıldamaq, hökürmək, hürmək, çağırmaq, çalışmaq, çalmaq, çatmaq, çevirmək, çəkmək, çağırmaq, çırtmaq, çıxartmaq, çıxmaq, çəkmək, çöyürtmək, calamaq, cırmaq, şaxımaq.
Pyesin dilindəki ümumişlək sözlər morfoloji və sintaktik yolla yeni sözlərin yaranması üçün baza rolunu oynamışdır. Bu sözlərdən heç birinə yad bir dilin şəkilçisi birləşməmişdir. Yalnız bəzi şəkilçilərin şivə çalarlı sinonimlərindən istifadə edilmişdir. Məsələn, bərk, turş, bayat, təng və s. sözlərdən fel əmələ gətirən –i şəkilçisi sərin sözündən sərinimək felini əmələ gətirmişdir. Halbuki bu məqamda ədəbi dilimizdə sərinləmək feli işlədilir. Yaxud, yor felindən isim düzəltmək üçün –unuq şəkilçisindən istifadə edilmiş (İndi çay içərik, yorunuğumuz çıxar ) (39); -malı feli sifət şəkilçisi məqamında –acaq, -lı şəkilçiləri sözə qoşulmaqla, cümlənin kinayə çaları qüvvətləndirilmişdir: Görəcəkli günlərin varmış! (22) Əsərdə rast gəldiyimiz: boyunbağı, boşboğazlıq, çörəkpulu, kənddəngəlmə kimi bitişik , ağlıya-ağlıya, beş-on, bilə-bilə, bir-bir, bir-iki, boş-boş, qapı-qapı, qara-qura, qarışıq-quruşuq, qol-budaq, qol-qanad, dalın-dalın, eşələnə-eşələnə, it-qurd, yalvar-yapış, kənd-kəsək, gəlib-gedən, gün-gündən, mənəm-mənəm, oğul- uşaq, oynaqlıya-oynaqlıya, olan-olmaz, olub-qalan, pis-pis, tikə- tikə, titrəyə-titrəyə, tökə-tökə, qab-qaşıq, qab-qazan və s. kimi defislə yazılan sözlər də canlı danışıq dilində işlənən, pyesin dilini ümumxalq dilinin çoxişlənən sadə və təbii leksik vahidləri ilə əlaqələndirən nitq vasitələridir.
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|