Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SÖZÜN SEMANTİK CƏHƏTİ. ÇOXMƏNALI VƏ OMONİM SÖZLƏR
|
Tütümək feli də çox az müşahidə edilən sözlərdən olub, «burnunun ucu tütüsün» frazeoloji vahidinin tərkibində qalmışdır: Sizi görüm, ağ gün eşidəndə burnunuzun ucu tütüsün! (32) Burada tütümək sözü tüstüləmək, yanmaq, beləliklə, məcazi mənada – göynəmək mənasındadır. Bu söz tüstüləmək mənasında başqa türk dillərində də vardır. L.Budaqov türk-tatar dillərində tütümək, tütəmək – tüstüləmək, papiros çəkmək fellərinin olduğunu göstərib, aşağıdakı misalı vermişdir: Atəşim yanmadan dütünüm dütür – odum yanmadan tüstüm tüstüləyir. 90 Bunlarla yanaşı, bir sıra başqa türk dillərində, o cümlədən: türkmən
91 və qaraqalpaq 92 dillərində tute , başqırd dilində tötəü sözləri də tüstüləmək deməkdir. Məlumdur ki, bu sözdən «tütün» və «tüstü» mənalarında tütün
sözü də əmələ gəlmişdir. N.K.Dmitriyev qeyd edir ki, tütün sözü tüstü mənasında daha sabitdir və bütün türk dillərində işlədilir, tütün
(bitki) mənasında isə yalnız Azərbaycan, türk, türkmən 93 dillərində müşahidə olunur. Qeyd etməliyik ki, tütün
sözü bizim müasir dilimizdə tüstü mənasında yoxdur, tütümək feli isə dialektoloji lüğətlərdə öz əksini tapa bilməyib. 94 89
.: . . .
Бах Р Я Р ц с т я м о в Мцасир Азярбайъан ядяби дили цчцн архаикляш
. .
миш фелляр Дилчилик мяъмуяси Низами адына
,
Ядябиййат вя Дил институтунун ясярляри XVII ,
, 1963, ъилд Бакы
.19-20.
сящ 90 . . … Л Б у д а г о в Сравнительный I. .385. сящ
91
. , 1962,
.666. Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат сящ 92
-
, Каракалпакско русский словарь Москва, 1958, .665.
сящ 93 . . .
, , 1962. Н К Д м и т р и е в Строй тюркских языков Москва 94
, Ону да дейяк ки тцтцсцн
сюзц дя дахил олмагла мящялли вя
архаик сюз
« »
лярин бир чоху Даьылан тифаг ын сонракы
няшрляриндя редактор вя тяртибчиляр тя
ряфиндян тящриф . ,
едилмишдир Мясялян тцтцсцн
1936-
сюзц пйесин ъы ил няшриндя 140
Qonum sözü indi canlı danışıq dilində olduğu kimi, pyesdə də qonşu
sözü ilə birlikdə, qonum-qonşu şəklində işlənmişdir. Bu sözə yalnız pyesin ilk nəşrinin son məclisində Kərbəlayi Rəhimin dilindəki «Ay qonum, ay qonşu, ay allahı sevən, bir çölə çıxın!» cümləsində ayrıca rast gəlirik. Hər iki sözün kökü «Kitabi- Dədə Qorqud»da işlənmiş qonmaq
felidir: Gətirib qara otağa qondurdular. Oğuz yenə əyyamla gəlib yurduna qondu; Ol (qırx) namərdlər dəxi bir yerdə qonmuşlardı və s. Bu misallardakı qonmaq
sözlərini birinci cümlədə oturmaq, ikincidə sakin olmaq, üçüncüdə düşmək, düşərgə salmaq, dayanmaq, oturmaq mənalarında başa düşmək olur. Qonum-qonşu sözünün tə- rəflərində də bu mənalar müəyyən dərəcə qalmışdır. Görünür, qonmaq felinin üzərinə sinonim isim düzəldən şəkilçilər (-um, -ış>şı)
artırılmaqla qonum
və qonşu
sözləri düzəldilmiş, bunlardan birincisi tədricən məhdudlaşmış, ikincisi üstünlük qazanmışdır. Sözlərin fonetik tərkib və məna cəhətdən arxaikləşməsi müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Bəzi sözlər öz sinonimləri tərəfindən məhdudlaşdırılmış və fəal sözlər sırasından çıxarılmışdır. Bəzən alınma söz xalis Azərbaycan sözlərinin təsiri ilə, bəzən əksinə, xalis Azərbaycan sözləri alınmaların təsiri ilə arxaikləşmiş, bəzən də alınmalar bir-birini sıxışdırmışdır. Məsələn, qədim tarixə malik olan türk mənşəli don sözünün –luq şəkilçisi ilə birləşməsi ( .
,
.62) ред Мир Ъялал сящ дутсун, 1938-
( . ъи ил няшриндя ред . . ,
.27) Я Й Ъяфяров сящ тутсун, 1956-
( ъы ил няшриндя тяртибчи . ,
А Заманов сящ дутсун шяклин ; дя шалаг
сюзц чолаг (1936, .42, сящ
1938, .10);
сящ шцклядирсян
сюзц шцккцдцрсян (1936, . 42, 1938, .10);
сящ сящ
шюккцдцрсян (1956, .81); сящ
шахымаг фе ли
шаьыйыр шыьыйыр (1935, .15);
сящ // чахды шахыйыр (1936, .57, 86, 87; 1938, . 24, 50, 51), сящ сящ
// чахды
шыьыйыр (1956, .72, 93, 94); сящ онялтсин фели йюнялтсин (1935, .77), сящ
ованд
(1938, .50),
елясин сящ
увантсын (1956, .92)
сящ шякилляриндя
,
йазылмыш вя орижинала диггят йетирилмямиш йахуд орижинал
дцзэцн охунма .
1966-
мышдыр Бу барядя ъы илдя ейниля мялумат , ( : . .
. - « » ,
вермишикся дя бах В И Ленин ад АПИ нин Елми ясярляр и XI , 1966, 4, .111),
серийа № сящ бу гейд
ляр сон икиъилдликдя дя нязяря . алынмамышдыр 141 nəticəsində yaranmış donluq
sözünü ədəbi dilimizdə əslən yaşayış, azuqə vasitəsi mənasında ərəb mənşəli maaş sözü
məhdudlaşdırmışdır. Əksinə vəziyyətə daha çox təsadüf edilir: fars mənşəli şanə,biyaban sözləri daraq, çöl , ərəb mənşəli libas,əyal sözləri paltar, uşaq sözləri ilə əvəz edilmişdir; ərəb sözü təməssükü rus dilindən alınmış veksel
, ərəb və fars ünsürlərindən yaranmış sovdagar sözünü ərəb dilindən alınmış tacir , farsca kürsü sözünü rus dilindən alınmış stul sözu əvəz etmişdir və s. Pyesdə elə sözlər də vardır ki, cəmiyyətin bugünkü həyatında heç bir rolu olmadığı üçün onların ifadə etdiyi əşya və hadisələr sıradan çıxmışdır. Ona görə də işlənmə imkanları məhdudlaşaraq arxaikləşmiş belə sözlərin dildə sinonimlərinə də ehtiyac yoxdur. Lakin, şübhəsiz, belə sözlər birdəfəlik unudulmur, tarix kitablarında, lazım gəldikdə bədii-tarixi əsərlərin dilində yenidən canlandırılır. Odur ki belə sözləri bəzi dilçilər "tarixi çalarlı" sözlər, tarixizmlər (istorizmlər) adlandırmışlar. 95 Pyesdə, ifadə etdikləri əşya və hadisələrin köhnəlməsi, sıradan çıxması ilə istifadədən qalan sözləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 1. Köhnə vəzifə, rütbə, üsul-idarə ilə bağlı olan sözlər: xan,
həzarat, bəy, bəyzadə, nökər, dabbaq, yüzbaşı, kəniz, murov, murovluq, mülkədar, müamilə, məlfufə və s. 2. Məişətlə bağlı olan əşya və alət adları : fərş, çəprast, çuval, xurcun, çatı, imarət, qamçı, kürsü, səndəl i və s. 3. Dini rütbə və mərasimlərlə bağlı olan sözlər: molla, müctəhid, dərviş, təziyə, fitrə, ziyarət, canamaz, möhür və s. «Dağılan tifaq» pyesində elə sözlərə də təsadüf olunur ki, onlar bu gün də ədəbi dildə müəyyən anlayışların ifadəçiləri kimi mühüm rola malikdir, lakin həmin sözlər fonetik tərkibcə – şəkilcə müəyyən dəyişikliyə uğramışdır. Bu dəyişiklik Azərbaycan dili sözlərində tarixi mahiyyət daşıyır və dilimizin formalaşmasında iştirak edən etnik qrupların – müxtəlif qəbilə və tayfa dillərinin qalığı hesab olunur. Belə sözlərdən yürək, yüz 95
.: . . - .
, Бах Е М Г а л к и н а Ф е д о р у к Современный русский язык , , 1954,
126; . . .
Лексика Москва сящ И Р Га л ь п е р и н Очерки по сти-
, 1958, .67 .
листике английского языка Москва сящ вя с
142 (üz), yil öz izlərini şimal, qərb və cənub şivələrində indi də saxlamışdır. 96 Bu cür bəzi sözlərin əvvəlində indiki ədəbi dilimizdən fərqli olaraq, «y» səsinin işlənməsi, vurmaq
sözünün əvvəlində «v» səsinin olmaması tarixi abidələrin dilində tez-tez müşahidə edilən müvaziliyin ( ürək//yürək, il//yil, üz//yüz, vurmaq//urmaq ) qalıqları və izləridir. Şəkilcə dəyişmə – arxaikləşmə alınma sözlərdə də özünü göstərir. Bizim klassik ədəbiyyatımızda, ardıcıl şəkildə, ərəbcə olan övrət
sözü işlənmişdir. L.Budaqov XIX əsrin ikinci yarısında bu sözün Azərbaycan sadə danışıq dilində arvad şəklində, həm də həqarətli və axmaq bir mənada işləndiyini göstərmişdir. 97
Ə.Haqverdiyev bu sözü canlı dildə olduğu kimi – arvad
şəklində işlətmiş və məlum olduğu üzrə son dövrlərdə – XX əsrin əvvəllərində bu sonuncu forma tamamilə sabitləşmişdir. Fonetik tərkibcə dəyişilmiş başqa bir sözə diqqət yetirək. «Dağılan tifaq» da daxil olmaqla Haqverdiyevin bütün pyeslərinin 1956-cı il nəşrində abır sözü III şəxsin təkində abrısı şəklində redaktə edilmişdir. Məsələn: P ə r i x a n ı m. Bir də baxıb görər ki, daha oynamaq ona layiq deyil, oynasa abrısı gedər… («Dağılan tifaq»); H a c ı S ə m ə d a ğ a. Sən necə razı olarsan ki, sənə indiyədək ata yerində olan əminin abrısı tökülsün? («Bəxtsiz cavan») və s. Müasir dilimizdə abır sözü III şəxs təkdə –ı nisbət şəkilçisini qəbul edir və söz qapalı hecalı olduğu üçün bitişdirici «s» samitinə ehtiyac duyulmur. Belə ol- duqda, sözə ikinci bir mənsubiyyət şəkilçisi artırılması və sözün abrısı şəklinə salınması maraq doğurur. Doğrudur, dil tarixindən bir sözə eyni mənalı bir neçə şəkilçinin artırıldığı hallar məlumdur (məsələn, dışqarıya sözündə olduğu kimi). Lakin belə hallarda, sonuncu müstəsna olmaqla, həmin şəkilçilər öz funksiyasını bir növ itirmiş və sözə daşlaşmış, birikmiş olur. Nəzərdən keçirdiyimiz abrısı
sözündə isə hər iki şəkilçi fəal və mütəhərrikdir. Haqverdiyevin öz sağlığındakı 96
Бах М Ш Ш и р я л и й е в Азярбайъан диалектолоэийасынын , , 1962,
.99 ясаслары Бакы сящ 97
… Л Б у д а г о в Сравнительный I. . 33, 766. сящ
143 nəşrlərə diqqət yetirdikdə məlum olur ki, bu söz abrısı
şəklində deyil,
abrusı şəklində yazılmışdır. Məlumdur ki, abır sözü iki fars sözündən: ab
(su) və ru (üz) - sözlərindən əmələ gəlmiş və əvvəllər abru
şəklində işlənmişdir. Bəzən tarixi-ənənəvi prinsipi də nəzərə alan ədib həmin formadan istifadə etmişdir. Söz sait səslə qurtardığı üçün mənsubiyyət şəkilçisindən əvvəl bitişdirici «s» samitinin artırılması də təbiidir. İndi abru sözü formaca köh- nəlmiş, abır
forması sabitləşmişdir. Buna görə də ədibin pyesləri yenidən nəşr edilərkən abru sözü də abır şəklində müasirləşdirilmiş və yəqin ki, -sı
şəkilçisi dramaturqun bədii dilinə xas olan bir əlamət hesab olunmuşdur. Pyesdə elə sözlər də vardır ki, fonetik tərkibcə olduğu kimi qalmış, mənaca dəyişilərək, yeni məzmun qazanmışdır. Leksik arxaikləşmənin bu növünə dair: təklif, mütəfəkkir, qələt, qiyamət, cümlə, aşna və s. sözləri misal göstərmək olar. Göründüyü kimi, pyesdə müşahidə edilən mənaca apxaikləşmə alınma sözlərlə bağlıdır. Ərəbcə zahiri ədəb, nəzakət, cidd-cəhd, qeyrət mənalarında olan təklif sözü pyesdə də iki cümlədə bu mənalarda işlənmişdir: N ə c ə f b ə y. Nə var, nə qilüqaldır? İ m a m v e r d i. Nə olacaq?... Sənin oğlun neçə yoldaşı ilə gəlib mənim qızımı sürütdüyə-sürütdüyə aparıb dağ-daş arasında gizləyib. Məgər allah belə zülmü götürər? İndi mənim təklifim nədir?
(35) Burada
təklif sözü heç də indiki mənada – müəyyən təklif vermək, təşəbbüs irəli sürmək mənalarında deyildir. İmamverdi demək istəyir ki, o, Nəcəf bəyin oğlunun hərəkətləri müqabilində necə davranmalı, necə ədəb-ərkan göstərməlidir; qeyrət ondan nə tələb edir və s. Təklif sözü bu mənada başqa bir cümlədə də işlənmişdir: Nəcəf bəy oğluna nəsihət edərkən Süleyman bəy deyir: Mən uşaq deyiləm və öz təklifimi yaxşı qanıram. (36) Pyesdə
mütəfəkkir sözü də əslinə uyğun mənada – fikirli mənasında işlənmişdir: Nəcəf bəy xeyli vaxt mütəfəkkir gəzinir. (37) Lakin indi mütəfəkkir sözünün bu mənası tamamilə köhnəlmiş və söz başqa məna kəsb etmişdir. Bunu xalq yazıçısı M.İbrahimov da 144
nəzərə alaraq, həmin sözdən düzgün istifadə etmədiyi üçün indiki yazıçılardan birini tənqid etmişdir. 98 Eləcə də pyesdə səhv mənasında qələt sözü söyüş məzmunu kəsb etmiş, aşna sözü məcazi mənada işlənməyə başlamış, cümlə
sözü «bütün» mənasında işlədilməyərək qrammatik termin kimi sabitləşmişdir. Pyesdə elə sözə də təsadüf edilir ki, həmin söz əvvəlcə fonetik tərkib etibarilə, sonra isə həm fonetik tərkib, həm də mənaca arxaikləşmişdir. Ümumtürk mənşəli çadır
sözü farsca şəb
(gecə) sözü ilə birləşərək çadirşəb sözünü əmələ gətirmiş, Haqverdiyev sözün bu şəklindən istifadə etmişdir: Sona xanımın heykəli ağ çadirşəbə bürünmüş… Nəcəf bəyə tərəf yeriyir . (61)
Məlumdur ki, sonralar (bəlkə lap Haqverdiyevin öz dövründə də) çadirşəb sözü formaca arxaikləşmiş və çarşab
şəklinə düşmüş, daha sonralar – sovet dövründə isə çarşaba ehtiyac olmadığı üçün həmin söz də məhdud dairədə işlənməyə və sürətlə arxaikləşməyə başlamışdır. SÖZÜN SEMANTİK CƏHƏTİ. ÇOXMƏNALI VƏ OMONİM SÖZLƏR Semantik təhlil bədii dilin məna zənginliklərini, sözün məna incəlik və çalarlarını, sənətkarın sözün semantik cəhətindən istifadə ustalığını öyrənmək üçün mühüm tədqiqat üsullarındandır. Belə təhlil vasitəsilə sözün daxili məzmunu, mahiyyəti açılır, yaxın mənalı sözlərin əlavə məna rəngləri, məzmun qohumluğu və məna əlaqəsi meydana çıxır. Eyni səs tərkibinə malik olan sözlərin yaxın və uzaq mənalı predmetləri, hadisələri əks etdirməsi, müxtəlif səs tərkibinə malik sözlərin zidd mənaların ifadəsinə necə xidmət etdiyi aydın olur və bütün bunların ümumi fonunda yazıçının əsas məqsədi, sözün məna kompleksindən istifadə bacarığı müəyyənləşir. Həmişə xalq dilinin incəliklərinə nüfuz etməyə çalışan Haqverdiyev bu sahədə keçmiş mədəni irsimizə, rus və Avropa ədəbiyyatının ən yaxşı 98
. Бах М И б р а щ и м о в Реализм вя хялгилик ъябщясиндян , 1961,
.27. Бакы
сящ 145
cəhətlərinə kifayət qədər bələd idi və bunlardan yaradıcı surətdə istifadə edirdi. Lakin o, təbii ki, bunlarla kifayətlənmir, yeni üsullar axtarır, sözdən istifadənin orijinal nümunələrini yaratmağa çalışırdı. Onun pyes və hekayələrində elə xüsusiyyətlərə təsadüf olunur ki, bunlar ancaq onun üslubu üçün səciyyəvidir. Sadəcə olaraq aşağıdakı misala diqqət yetirək: S ə l i m b ə y. İndi bana heç olmasa bir iki yüz manat pul uduz, öləndə bir yol deyim: «Xudaya, pərvərdigara, sən Nəcəfə behişti-əla qismət elə». O saat ruhun atılsın düşsün cəhənnəmin… mən də cəhənnəm deyirəm… Behiştin orta kuçəsinə. (19-20) Müəllif antonomaziyalardan – cəhənnəm və
behişt sözlərindən orijinal bir yolla, müvəffəqiyyətlə istifadə etmişdir. Səlim bəy danışarkən, həyatda adi şəkildə olduğu kimi, guya çaşır, bir sözün əvəzinə «təsadüfən» onun antonimini tələffüz edir və dərhal öz «səhvini» düzəldir. Əslində isə qəsdən belə edir və dolayı yolla hadisəyə münasibətini bildirir. Bu üsula ədibin hekayələrində də rast gəlirik. Əgər «Dağılan tifaq»da bu yol ilə Səlim bəyin mövhumi məkanlara istehzası təzahür edirsə, 1911-ci ildə çap olunmuş «Şikayət» hekayəsində məscidlərin əsl mahiyyəti, onların müəyyən mənada yarmarkalardan fərq- lənmədiyi göstərilmişdir. Hekayənin ilk cümləsi belədir: «Ramazan daxil olub, yarmarkalar… bağışlayın, səhv etdim… məscidlər açılıb, marallarım mətalarını hazırlayırlar». Bunlar xalqın dilinə, həyat, məişət, zarafat tərz və qaydalarına Haqverdiyevin son dərəcə dərindən bələd olduğunu, xalqdan çox şey öyrəndiyini bir daha təsdiq edir. Birinci pərdədə lap ilk gəlişdən Səlim bəyin hər kəlməsi Həmzə bəyi gülüş hədəfinə çevirir. Bəylər nədən danışırlar- danışsınlar, Səlim bəy sözü Həmzə bəylə bağlayır, onu təhqir edəcək «zarafatlara» əl atır. Budur, söhbət bəylərin böyük həsrətlə can atdıqları keçmiş günlərdən, ovdan düşür və Həmzə bəy müvəqqəti olaraq unudulur. Ovla əlaqədar Nəcəf bəyin Tirmə adlı iti xatırladılır. Bundan istifadə edən Səlim bəy həm yaxşı bir ov tulası kimi Tirməni tərifləyir, həm də sözü məharətlə Həmzə bəylə bağlayaraq onu tulaya bənzədir və gülüş hədəfinə çevirir:
146 S ə l i m b ə y. Həmzə, heç Nəcəfin Tirməsini görübsənmi? Qəribə tuladır, s a n a t u l a d e y i r ə m, daha bil nədir, bir at əvəzi. (9) Tula
sözü başqa sözlərlə elə əlaqələndirilmişdir ki, hər iki məna çox aydın başa düşülür. Hətta Həmzə bəy özü də təhqir edildiyini anladığı üçün «tula özünsən, ağzıyın sözünü bil» - deyə pərt halda cavab qaytarır. Yazılı ədəbiyyatımızda ilk dəfə Haqverdiyevdə rast gəldiyimiz bu üsuldan şeir və nəsr əsərlərində indi də istifadə olunur. Ə.Haqverdiyev sözün mənasına diqqətlə yanaşmış, hər hansı bir anlayışı ifadə etmək üçün hansı sözün yararlı olduğunu və hansı sözü seçib götürmək lazım gəldiyini əvvəlcədən ölçüb- biçmiş, dəqiq müəyyənləşdirmişdir. Məsələn, Nazlı xanım pyesdə bir dəfə də olsun ərinin adını demir; onun dilində kişi, bizim kişi, yolu yumrulmuş söz və ifadələri «Qəhrəman bəy» sözünün perifrazlarıdır. Məlumdur ki, keçmişdə qadınlar kütləvi yerlərdə öz ərinin adını deməkdən çəkinərdilər. Bu hadisə öz izlərini hələ indi də saxlamışdır. Dildə tabu adlanan bu hadisənin qədim tarixi vardır və buna görə də obrazın danışığına milli kolorit verir. Ədib obrazların dilində sonralar da bu cəhətə fikir vermiş, hətta bu sahədəki zərərli mühafizəkarlığı «Xəyalat» pyesində açıq şəkildə pisləmişdir. Hətəmxan ağanın Mirzə Fətəliyə dediyi aşağıdakı sözlər onun (Hətəm xanın) bu məsələdə qatı mühafizəkarlığını öz dili ilə ifşa edir: H ə t ə m x a n a ğ a. …hələ bunlar hamısı bir kənara, sən mənim özümü məsxərəyə qoyubsan, bu heç, bu övrət-uşaq ilə nə işin var? Sən özün hərçənd müsəlmanlıqdan kənar bir adamsan, amma genə nə qədər olsa, sənin qanın müsəlman qanıdır; heç sənə müsəlmanın ismətinə toxunmaq yaraşarmı? Qardaş, niyə mənim övrətimin, qızımın adını camaat bilsin? Eyb olsun sənin üçün, çox eyb olsun! Ə.Haqverdiyevin pyeslərində ayrıca tədqiqə ehtiyacı olan belə səciyyəvi cəhətlər çoxdur. Burada isə sözün rəngarəng məna xüsusiyyətlərinin təzahür tapdığı şəkil və mənaca fərqlənən söz qruplarına diqqət yetirməklə kifayətlənəcəyik. Məlum olduğu kimi, sözlər yaranarkən təkmənalı olur, lakin təfəkkür inkişaf etdikcə yeni məfhumlar dərk edilir və həmin 147
məfhumlara ad vermək lazım gəlir; nəticədə bəzən oxşar əlamətli müxtəlif məfhumlar eyni səs kompleksi ilə adlandırılır və, beləliklə, çoxmənalılıq yaranmış olur. Başqa cür desək, sözlərdə çoxmənalılıq hər hansı əşya, hadisə, əlamət, hərəkət və sairi adlandıran səs kompleksi müxtəlif cəhətdən oxşarlıq əsasında başqa əşya, hadisə, əlamət, hərəkət və sairə aid edildikdə özünü göstərir. Eyni səs kompleksinə malik olub, oxşar hadisə və predmetləri ifadə etmə xüsusiyyəti xalq dili üçün son dərəcə səciyyəvi olduğundan və başqa sahələrdə olduğu kimi, bu sahədə də ədib istinad nöqtəsi kimi xalq dilini, xalq ifadə tərzini əsas götürdüyündən pyesin dilində çoxmənalılıq bədii-üslubi formanın təbii tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Məsələn, insanın məlum orqanını bildirən ağız sözündən müəyyən cəhətlərinə görə yaxın olan müxtəlif predmetləri adlandırmaq üçün yazıçı ustalıqla istifadə etmişdir: Görürəm, elə günə düşübsən ki, az qalırsan it yeyən çörəyin də parasını İtin ağzından alıb yeyəsən . (50) E l a ğ z ı – ç u v a l a ğ z ı; bir azdan sonra eşidərsən, aləm danışacaqdır ki, Nəcəf bəy Mirzə Bayrama at bağışlayıb . (18) Qurbanım olum, qorxmagilən, y a z a ğ z ı d ı r, Adam qarışıq-quruşuq yuxular görür.
(28) Bu cümlələrdə ağız sözü
itin ağzı, el ağzı, çuval ağzı, yaz ağzı
kimi insan ağzı ilə müxtəlif cəhətdən oxşarlıq təşkil edən məfhumları birləşdirmişdir. El ağzı və
çuval ağzı birləşmələrində həcmcə oxşarlıq vardır: çüval ağzı böyük olduğu kimi, məcazi yol ilə elin sözünün qüvvətli və qüdrətli olduğu göstərilmişdir. Yaz ağzı, itin ağzı və başqa bir cümlədə işlədilmiş xəncərin
ağzı
birləşmələrindəki ağız
sözündən insan ağzı ilə vəzifə və müəyyən dərəcə quruluşca oxşarlıq əsasında istifadə edilmişdir. Ayaq (insan ayağı, it ayağı), baş (insan başı, barmağın başı, dağın başı), təpə
(insanın təpəsi, dağın təpəsi), para
(hissə, bölük; bəzi, bir qisim) və s. sözlərin çoxmənalılığından da bu cür istifadə edilmişdir. Pyesdə çoxmənalılıq, başlıca olaraq, xalis Azərbaycan sözlərinə aid olub, asan və tez anlaşılması ilə səciyyələnir. 148
Nəcəf bəyin dilindəki: Xudadan istərdim bu saat bu sözləri deyən şair mənim yanımda olaydı. (6);
Əlacım ona qalıbdır ki, həmişəlik göndərim kəndə, gedib orada işləsin, bəlkə axırı bir yana çıxa (15) – cümlələrindəki böyür, tərəf və frazeoloji mühitdə sənət, peşə mənaları ifadə edən yan
sözünün mənaları arasında əlaqə çətin seçilsə də, hər halda hiss olunur və ona görə də həmin söz çoxmənalı söz kimi çıxış edir. Lakin «Xudavəndi-aləm… övladınızı yer və göy bəliyyatından hifz eləsin» (17).
«Göy təpənin altından bulaq axır» (38) – cümlələ- rindəki səma mənasında göy
sözü ilə, rənglərdən birini bildirən göy
sözü arasında məna əlaqəsi o qədər zəifləmişdir ki, bunların bir mənşədən olduğu çətin hiss edilir. Beləliklə, pyesdə səs tərkibi etibarilə eyni, mənaca tamamilə müxtəlif predmet, əlamət və hadisələri bildirən sözlər də müəyyən yer tutur. Belə sözlər arasında məna əlaqəsi ya hiss olunmur, yaxud da çox çətinliklə sezilir; ona görə də belə sözlər artıq çoxmənalı deyil, omonim hesab olunur. Pyesdəki omonim sözlərin bir qismi çoxmənalılıq əsasında, bir qismi qohum olmayan sözlərin eyni şəklə düşməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. Məlum olduğu üzrə, bu və ya digər sözün müxtəlif mənaları öz aralarında müəyyən bir ümumilik saxlayıb əsas mənadan az-çox uzaqlaşsa da, əsas məna ətrafında qruplaşırsa – biz sözün çoxmənalılığı ilə, ayrı-ayrı mənalar əsas mənadan daha çox uzaqlaşdıqda və onunla əlaqəni tamamilə kəsərək yalnız fonetik tərkibcə uyğunluq saxladıqda – ononimliklə rastlaşırıq. 99 Məsələn, zahirən «…davada qolunu ha belə qatlayıbsan ki, bəs qolum çolaq olub» (11) – cümləsindəki qol
sözü ilə «Mən Nəcəf bəy Çaybasarski qol yazdım» (51) – cümləsindəki qol sözləri arasında yaxınlıq, çoxmənalılıq duyulur. Əslində isə insan bədəninin bir üzvünü bildirən və imza mənası ifadə edən bu sözlər ayrı-ayrı məfhumların ifadəçiləri olub, semantik əlaqəni kəsmiş və omonimləşmişlər. Pyesdə doğru və hamar yer, səhra mənalarında düz sözü də belədir. 99
.: Бах . .
. , 1947,
Р Б у д а г о в Слова и его значение изд ЛГУ
.20. сящ 149
Dildə tam və natamam mənalı sözlər də omonimlik təşkil edə bilir. Bu hadisə özünü konversiya şəklində göstərir, yəni müəyyən bir söz öz fonetik tərkibini dəyişmədən müxtəlif nitq hissələrinə daxil ola bilir. Doğrudur, nitq hissələri yalnız leksik kateqoriya deyildir, lakin əsas və köməkçi nitq hissələri başlıca olaraq, leksik prinsip üzrə aparılmış bölgü olduğundan bu cür omonimlikdən də danışmaq mümkündür. Pyesdə bəzi sözlərdən həm müstəqil mənalı leksik vahidlər, həm də köməkçi söz – ədat kimi istifadə edilmişdir. Məsələn, elə
və qoy
sözləri həm müstəqil nitq hissəsi (əvəzlik və fel), həm də ədat,
yaxşı sözü həm sifət, həm də ədat kimi işlənmişdir. Əslində, omonimliyin bu yolu da çoxmənalılıqla bağlıdır, lakin burada səs tərkibi etibarilə eyni olan sözlərdən ədat olanlar öz leksik mənalarını itirmiş və onlarda yalnız qrammatik mənalar qalmışdır. Pyesdəki omonimlərin çoxu mənşəcə müxtəlif sözlərdən əmələ gəlmişdir. Belə omonimlərin dilimiz üçün qiymətli cəhətlərindən biri onların əsasən xalis Azərbaycan sözlərindən ibarət olmasıdır. Pyesin dilində təsadüf olunan bu cür omonim sözlərin əksəriyyəti qədim tarixə malik olub, leksik-qrammatik yol ilə əmələ gəlmişdir. Məsələn: ay (30 gün) – ay ! (nida), at (heyvan adı) – at(maq)
, qan
(cisim) – qan(maq),
qıl
(cisim) – qıl(maq)
, dolu
(buz dənəsi) – dolu
(sifət), daş
(cisim) – daş(maq)
, iç -
iç(mək) ,
yaz – yaz (maq),
yan (tərəf) – yan(maq) ,
sarı (rəng) – sarı (tərəf), gül – gül(mək) , sağ (tərəf) – sağ
(salamat) və s. Mənşəcə müxtəlif sözlərdən ibarət olan omonimlərin bir qismi alınma sözlərin köməyi ilə əmələ gəlmişdir. Bunları da iki qrupa ayırmaq olar. a) xalis Azərbaycan sözü ilə alınma sözün omonimliyi: barı
(a. ədat) – barı
(f. hasar), çay
(a. axar su) – çay
(çincə bitki adı),
damaq (a. ağızda üzv) – damaq (f. kef) və s. b) alınma sözlərin omonimliyi: divan
(ə) – hökümət və cəza mənalarında, nişan (f) – orden və əsər-əlamət mənalarında və s. 100
100
. Омонимлик пйесин дили цчцн о гядяр дя сяъиййяви дейилдир 150 |